Imitatsion modellashtirish muammolari
real texnik jarayonlar va yirik tizimlarning simulyatsiya modellarini yaratish jarayonining yuqori darajada qiyinligi
ishlab chiqilgan simulyatsiya modellari va dasturlarining adekvatligini (валидации и верификаци (tasdiqlash va tekshirish) baholashning murakkabligi
kam oʻrganilgan hodisalarni modellashtirishda parametrlarning noaniqligi va kam ehtimollik xususiyati
Imitatsion (simulyatsion) tajriba natijalarini tahlil qilish asosida ishlab chiqilgan umumlashtiruvchi xulosalar va tavsiyalarning sub'ektivligi
|
1
|
1
|
6
|
Boshqarish jarayoni ma’lumotlarni matematik ifodalash
Boshqarish tizim larining barchasida quyidagi vazifalar am alga oshiriladi: • boshqariladigan obyekt yoki undagi qism larning holati haqi- • qayta ishlangan axborot m o‘ljallangan joyga jo ‘natiladi;
• boshqaruv buyruqlari ishlab chiqiladi va ular amalga oshiriladi. Boshqarish jarayoni turli obyektlarni boshqarish masalalarini yechishda qo‘llanilib kelinganligi sababli, hozirgi paytda lexnikada (stanok, zavod, samolyot, raketa va h.k.), iqtisodiyotda (bank tizim i, m ikro va m akro iqtisodiyot), ijtimoiy hayotda (ta’lim, sog‘liqni saqlash), tibbiyotda (inson sog‘lig‘ini saqlash, ko‘z, yurak kasalligi, qon aylanishi va boshqa organlarning ish49 lashini yaxshilash), biologiyada (o‘simlik va hayvonot olami)boshqarish tizim laridan foydalaniladi. Boshqarish obyektining turli b o ‘lishi, ularning xususiyatlari bir-biridan farq qilishi, har bir obyektga alohida yondashish ayniqsa, boshqarish m asalasini yechishda m a’lum qiyinchiliklarga sabab bo‘ladi. Shu sababdan boshqarish obyektlarining xususiyatlarini o‘rganib, m a’lum guruhlarga bo‘lish, ajratish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Shuning uchun obyekt xususiyatlarini hisobga olib, boshqarish vositalarini yaratish uchun boshqarish tizim ini bir nechta tizim larga bo‘lam iz: texnik tizim lar, iqtisodiy tizim lar, ijtimoiy tizim lar, tibbiy tizim lar, biologik tizim lar va hokazo. Ushbu tizim xususiyatlariga va yechiladigan funksional masalalariga ko‘ra o‘xshash bo‘lganligi uchun bir tizimga keltirilgan. Boshqarish tizim larini bunday turlarga ajratish boshqarish tizim ining um um iy qonuniyatlarini shakllantirish va boshqarish algoritm larini yaratishga qulaylik tug‘diradi. Boshqarish tizim i nazariyasi boshqarish obyektining xususiyatlarini, qonuniyatlarini alohida-alohida o‘rganmay, balki umumiy tizim doirasida o‘rgatadi. Keyingi paytlarda tizim nazariyasi, boshqarish nazariyasi, to‘g‘ri va qayta aloqa nazariyasi alohida-alohida o‘rganilib, boshqarish tizim nazariyasining takom illashuviga olib kelmoqda. Tizim lar oddiy va murakkab bo‘ladi. M urakkab tizim lar bir nechta elementlardan tashkil topadi. Ular orasidagi bog‘lanishlar uzviy bo‘lsada, ularning qanday bog‘langanligi noaniq bo‘ladi. Ushbu tizim ning m atem atik ifodasini tuzish m a’lum qiyinchiliklarga olib keladi. Tizim lar ikki xil ko'rinishda bo‘ladi: ochiq va yopiq. Ochiq tizim larda modda va energiya beriladi ham da olinadi. Yopiq tizimlarda esa modda va energiya berilmaydi ham da olinmaydi. Boshqarish nuqtayi nazaridan tizim lar quyidagilarga bo‘linadi:
• avtomatik tizim — barcha boshqarish jarayonlari avtomat orqali bajariladi
• avtomatlashgan tizim — boshqarish vazifalarining bir qismi
•ivtomatga berilgan bo‘lib, xulosani inson chiqaradi;
• uzlukli va uzluksiz tizim;
• inson-kompyuter muloqot tizimi;
• ierarxik (pog‘onali) tizim.
Ayrim tizim lar ko‘p mablag‘ kerakligi, tadqiqot o‘tkazish mui.ikkabligi va shu kabi hollarda modellashtirish o‘z sam arasini bcradi. Bunday tizim larni m odellashtirishga ham ancha ko‘p vaqt siirflanadi.
|
|
1
|
1
|
8
|
Obyektlarni klassifikatsiyalashda qaror qabul qilishning mezonli baholarini
. Matematik tavsifni tuzishning eksperimental usuli kirish va chiqish o‘zgaruvchilari tor «ishchi» o‘zgarish diapazonida o‘zgarganda obyektlarni boshqarish va tadqiq qilish uchun qoTlaniladi (masalan, ayrim texnologik parametrlarni avtomatik stabillash tizimini qurishda). Bu usullar ko'pincha obyekt parametrlarining chiziqliligi va mujassamlashganligi haqidagi farazga asoslanadi. Bu farazlami qabul qilish kuzatilayotgan jarayonlarni algebraik yoki chiziqli differensial doimiy koeffitsiyentli tenglamalar bilan nisbatan oddiy tasniflashga imkon beradi. Matematik tavsifni tuzishga tajribaviy yondashuvda o‘rganilayotgan obyektda bevosita tajribalarni qo‘yish doim talab etiladi. Tajribaviy usullaming afzalligi - obyekt xossalarini yetarli aniq tavsifida parametrlarni o‘zgarish tor diapazonida olinadigan matematik tavsifining soddaligidir. Tajribaviy usullaming asosiy kamchiligi - obyektning konstruktiv tavsiflari, jaryonning rejimli parametrlari, moddalarning fizik-kimyoviy xossalari va tenglamaga kiruvchi sonli parametrlari orasida funksional aloqani tiklab bo'lmasligidir. Bundan tashqari, tajribaviy usul bilan olingan matematik tavsiflarni boshqa bir xil turli obyektlarga yoyish mumkin emas. Matematik tavsifini tuzish analitik va tajribaviy usuliarining «kuchli» va «kuchsiz» tomonlarini borligi kombinatsiyalangan tajribaviy-analitik usulini ishlab chiqish zaruratiga olib keldi. Uning mohiyati tavsifning tenglamalarini analitik tuzish, eksperimental ladqiqotlar o‘tkazish va ular natijalari bo‘yicha tenglamalaming parametrlarini lopislulan iborat. Matematik tavsifini olishga bunday yondashishda tajribaviy va analitik usullaming ko‘p ijobiy xossalarini saqlab qoladi. M odellashtirish qo‘llaniladigan uch asosiy sohani ko‘rsatish mumkin, bular: ta ’lim, ilm iy-tadqiqot va boshqarish sohalaridir. ['a’lim sohasidagi m odellashtirish, unda obyektlarni yaqqol tasvirlashga yordam beradi va bu orqali bilim larni yetkazish juda osonlashadi. Bu m odellar asosan tizim ni ta ’riflaydi va tushunliradi. Ilm iy tadqiqot sohasida modellashtirish olingan yangi ma’lum otni fikserlash va tartiblash, nazariya va am aliyotni rivojlantirish uchun xizm at qiladi. Boshqarishda esa m odellar qarorni asoslash uchun ishlatiladi. Bunday m odellar tizim ni ta ’riflash, tushuntirish va bashorat qila oladigan bo‘lishlari kerak. Avtomatik boshqaruv tizim ini (ABT) ishlab chiqish va tadqiq etishning muayyan bosqichida uning m atem atik modeli — tizimdagi ro‘y berayotgan jarayonning m atematika tilida ifodalanishi hosil qilinadi. M atematik ifodalanish analitik (tenglamalar yordamida), grafik (grafiklar, strukturaviy sxemalar va grafalar yordamida) vajadval (jadvallar yordamida) ko‘rinishida bo‘lishi m umkin. Aynan bir tizim ning matematik modeli tadqiqot maqsadidan kelib chiqqan holda har xil bo‘lishi m um kin. Bundan tashqari, ba’zi hollarda aynan bitta masalani yechishda turli bosqichlarda turli m atem atik modellar qabul qilinadi, ya’ni tadqiqotni sodda modeldan boshlab, keyin uni sekin-asta murakkablashtiriladi, natijada boshlang‘ich bosqichda m uhim deb hisoblanm agan hodisa va bog‘lanishlar qo‘shimcha ravishda e ’tiborga olinadi.
|
|
1
|
1
|
7
|
Butun sonli dasturlash masasalani chegara va shahobcha usulida tahlil etish
Butun sonli dasturlash masalasining qo’yilishi va uni yechish usuli Ma’lumki, iqtisodning ko’p masalalarini yechish, butun sonli yechimni topish bilan bog’liq. Bunday masalalarda yechimning butun son bo’lishi talab etiladi. Masalan, korxonalar orasida mahsulot ishlb chiqarish topshiriqlari, buyumlarni
bichish, kemalar ishlab chiqarish, samolyotlarni reyslarga taqsimlash va hokazo. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Ayrim masalalarda, uning qo’yilishiga qarab, yechimni butun songacha ixchamlab olish mumkin. Lekin boshqa hollarda ixchamlab olish, optimal yechimdan katta farq qilishi mumkin. Butun sonli dasturlash masalasi ham chiziqli dasturlash masalasidek qo’yilib, optimal yechim o’zgaruvchilarning qiymati butun musbat son bo’lsin, degan qo’shimcha talab qo’yilad
|
|
1
|
1
|
11
|
Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish
Mavhum sharoitlarda qaror qabul qilishda turli variantlarni natijalari sodir bo‘lish ehtim olligi aniqlanm agan bo'ladi. lUinday holatda subyekt o‘z talablariga va yechim lar m atritsasi iisosidagi alternativ variantlar m ezonlari asosida ishlaydi. Qator qabul jarayonida har bir jarayon am alga oshirish ehtim olliH.i beriladi. Bu har bir sam aradorlik qiym atini qiyoslash va eng knm yutqazish xavfi bilan holatni shakllantirish im konini bemdi. N oaniqliklar sharoiti va xavfli holatda qaror qabul qilish nairiyasi quyidagi manbalarga asoslanadi: 1. Q aror qabul qilish obyekti aniq determ inallangan va uning ttlosida sodir b oiishi m um kin bo‘lgan xavfli om illar m a’lum. 2. Q aror qabul qilish obyektiga ko‘ra yechim ning sam aradorllfjni baholovchi ko‘rsatkich tanlab olingan.
3. Q aror qabul qilish obyektiga ko‘ra xavfli om illar darajasini
4;irakterlovchi ko‘rsatkich tanlab olingan.
4. Aniq m iqdorda yakuniy qaror qabul qilishda alternativ vatiantlar belgilab olingan.
5. Tashqi xavfli om illar asosida sodir bo‘luvchi hodisalar miq(lori aniqlangan.
6. H ar bir alternativ yechim lar va rivojlanish hodisalari juftligiilii so‘nggi sam aradorlikni baholovchi ko‘rsatkich aniqlab olingan.
7. H ar bir holat bo‘yicha uni amalga oshirish ehtimolligini baholash imkoniyati bor yoki yo‘qligi.
8. Yechim ko‘rib o‘tilgan alternativ variantlardan eng yaxshiuliii tanlash asosida amalga oshiriladi.
Xavfli va noaniqlik; holatlarda qaror qabul qilish usulologlyasi xavfli holatda yechim lar ehtimolligi asosida «yechimInf
matritsasi»ni qurishni taklif qiladi (1-jadval). Yuqoridagi matritsa uning ko‘rinishlaridan birini tasvirlaydi, «yutuqlar matritsasi» deb nom lanadi, chunki samaradoillk ko‘rsatkichlarini belgilash im konini beradi. Shuningdek, bosln|» ko‘rinishdagi matritsani qurish m um kin, masalan, «xavflar millritsasi», bunda sam aradorlik ko‘rsatkichlari o‘rniga moliyaviy xarajatlar keltiriladi. Berilgan matritsa asosida, berilgan mezon asosida eng yaxshi alternativ yechimlar hisoblanadi. N oaniqlik sharoitlarida qaror qabul qilish jarayonida foydalii niladigan asosiy mezonlar:
— Vald mezoni («maksimin» mezoni);
— «Maksimaks» mezoni;
— Gurvits mezoni («optimizm-pessimizm» mezoni yoki «al
fa- mezoni»);
— Sevidj mezoni («minimaks»dan zarar mezoni).
1. Vald mezoni («maksimin» mezoni) «yechimlar matritsa»
sidagi mavjud variantlardan, shunday alternativ yechim tanlanadiki, m urakkab holatlarda (samaradorlik qiymatini m inim allashtiruvchi) maksimal qiymatga ega (m inim allar ichida maksimal yoki yomonlari ichida eng yaxshi samaradorlik qiymatga ega).
2. «Maksimaks» mezoni «yechim lar matritsasi»dagi barcha
mavjud yechim lar orasidan shunday alternativ yechim tanlanadiki, eng qulay holatlarda (sam aradorlk qiym atini m aksim allashtirish) maksimal qiymatga ega b o ia d i (samaradorlik qiymati eng yaxshida yaxshi yoki m aksim alda maksimal).
3. Gurvits mezoni («optimizm-pessimizm» mezoni yoki «alfamezoni») nom a’lum sharoitlarda samaradorlikning «maksimaks» va «maksimin» mezonlari bo‘yicha qiym atlarning o‘rtacha qiymati asosida tanlashga asoslanadi (ushbu qiymatlar orasidagi maydon chiziqli funksiyaga bo‘ysunuvchi egrilik ko‘rinishida bogiangan).
4. Sevidj mezoni («minimaks» zarar mezoni) «yechimlar matritsasi»dagi barcha mavjud yechimlar orasidan shunday alternativ yechim tanlanadiki, bunda variant bo‘yicha zarar miqdori m inimallashtiriladi. Bunda «yechimlar matritsasi» «xavflar matritsasi»ga.
|
|
1
|
1
|
4
|
Tizim. Tizimning ichki aloqalarining kengaytirilgan tahlili
Dekompozitsiyaga qaram a-qarshi qilingan operatsiyalar agregatsiya kompozitsiya hisoblanadi, ya’ni bir qancha elementlar ni bir butun yaxlitligi (masalan, elementlarining o‘tish tizimi). Agregatlash zarurati agregatlashning turli maqsadlariga olib keluvchi turli maqsadlarni keltirib chigarishi m um kin. Biroq, barcha agregatlarda bitta umumiy xususiyat mavjud, ya’ni ularning emerjentlik nom ini olganligi. Bu xususiyatning barcha tizim larga taalluqliligidir. Emerjentlik tizim ning ichki yaxlitligini paydo bo‘lishi. BoMajak birlashtirilayotgan, o‘zaro ta’sirlashuvchi elementlar tizim i nafaqat tashqi yaxlitlikni, balki ichki yaxlitlikni ham tabiiy birligini aks ettiradi. Agar tashqi butunlik «qora yashikni» modelini aks ettirsa, u holda ichki butunlik tizim strukturasini yaxlitligi bilan bog‘liq. Tizim ning ichki axlitligini yorqin misoli shundaki, u faqat tashkil etuvchi bo‘laklar xususiyatlari yig‘indisidan iboral. Tizim butunligidan tashqari yana, uning qism larining hech qaysi birida bo‘lmagan xususiyatlarni o‘zida birlashtiradi. MisoJ. Ixtiyoriy butun sonni uning kirishidagi raqam uning kirishidan katta bo‘lgan, raqamli S avtomat mavjud bo‘lsin. Agar shunday avtomatdan halqa ketma-ketligida ikkitasini birlashtirsak, hosil bo‘lgan tizim da yangi xususiyatlar paydo bo‘ladi: u A va И o‘sib boruvchi ketma-ketligini generatsiyalovchi, shuningdek, kcl m a-ketlikning biri faqat juft, qolgani faqat toq sonlardan iborat.
|
|
1
|
1
|
4
|
Tizim. Tizimlarni bazaviy asoslari va tahlil etish bosqichlari
Tizim tushunchasi, uning asosiy belgi va ko‘rsatkichlari. Zamonaviy ilmiy-texnik faoliyatning bosh xususiyatlaridan biri tadqiqot va loyihalash obyektlariga tizimlar sifatida yondashishdir. Bu narsa, ayniqsa boshqaruv obyektlarini tadqiq etish hamda avtomatik boshqaruv tizimlarini ishlab chiqish jarayonida yanada yaqqolroq namoyon bo'ladi. Tizimni o‘zaro bog‘langan va bir-biri bilan ta’sirlashuvchi elementlar majmui kabi ta’riflash mumkin. Tizimlarga misol sifatida alohida qism va detallardan tuzilgan texnik qurilma, hujayralar majmuasidan tashkil topgan tirik organizm, odamlar jamoasi, ishlab chiqarish korxonasi, davlat va shunga o‘xshashlarni ko‘rsatish mumkin. Tizimning o‘zaro bog‘langan bir qator elementlaridan tuzilgan qismi uning qismtizimlari (tizimosti) deb ataladi. Odatda tizim elementlari muayyan predmet sohasi obyektlari kabi aniqlanadi. Elementlarning tabiati bilan bog‘liq ravishda fizik, mexanik, ximik, biologik, iqtisodiy, kibernetik va boshqa tizimlarni farqlash mumkin. Xossalar — tizimni ifodalash va uni boshqa tizimlar orasidan ajratib turuvchi sifatlar boiib, ular qandaydir ko‘rsatkichlar (parametrlar) to‘plami bilan aniqlanadi. Istalgan tizimning muhim sifatiy belgisi shundaki, tizim unga kiruvchi elementlarning birortasida mavjud bo‘lmagan xossalarga ega bo‘ladi. Tizimning tuzilishi (strukturasi) — tizim elementlarining asosiy xossalarini belgilovchi barqaror o‘zaro ichki aloqalar majmuasidir. Berilgan vaqt momentidagi tizimning holati hal qilinayotgan vazifa nuqtayi nazaridan ahamiyatli bo‘lgan tizim ko‘rsatkichlarining qiymatlar to‘plami bilan aniqlanadi. Tizimning dinamikasi (harakati, xulqi) — bu tizimning bir holatdan boshqasiga o‘tishi, undan uchinchisiga va h.k. dan iborat jarayondir. Tizimning harakat tartibi (rejimi) quyidagilardan biri bo'lishi mumkin:
• doimiy, ya’ni tizim ham m a vaqt aynan bir xil holatda bo‘ladi;
• davriy, ya’ni tizim teng vaqt oraliqlarida aynan bir xil holatlardan o‘tadi;
• o‘tish rejimi — tizimning vaqt b o ‘y ic h a shunday ikkita davr oralig‘idagi harakatiki, bunda har bir davrda tizim doimiy yoki ilavriy rejimda bo‘ladi. Tizim elementi uning boshqa elementlariga ta’sir etishi va iilarning holatlarini olzgartirishi mumkin. Agar bir elementning hoshqasiga ta’siridan iborat jarayonda ta’sir etuvchi element holati liaqida m a’lumot berilsa, u holda elementga axborotli ta’sir amalga oshirilgan bo‘ladi va birinchi element ikkinchi elementga signal uzatayapti deyiladi. Tizim elementlari tomonidan ishlab chiqiladigan signallar (ta’sirlar) tizimdan tashqariga uzatilishi mumkin, bu holda ularning chiquvchi signallari (ta’sirlari) deyiladi. 0 ‘z navbatida rlementlarga tizim tashqarisidan signallar (ta’sirlar) kelishi ham mumkin, ular kiruvchi signallar (ta’sirlar) deyiladi. Tizimning kirishi — kiruvchi ta’sirlar qo‘yiladigan yoki kiruvchi signallarni qabul qiladigan tizim elementlaridir.Tizimning chiqishi deb chiqish ta’sirlarini amalga oshiruvchi yoki boshqa tashqi tizimga signallar uzatuvchi elementlarga aytiladi.Berilgan tizim uchun boshqarish tushunchasi unga shundaykirish ta’siri yoki signal berilishini anglatadiki, buning natijasiila tizim o‘zini talab etilgan tarzda tutadi. Tizimni boshqarish —strukturasi yoki holatlari to‘plamini muayyan maqsad bilan o'zgartirishga qaratilgan ta’sirlar ko‘rsatilishi yoki signallar berilishi demakdir. Boshqarishdan ko‘zda tutilgan maqsad, odatda, tizimning mumkin bo‘lgan holatlari to'plami yoki qandayilir ko‘rsatkichiga nisbatan muayyan cheklashlar sifatida beriladi. Boshqarish jarayoni uchun asosiy belgilardan biri — qaror qabul qilish funksiyasini amalga oshiruvchi tizimning zarurligidir. Zamonaviy ilmiy-texnik faoliyatning bosh xususiyatlaridan bin tadqiqot va loyihalash obyektlariga tizimlar sifatida yondashishdir. Bu narsa, ayniqsa, boshqaruv obyektlarini tadqiq etish hamda boshqaruv tizimlarini ishlab chiqish jarayonida yanada yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Yirik tizimlar tadqiq qilinganda tizimli yondashish yagona ta’sirchan ilmiy yondashish boiadi. Tizimli yondashish — murakkab obyektlarning qiyin kuzatiladigan va qiyin
tushuniladigan xossalari tadqiqotining uslubiyatidir. Tizimli yondashish bilan uzviy bogiiq tizimning tahlili va sintezi tushunchalari mavjud. Tizimning tahlili — tizim elementlari va uning tashkiliy tuzilishi m a’lum b oigan holda tizim amalga oshirayotgan funksiyalarni aniqlashdir. Tizim ning sintezi — uning berilgan funksiyasi bo‘yicha tizim ning tashkiliy elementlarini aniqlash demakdir. Tizimli yondashish murakkab obyektlarni o‘rganishning samarali tadqiqot yo‘nalishi — tizimli tahlilga asosdir. Bu ilmiy yo‘nalish — murakkab obyektlarni tadqiq qilish uslubiyati bolib, u ushbu obyektlarni maqsadga yo‘naltirilgan tizimlar sifatida qarab va bu tizimlar xossalarini hamda ularning maqsadi va shu maqsadni amalga oshirish vositalari orasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rganishga xizmat qiladi. Tizim haqida fikr yuritar ekanmiz, uning asosiy belgilariniga ajratamiz: 1) ierarxiklik (joylashuv) belgisi — tizim bu elementlar yigindisi, ularni alohida o‘zlari ham tizim sifatida qaralishi mumkin, boshlangich tizimlar umumiy tizimning bir qismidir, ya’ni tizim, tizim ierarxiyasi qismi sifatida ko‘riladi. Masalan, avtomobil, avtomobil ishlab chiqaruvchi tashkilotning qismi sifatida ko‘rilishi yoki shaharning transport vositalari qismi sifatida qaralishi mumkin va h.k.; 2) yaxlitlikning funksional belgisi: integrativ xususiyatlarning mavjudligi tizim uchun xarakterlidir, tizimda mavjud boigan, ammo uning alohida elementlaridan hech biriga xos bolmagan belgining mavjudligi bilan xarakterlanadi («butun ularning boiaklarining yigindisidan ko‘p»). Masalan, avtomobilning har bir bolagi alohida funksiyaga ega, lekin ular avtomobilning umumiy funksiyasini bajarmaydi 3) mavjudlik belgisi: mavjud elementlar orasidagi aloqalar tizimi uchun xarakterli (turli xil elementlarni umumiy to‘plami tizim hisoblanmaydi). Yuqorida keltirilgan 3 ta belgi bir-biri bilan uzviy bog‘langan. IHttasining qiymati qolgan ikkitasining qiymatini o‘ziga jalb qila.11 . Tizimni birlashtirilgan orkestrga o‘xshatish mumkin, chunk i har bir qatnashuvchi boshqa qatnashuvchilarga mos holda umumiy maqsad sari harakatlanadi. Shu tarzda, tizim tushunchasi ko‘p qirrali va maqsadli m a’noga ega bo'lib qo‘yilgan masala va undagi munosabatlarni o‘rganishga olib keladi. Bir nechta misollar keltiramiz. Agar maqsad nosozliklarni iniqlash va bekor qilish sabablari bo'lsa, avtomobil tashxis qiluvi hi tizimning qismi sifatida ko‘rilishi mumkin. Agar maqsad yuk (yo‘lovchi)larni tashib o‘tish rejasi tuzilgan bo'lsa yoki shahar (region) transport tizimi yoxud transporter oqimini o'rganish, liarakat yo‘nalishlarini optimallashtirish, yangi yo‘llar qurililma, atrof-muhitning ifloslanishi bo‘ladigan bo‘lsa avtomobil avlotransport tashkiloti qismi bo‘lib hisoblanadi.
|
|
1
|
1
|
4
|
Tizim.Tizimlarni sinflashtirish va ularni baholash
. Tizimning sinflanishi
Tizimlarni turli mezonlar bo‘yicha sinflashtirish mumkin.
Eng umumiy ko‘rinishda barcha tizimlar moddiy va mavhum
(abstrakt) tizimlarga bo‘linadi. Moddiy tizimlar — moddiy (ashyoviy) obyektlar majmuasidir: bular noorganik (texnik, kimyoviy va
shu kabilar), organik (biologik), aralash turdagi obyektlar bo‘ladi.
Aralash turdagi obyektlardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
egrotexnik tizimlar («inson-mashina» tizimi); ijtimoiy tizimlar
(odamlarning jamoadagi munosabatlari), ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar (insonlarning jamoadagi munosabatlari bilan ishlab chiqai ish jarayonining aloqasi). Mavhum tizimlar inson tafakkurining
mahsulidir. Ular bilim, nazariya va gipotezalardir.
Murakkablik darajasiga ko‘ra oddiy, murakkab va o‘ta murakkab (yirik tizim) tizimlar farqlanadi. Oddiy tizimlarga oddiy
strukturaga ega va oson matematik tavsiflanadigan tizimlar kiradi. Murakkab tizim — bir-biri bilan chambarchas bog‘langan holda umumiy maqsad uchun xizmat qiluvchi alohida tizimostilari
kompleksidir.
Tizim parametrlarining o‘zgarishi vaqtga bog‘liq yoki bog‘liq
emasligiga qarab ular, mos ravishda, dinamik va statik tizimlar
sifatida farqlanadi.
Tizim holatining o‘zgarish xarakteriga qarab ular diskret
va uzluksiz tizimlarga ajratiladi. Agar tizimning bir holatdan
boshqasiga o‘tishi qandaydir oraliq holatlardan o‘tmasdan yuz
bersa, u holda bu tizim diskret deyiladi. Agar tizim istalgan ikki
holatning biridan ikkinchisiga o‘tishida albatta oraliq holat orqali o‘tsa, u holda tizim uzluksiz deyiladi.
Tizimlarni deterministik va ehtimoliy (stoxastik) tizimlarga
ham ajratish mumkin. Deterministik tizimlar aniq topiladigan
ko'rsatkichlarga ega, ehtimoliy tizimlar esa tasodifiy (ehtimoliy)
xarakterli ko‘rsatkichlarga ega boiadi. Misollar: deterministik
tizimlar: regulyatorli muzlatgich; sistema sexda dastgohlarning joylashtiri 1 ish tizimi, avtobus marshrutlari tizimi; fakultet
darslari jadvali, EHM, televizor; yig‘uv avtokonveyeri. Ehtimoliy tizimlar: korxona mahsulotini statistik nazorat etish tizimi, tashkilotlardagi material-texnik ta’minot tizimi; aeroport
atrofida samolyotlar harakatini boshqaruvchi tizim; energetik tizim boshqaruvi.
Tizimni ifodalashda qollaniladigan matematik modelning
berilishiga qarab ularni chiziqli va chiziqsiz tizimlar kabi sinflashtirish ham mumkin. Tizim va tashqi muhitning o‘zaro ta’siri
xarakteri bo‘yicha yopiq va ochiq tizimlar farqlanadi.
Tizimning sinflanishi bir necha omillarga bogiiq bolib, quyida
biz siz bilan mana shu omillarga ko‘ra tizim qanday tasniflanishini ko‘rib olam iz. Har bir omilga alohida ahamiyat berib nazar
solsangiz, qaysi tizimni o‘rganayotganimiz va unga bogiiq boigan
omillarni darhol ajratishingiz mumkin. Demak, tizim:
1) sun’iy;
40
2) tabiiy tizimga bo'linadi.
Tabiiy tizim deb — tabiatan mavjud bo‘lgan tizimlarga aytiladi.
Sun’iy tizim deb — inson ishtirokida tashkil etilgan tizimga
nytlladi. Sistemotexniklar asosan sun’iy tizimlarni tahlil qilish biI.iii ish olib boradilar. Sun’iy tizimni tahlil qilish tizimni tashkil
i-tuvchi barcha komponentlarni tahlil qilishdan boshlanadi, ya’ni:
lizim qanday komponentlardan tashkil topgan, uning ichki va
liisliqi aloqalari qaysilar, bu tizim qaysi maqsadga yo^naltirilgan,
qnyerda, qanday, nima uchun foydalaniladi va h.k.
Sun’iy tizimlarga esa quyidagilarni misol qilib tushuntirish
iiinmkin.
|
|
1
|
1
|
4
|
Tizim. Tizimda axborot o’lchovini baholash
Axborot tizimlari quyidagi xossalar bilan xarakterlanadi:
• har qanday axborot tizim i, tizim ni tashkil etishning um um iy
tamoyili asosida tahlil qilinadi va boshqariladi;
• axborot tizim i dinam ik ko‘rinishga ega bo‘lib, rivojlanuvchi
lizim hisoblanadi;
• axborot tizim ining m ahsuloti ham axborot hisoblanadi;
• axborot tizim ini odam -kom pyuter tizim i ko‘rinishida tasavvnr qilish lozim.
\xborot tizimlarini hayotda qo‘llab qanday natijalar olish mumkin?
• M atem atik metod va intellektual tizim larni qo‘llab, boshqai ishning optim al variantlarini olish.
• Tizim ni avtom atlashtirish natijasida ishchilarning vazifalarini yengillashtirish.
• Eng to‘g‘ri axborotga ega bo‘lish.
• Axborotlarni qog‘ozda emas, balki magnit yoki optik disklai
da saqlash.
• M ahsulot ishlab chiqarish sarf-xarajatlarini kamaytirish.
• Foydalanuvchilar uchun qulayliklar yaratish.
Axborot tizimlarida boshqaruv tuzilmasining o‘rni
Axborot tizimi jamiyat va har bir tashkilot uchun quyidagi lar
ni bajarishi lozim:
1. Axborot tizim ining tuzilmasi va uning qo‘llanilish maqsa
di, jam iyat va korxona oldida turgan vazifa bilan to‘g‘ri kelislu kerak. Masalan: tijorat firmasida — foydali biznes, davlat korxo
nasida ijtimoiy va siyosiy vazifalarni bajarishi kerak.
2. Axborot tizim i inson tom onidan boshqarilishi va ijtimoiy etika tamoyillari asosida foyda keltirishi kerak.
3. To‘g ii, kafolatli va o‘z vaqtida axborotlarni mijoz yoki ti
zimlarga yetkazishi lozim.
Tashkilotni boshqarish tuzilmasi
Axborot tizim ini yaratish, tashkilotning boshqaruv tuzilm asiin tahlil qilishdan boshlanadi.
Boshqarish deganda quyidagi vazifalarni amalga oshirish
lunksiyasi bilan qo‘yilgan maqsadga erishish tushuniladi:
Tashkillashtirish — normativ hujjatlar kompleksi va tashkiliy
lnzilmani ishlab chiqish; shtat jadvali, bo‘limlar, laboratoriyalar
vn h.k.
Hisobga olish — bu funksiya firma yoki tashkilot
ko‘rsatkichlarining metod va formalarini ishlab chiqadi. Masalan,
buxgalteriya hisoboti, moliyaviy hisob-kitob, boshqaruv hisoboti va
boshqa la r.
Tahlil (analiz) — rejalashtirilgan vazifalarni qay darajada ba
jarilganligini aniqlaydi.
|
|
1
|
1
|
4
|
Tizim va boshqaruv
boshqarish jarayonlarida modellashtirish
M odellashtirish muammosiga ikkita holda duch kelishim i/
mumkin:
1. Biror-bir hodisa yoki jarayonni bilish yoki anglash lozim
bo'lganda.
2. M a’lum bir jarayon yoki hodisani maqsadga muvofiq
boshqarish lozim bo‘lganda.
H ar ikkala tur modellashtirishni atroflicha qarab chiqaylik.
Bilish, anglash jarayonida qaralayotgan obyekt faoliya
ti (vazifasi) m exanizm ini kerakli darajada aks ettiruvcln
modeli, ya’ni obyektning bilish modeli ishlab chiqiladi. Bun
day turdagi modellashtirishga bizni o‘rab turgan atrof-m uhitni
o‘rganishni misol qilib keltirishim iz mum kin. Tabiat hodisalarim
(fenomenlarini), ularning o‘zaro bog‘liqligini va belgilanganligim
tushuntirish, ro‘y berish m exanizm larini tahlil qilish va boshqalai
m azkur turdagi m odellashtirishning asosiy masalalari bo‘lil>
hisoblanadi. Bunday modellashtirish mazmun va mohiyati jihat
dan um um iy bilish va anglashdan kam farq qiladi. Bilamizki,
umum iy bilish bu modellar sintezi (jamlamasi) bo‘lib hisoblana
di. M a’lumki, har bir hodisa yoki jarayon biror-bir sabab ta ’sin
natijasida sodir bo‘ladi. M azkur fikrni quyidagicha ifodalab olsak
bo‘ladi:
Sabab
2.2-rasm . B ilish obyektini tasvirlash
M azkur ko‘rinishdagi akslantirish «ishi»ni biror-bir tilda tav
siflashga modellashtirish deb ataymiz.
Obyekt (hodisa)
Natija
Shunday qilib, m odellashtirish deganda kuzatilayotgan hodisaiii imitatsiya (taqlid) qilib beruvchi m ulohaza tushuniladi (bunilny mulohaza ixtiyoriy k o iin ish d a (tilda) bo‘lishi mumkin:
matematik, grafik, algoritm ik, so‘zlar va boshqalar). Moddiy va
texnik m odellar yaratish uchun ko‘pincha m atem atik tildan foyilalaniladi.
|
|
1
|
1
|
4
|
Axborot tizimlari va ularning amaliy ahamiyati
Axborot tizimlari jamiyat paydo bo’lgan paytdan boshlab mavjud bo’lgan, chunki rivojlanishining turli bosqichida jamiyat uz boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. Bu, ayniqsa, ishlab chiqarish jarayonlari — moddiy va nomoddiy ne'matlarni ishlab chiqarish bilan bog’liq jarayonlarga tegishlidir. Chunki ular jamiyat rivoji uchun xayotiy muhim axamiyatga ega. Aynan ishlab chiqarish jarayonlari tezkor takomillashadi. Ularning rivojlanib borishi bilan boshqarish xam murakkablashadiki, o’z navbatida, u axborot tizimlarini takomillashtirish va rivojlantirishni rag’batlantiradi. Shu sababli, avvalo, boshqaruv tizimi nima ekanligini bilib olaylik.
Kibernetik yondashuvga muvofiq boshqaruv tizimi boshqaruv ob'ekti (masalan, korxonalar, tashkilotlar va xokazo) va boshqaruv sub'ekti, boshqaruv apparati yig’indisini o’zida namoyon etadi. Boshqaruv apparati deganda maqsadlarni shakllantiruvchi, rejalarni ishlab chiquvchi, qabo`l kilingan qarorlarga talablarni moslashtiruvchi, shuningdek, ularning bajarilishini nazorat qiluvchi xodimlar tushuniladi. Boshqaruv ob'ekti vazifasiga esa boshqaruv apparati ishlab chiqqan rejalarni bajarish kiradi, ya'ni boshqaruv tizimining o’zi aynan mana shu ishlarni amalga oshirish uchun to’zilgandir.
Boshqaruv tizimining ikkala komponenti to’g’ri (T) va aks (A) aloqalar bilan bog’langan. TuKri aloqa boshqaruv apparatidan boshqaruv ob'ektiga yunaltiriladigan axborot oqimida ifodalanadi. Aks aloqa teskari yunalishda yuboriluvchi qabo`l kilingan qarorlarning bajarilishi haqidagi xisobot axboroti oqimida uz aksini topadi.
Axborot oqimlari (T va A), qayta ishlash vositalari, ma'lumotlarni uzatish va saqlash, shuningdek, ma'lumotlarni qayta ishlash bo’yicha operatsiyalarni bajaruvchi boshqaruv apparati xodimlarining o’zaro aloqasi ob'ektning axborot tizimini tashkil etadi.
Axborot tizimlari nafakat axborotni qayta ishlash va saqlash, yozuv-chizuv ishlarini avtomatlashtirish, balki qarorlarni qabo`l qilish (sun'iy intellekt usullari, ekspert tizimlari va xokazolar), zamonaviy telekommunikatsiya vositalari (elektron pochta, telekonferentsiyalar), yalpi va lokal xisoblash tarmoqlari va boshqaruvning yangi uslublaridan foydalanish xisobiga boshqaruv ob'ekti faoliyati samaradorligini oshiradi va shu maqsadda keng qo’llaniladi.
Tashkiliy boshqaruvda axborot tizimlari — shaxslar funk tsiyalarini avtomatlashtirish uchun mo’ljallangan. Bu sinf ga xam sanoat (korxonalar), xam nosanoat ob'ektlari (bank, birja, suKo’rta kompaniyalari, mexmonxonalar va xokazolar) va ayrim ofislar (ofis tizimlari)ni boshqarishning axborot tizimlari kiradi.
Texnologik jarayonlarni boshqarishda axborot tizimi turli texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun mo’ljallangan (moslashuvchan ishlab chiqarish jarayonlari, metallurgiya, energetika va xokazolar).
Dastlabki axborot tizimlari 50-yillarda paydo bo`ldi. Bu yillarda ular maosh xisob-kitoblarini qayta ishlash uchun mo’ljallangan bo’lib, elektromexanik buxgalterlik xisoblash mashinalarida amalga oshirilgan. Bu kog’oz xujjatlarni tayyorlashda mexnat va vaqtni bir qadar kiskartirishga olib kelgan. 60-yillarda axborot tizimlariga munosabat butunlay o’zgardi. Bu tizimlardan olingan axborot davriy xisobot uchun ko’pgina parametrlar bo’yicha qo’llana boshlandi. Buning uchun tashkilotlarga ko’pgina funktsiyalarga ega bo’lgan EHM lar talab etila boshlandi. 70—80-yillarda axborot tizimlari qarorlarni qo’llab-quvvatlovchi va tezlashtiruvchi jarayonga ega bo’lgan nazorat boshqaruvi vositalari sifatida keng foydalanila boshlandi.
80-yillar oxiridan boshlab, axborot tizimlaridan foydalanish kontseptsiyasi yanada o’zgarib bormokda. Ular axborotning strategik manbai bo’lib qolmoqda va istalgan soxada tashkil etishning barcha darajalarida foydalanilmokda. Bu davrning axborot tizimlari axborotni o’z vaqtida berib, tashkilot faoliyatida muvaffakiyatga erishishga yordam bermoqda. Istalgan vazifalardagi axborot tizimi ishini ta'minlovchi jarayonlarni umumiy xolda quyidagicha tasavvur etish mumkin:tashki yoki ichki manbalardan axborotni kiritish; kiritilgan axborotni qayta ishlash va uni qulay ko’rinishda takdim etish; iste'molchiga axborotni uzatish teskari aloqa, ya'ni kiritilayotgan axborotni tuzatish uchun foydalanuvchilar tomonidan qayta ishlangan axborot bilan ta'minlash
|
|
1
|
1
|
4
|
Tizimlarni modellashtirish asoslari va ularni baholash
tizimlarni modellashtirish
imkoniyatlari va samaradorligi
Tadqiq qilinayotgan va loyihalashtirilayotgan S tizimlarda stoxastik jarayonlar o‘tishini o‘rganish zarurati bilan bogMangan yiriktizimlami ishlash sifatining talab qilinayotgan ko‘rsatkichlarini
ta’mirlash, bir-birini o‘zaro to‘ldimvchi nazariy va eksperimental
tadqiqotlarning majmuini o‘tkazish imkonini beradi. Yirik tizimlami
eksperimental tadqiq qilish samaradorligi real tizim bilan tabiiy
eksperimentlami o‘tkazish talab qilganligi sababli yoki katta moddiy sarflami va ko‘p vaqtni talab qilganligini, yoki umuman amaliy
iloji bo‘lmaganligi sababli (masalan, loyihalashtirish bosqichida real
tizim mavjud bo‘lmaganda) ancha past bo‘ladi. Nazariy tadqiqotlar
samaradorligi amaliy nuqtayi nazaridan ularning natijalari talab qilinayotgan aniqlik darajasi va tahliliy bog‘lanishlarning ishonchliligi
ma’lum analitik tenglamalar yoki tadqiq qilinayotgan tizimlaming
ishlash jarayoniga mos keluvchi xarakteristikalarni olish uchun
tegishli modellashtirishtiruvchi algoritmlar ko‘rinishida taqdim
etilgandagina ko‘rinadi.
Zamonaviy kompyuterlami paydo bo‘lishi murakkab tizimlarini
tadqiqot qilishga tahliliy usullami keng joriy etishga hal qiluvchi
zamin bo‘Idi. Buning asosida modellar va usullar, masalan,
matematik dasturlash, yirik tizimlarda boshqarish masalalarini
yechish uchun amaliy vosita bo‘lib qoldi. Haqiqatan, bu masalalarni
yechish uchun yangi matematik usullami yaratishda katta yutuqlarga
erishilgan edi, lekin matematik dasturlash murakkab tizimlaming
ishlash jarayonini tadqiq qilishning amaliy vositasi bo‘lib qolmadi,
chunki matematik dasturlash modellari ulardan samarali foydalanish
uchun takomillashmagan bo‘lib chiqdi. Tizimning stoxastik
xossalarini hisobga olish zarurati, kirish axborotining aniqlovchi
emasligi, o‘zgaruvchanlar va parametrlaming katta soni orasida
korrelatsion aloqalarning mavjudligi, tizimlarda jarayonlami
xarakterlovchi, murakkab matematik modellar qurishga olib keladi
va tahliliy usul bilan shunday tizimlami tadqiq qilishda muhandislik
amaliyotida qo‘llash imkonini bermaydi. Amaliy hisoblar uchun
yaroqli tahliliy bogMiqliklarni faqat soddalashtiruvchi va shu bilan
birga tadqiq qilinayotgan haqiqiy jarayonning tasvirini buzadigan
laxminlar mavjudligida olish imkonini beradi. Shuning uchun oxirgi
vaqtlarda tizimlami loyihalashtirish bosqichida monandroq
modellarni tadqiq qilishga imkon beruvchi usullami ishlab chiqarish
zarurati sezilmoqda
|
|
1
|
1
|
4
|
Tizimlarni kompyuterli va matematik modellashtirish
Matematik modellashtirish
Kimyoviy texnologiyalarning jarayonlari - bu murakkab
fizikaviy - kimyoviy tizimlar, ular ikki xil determinanii - stoxastik
tabiatga hamda fa’zo va vaqtda o‘zgaruvchi qiymatlarga egadir.
Ularda qatnashuvchi moddaning oqimlari quyidagidek: ko‘p fazali
va ko‘p komponentlidir. Fazaning har bir nuqtasida va fazalar
chegarasida jarayon o‘tish davrida impuls, energiya va massaning
eltuvshi vazifasini bajaradi. Umuman butun jarayon konkret geometrik xarakteristikaga ega boigan apparatda boiib o‘tadi. 0 ‘z
navbatida, bu xarakteristikalar jarayonning o‘tish xarakteriga ta’sir
etadi.
Kimyo-texnologik jarayonlarning muhim xossasi shundan
iboratki, hodisalami tashkil etuvchi majmui determinanli-stoxastik
tabiatga egadir. Buning tabiati apparatdagi modda - issiqlik o‘tkazish va kimyoviy o‘zgarishlarga gidrodinamik muhitning stoxastik
xossalarini qoplashida ayon bo‘ladi. Bu fazalar komponentlarini
tashkil etuvchilarining tasodifiy o‘zaro ta’sirlashishi (zarrachalar
to‘qnashishi, ulami maydalanishi, koalessensiyasi, apparat hajmi
bo'yicha tasodifly tarqalishi bilan) yoki apparatdagi geometriya
xarakterini chegaraviy shartlari (tartibsiz yotqizilgan nasadka elementlarining tasodifiy joylashishi, katalizatoming donalari, siljuvchi
muhitlar fazalararo chegarasining ishlab chiqaruvchi orientatsiyasi
va sh.o‘.) bilan izohlanadi.
Shunga o‘xshash turli tizimlar va komponentlarning tashkil
etuvchilarini o‘ta murakkab o‘zaro ta’sirlashishi bilan xarakterlanadi, buning natijasida ularni klassik determinanlangan moddani olib
o‘tish va saqlash qonunlar pozitsiyasidan o‘rganish imkoni yo‘q.
Kimyoviy-texnologik jarayonlami qanday o‘rganish mumkin?
Bu muammoni yechish kalitini matematik modellash usuli beradi.
Bu usul tizimli tahlil strategiyasiga asoslanadi. Bu strategiyaning
mohiyati - jarayonni murakkab o‘zaro ta’sirlanuvchi ierarxik tizim
deb, uning strukturasini sifatli tahlillab, matematik ifodasini ishlab
chiqish va noma'lum parametrlarini baholashdan iboratdir. Masalan,
yaxlit suyuq muhitda zarralar, tomchilar yoki gaz pufakchalar
ansamblini harakatlanish jarayonida paydo bo‘layotgan hodisalar
qaralganda, samaralar ierarxiyasining beshta sathi ajratiladi:
1) atomar-molekular sathdagi hodisalar majmui; 2) molekulalar
tashqi yoki globulyar strukturalar masshtabdagi samaralar; 3) fazalararo energiya va modda olib o‘tish hodisalari va kimyoviy reaksiyalami inobatga oladigan, dispersli fazani birlik ulanish harakatiga
bog‘liq bo‘lgan ko‘p fizikaviy-kimyoviy hodisalar to‘plami;
4) yaxlit fazada ko‘chib yuradigan aralashmalar ansambldagi fizikkimyoviy jarayonlar; 5) apparat masshtabida makrogidrodinamik
muhitni aniqlaydigan jarayonlar majmui. Bunday yondashuv butun
jarayonning hodisalari va ular orasidagi bog‘lanishlar to‘plamini
to‘la o‘matishga imkon beradi.
Matematik model orqali obyektning xossalarini o‘rganish
matematik modellash deb tushuniladi. Jarayon o‘tishi optimal sharoitlarini aniqlash, matematik model asosida uni boshqarish va
obyektga natijalarini olib o‘tish uning maqsadidir.
Matematik model tushunchasi matematik modellash usulining
asosiy tushunchasidir. Matematik model deb matematik belgilash
yordamida ifodalanuvchi, qandaydir hodisa yoki tashqi dunyo
jarayonini taxminiy tavsifiga aytiladi.
Matematik modellash o‘ziga uchta o‘zaro bog‘langan bosqichlami qamrab oladi:
1) o‘rganilayotgan obyektni matematik tavsifini tuzish;
2) matematik tavsifi tenglamalar tizimini yechish usulini tanlash
va modellashtiruvchi dastur shaklida uni joriy qilish;
3) modelning obyektga monandligi (adekvatligi)ni aniqlash.
Matematik tavsifni tuzish bosqichida obyektda asosiy hodisa va
elementlari avval ajratib olinadi va keyin ular orsidagi aloqalar
aniqlanadi. Har bir ajratib olingan element va hodisa uchun uning
funksiyalanishini aks ettiradigan tenglama (yoki tenglamalar tizimi)
yoziladi.
|
|
1
|
1
|
4
|
Tizimlarni evolyutsion modellashtirish
Evolyutsion hisoblashda Darvin nazariyasining xususiyatlaridan aqlli tizimlar (guruhlarni hisobga olish usullari, genetik algoritmlar) qurish uchun foydalaniladi. Bu sun'iy intellektning kengroq sohasi - hisoblash intellektining bir qismidir.
Evolyutsion modellashtirish allaqachon yaxshi tashkil etilgan soha bo'lib, unda quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin:
molekulyar genetik axborot tizimlarining paydo bo'lishi modellari;
evolyutsiyaning umumiy qonuniyatlarini modellashtirish (Evolyutsion algoritmlar). Bu faqat evolyutsiya tamoyillaridan foydalanadigan tizimlar. Ular funktsional optimallashtirish tipidagi masalalarda muvaffaqiyatli qo'llanilgan va ularni matematik tilda osongina tasvirlash mumkin. Bunga Evolyutsion dasturlash, Genetik algoritmlar, Evolyutsion strategiyalar, Genetik dasturlash kabi evolyutsion algoritmlar kiradi;
evolyutsion modellar. Bular evolyutsion algoritmlarga qaraganda biologik jihatdan realroq boʻlgan, ammo amaliy maʼnoda foydali ekanligi isbotlanmagan tizimlardir. Ular ko'proq biologik tizimlarga o'xshaydi va texnik muammolarni hal qilishga kamroq e'tibor beradi. Ular murakkab va qiziqarli xulq-atvorga ega va, ehtimol, tez orada amaliy dasturlarga ega bo'ladi. Ushbu tizimlar sun'iy hayot deb ataladigan tizimni o'z ichiga oladi.
amaliy evolyutsion modellashtirish.
Imitatsion modellashtirish evolyutsion bosqichlari:
1. XX asrning 50-yillari. Kompyuter modellashtirishning paydo boʻlishi. Umumjahon dasturlash tillaridan foydalanish (ALGOL, COBOL, FORTRAN).
2. 60-chi yillar. Simulyatsiya modellashtirish metodologiyasini alohida yoʻnalishda taqsimlash. Simulyatsiya modellashtirish uchun birinchi ixtisoslashgan tillarning paydo boʻlishi (GPSS, SIMSCRIPT, SIMULA).
3. 70-chi yillar. Ixtisoslashgan tillarni rivojlantirish va interaktiv modellashtirish vositalarining paydo boʻlishi.
4. 80-chi. Shaxsiy kompyuterning paydo boʻlishi. Modellashtirishga qiziqishning ortishi. Matematik modellashtirish boʻyicha kitoblarni nashr etish.
5. 90-chi yillar. Metodikani ishlab chiqish. Koʻp sonli nashrlar, monografiyalar. Original xususiy texnikalar. Tijorat dasturiy ta'minotni takomillashtirish.
6. 2000-yillar. Simulyatsiya va tizimni tahlil qilish uchun yangi usul va uslublarni shakllantirish. Turli xil usullarni birlashtirish
|
|
1
|
1
|
8
|
Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish masalalarini yechish usullari
Noaniqlilik sharoitida qaror qabul qilish
M avhum sharoitlarda qaror qabul qilishda turli variantlarni natijalari sodir bo‘lish ehtim olligi aniqlanm agan bo'ladi.
lUinday holatda subyekt o‘z talablariga va yechim lar m atritsasi
iisosidagi alternativ variantlar m ezonlari asosida ishlaydi. Qator qabul jarayonida har bir jarayon am alga oshirish ehtim olliH.i beriladi. Bu har bir sam aradorlik qiym atini qiyoslash va eng
knm yutqazish xavfi bilan holatni shakllantirish im konini bemdi.
N oaniqliklar sharoiti va xavfli holatda qaror qabul qilish na-
/.iriyasi quyidagi manbalarga asoslanadi:
1. Q aror qabul qilish obyekti aniq determ inallangan va uning
ttlosida sodir b oiishi m um kin bo‘lgan xavfli om illar m a’lum.
2. Q aror qabul qilish obyektiga ko‘ra yechim ning sam aradorllfjni baholovchi ko‘rsatkich tanlab olingan.
3. Q aror qabul qilish obyektiga ko‘ra xavfli om illar darajasini
4;irakterlovchi ko‘rsatkich tanlab olingan.
4. Aniq m iqdorda yakuniy qaror qabul qilishda alternativ vatiantlar belgilab olingan.
5. Tashqi xavfli om illar asosida sodir bo‘luvchi hodisalar miq-
(lori aniqlangan.
6. H ar bir alternativ yechim lar va rivojlanish hodisalari juftligiilii so‘nggi sam aradorlikni baholovchi ko‘rsatkich aniqlab olingan.
7. H ar bir holat bo‘yicha uni amalga oshirish ehtimolligini
baholash imkoniyati bor yoki yo‘qligi.
8. Yechim ko‘rib o‘tilgan alternativ variantlardan eng yaxshiuliii tanlash asosida amalga oshiriladi.
Xavfli va noaniqlik; holatlarda qaror qabul qilish usulologl
yasi xavfli holatda yechim lar ehtimolligi asosida «yechimInf
matritsasi»ni qurishni taklif qiladi
|
|
1
|
1
|
7
|
Tanlash yoki qaror qabul qilish. Qaror qabul qilishning optimallash muammolari va ekspert uslubi
. Ko‘p qirrali masalalarni yechish usulini tanlash va qidirish
O ptim al yechim — bu bir yoki bir necha belgilariga ko‘ra
boshqalaridan afzal yechim. O ptim al yechim qabul qilish uchun:
M asalani qo‘yish
H olatni baholash
Yechim ni ishlab chiqish (harakat variantlari)
Keyingi harakatlarni rejalashtirish
Rejaning am alga oshishini tashkillashtirish.
lashtirish operatori, u optim allashtirish tam oyilini belgilaydi.
.
Optimal yechim faqat kompromiss sohaga tegishli boiishi
m um kin, chunki kelishuv sohasida yechim bir necha kriteriyalar
bo‘yicha yaxshilanadi.
Kompromissning asosiy sxemalariga tenglik tamoyili, adolat11
o‘tish tamoyili, optim allashtiriladigan m ezonni ajratish tamoyili,
ketma-ket o‘tish tamoyili kiradi.
Tenglik tamoyiliga ko‘ra shunday yechim varianti tanlanadiki,
unda barcha lokal mezonlar bo‘yicha qandaydir «tenglik»ka eri
shiladi.
Optim al variant deb kompromiss sohaga tegishli, barcha lokal
mezonlar qiymatlari teng bo‘ladigan variant tushuniladi.
Bu tamoyil qo‘llanilganda kompromisslar sohasidan lokal m ezonlar minim al qiymatlarga ega variantlar tanlanadi va ular orasi
da maksimal qiymatga egasi qidiriladi. Bunday holatda tenglik
past darajali mezonlarni «yoyish» orqali amalga oshiriladi.
Kvazitenglik tamoyili asosida barcha lokal m ezonlarni tengli
giga yaqinlashish orqali tanlash yotadi. Yaqinlashish m a’lum bir
kattalik 5 bilan belgilanadi. Bu tamoyil diskret holatda foydalanilishi m um kin.
Shuni aytish kerakki, tenglik tamoyil ini soddaligiga qaram asdan, barcha holatlarda ham qoilash tavsiya etilmaydi. Ayrim
holatlarda tenglikdan ozgina uzoqlashish ham biron-bir mezon
bo‘yicha sezilarli o‘zgarishga olib kelishi m um kin.
Adolatli o‘tish tamoyili lokal m ezonlari foyda va zararni qiyoslash va baholashga qaratiladi. Kompromiss sohaga tegishli bir
variantdan boshqa variantga o‘tish albatta biron-bir m ezonning
o‘sishi yoki yomonlashishiga olib keladi.
Lokal m ezonlarning qiym atlarini baholash va qiyoslash m ezonlarning zarari va foydasining absolyut (absolyut o‘tish tam o
yili) yoki nisbiy (nisbiy o‘tish tamoyili) o‘sish qiymati bo‘yicha
amalga oshiriladi.
Bu tamoyilga ko‘ra bir yoki bir necha m ezonlarning kam ayish qiym atlarining yig‘indisini absolyut qiymati qolgan m ezonlar
bo‘yicha o‘sish qiym atlarining yig‘indisidan kichik bo‘lgan variant tanlanadi.
Bu holatda ayrim mezonlar bo‘yicha kamayish nisbiy qiym atlari yig‘indisi boshqa mezonlar bo‘yicha o‘sish darajalarining nisbiy qiymatlari yig‘indisidan kichik bo‘lgan variant tanlanadi.
Shuni aytish kerakki, nisbiy o‘tish tamoyili m ezonlar bo‘yicha
hosilalarni m aksimallashtirish modeliga mos keladi.
N isbatan o‘tish tamoyili m ezonlar kattaliklariga juda kat
ta sezgir, nisbatan o‘tish hisobiga katta qiymatli lokal mezon
lar uchun o‘tish «narxlari» avtom atik kamayadi yoki aksincha
Natijada lokal m ezonlar darajalari bo‘yicha sezilarli bir tekr,
lanishga olib keladi. Nisbiy o‘tish tam oyilining eng asosiy at'zal
ligi m ezonlar o‘zgarish masshtabiga invariantdir, ya’ni undan
foydalanish uchun lokal m ezonlarni oldindan norm allashtirisli
zarur emas. Bir mezon optim allashtiriladi va ushbu mezon maksimal qiymatga erishadigan variant tanlanadi. Boshqa mezonlarga chcga ralar qo‘yiladi
|
|
1
|
1
|
7
|
Tanlash yoki qaror qabul qilish. Qaror qabul qilish masalalari tavsifi
Qaror qabul qilish
Tizim tanlanganda maqsadni belgilash tizim tanlashning enti
yaxshi usuli hisoblanadi. Bu jarayon ham m a izlanishlarga xulosn
bo‘ladi, kelajakdagi standartlarni belgilaydi, bajariladigan ishlargn
yo'llanm a beradi, tizim ni optimallashtirish usulini tanlaydi. Qami
qabul qilishda m uhitni belgilash uchun quyidagilarni bilish kerak
1. Berilgan m aqsadlar uchun biror-bir belgilangan vositalar
yoki shu berilgan m aqsadlarning birortasini tanlash.
2. Q aror qabul qilishda hisobga olinishi kerak bo‘lgan mill
koordinatalar soni va o‘lchami.
3. H ar bir koordinatani oichash darajasi.
4. Ehtim olliklar o‘rni.
5. Qaror qabul qilish soni.
6. Q arorda ishlatiladigan mezonlar turi.
Qaror qabul qilishda ishlatiladigan vosita va maqsadlar
Odatda, maqsad deganda foyda, bozor, narx, sifat, texnik tav-
| sitlar, chidamlilik, oddiylik, xavfsizlik, huquqiy va insoniy faktorlar
ko'zda tutiladi. Maqsadlarni aniqlash quyidagilardan boshlanadi:
1. Eng avvalo bir maqsadga erishish ikkinchi bir maqsadga
crishishning vositasi ekanligini tekshirish.
2. H ar bir rejalashtirish bosqichida qandaydir alternativ ti-
/im lar va yechim lar aniqlanadi. M aqsadlarni soddalashtirishning keyingi qadam i har bir m aqsadni alternativlarga bogiiqligi
nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqiladi.
3. Bu qadamda ishtirokchilar maqsadlari va rejalashtirish mazmuni birlashtiriladi. Masalan: ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar
bir xil sifatga intilishi. Bu holda maqsadlar ajratilmaydi.
4. Ishni ham m a ishtirokchilarga mos keladigan sem antik
iiiuam molarni izohlashdan boshlash.
Djon Dyurining A, B, D modeli
Bu m odelda m asalaning yechimi izlayotgan individ noaniq
vaziyatda bo‘ladi. U tashqi m uhit bilan o‘zaro aloqaga kirishil-
(Miidagina m asalani aniqlashni boshlaydi. So‘ngra masalani
yechishga kirishib, yangi fikr izlab topadi. So‘ngra bu fikrlarni
I'iiholab chiqadi.
|
|
1
|
1
|
7
|
Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilishda tizim holati bo’yicha noaniqlikning 2 sababi
. Noaniqlilik sharoitida qaror qabul qilish
M avhum sharoitlarda qaror qabul qilishda turli variantlarni natijalari sodir bo‘lish ehtim olligi aniqlanm agan bo'ladi.
lUinday holatda subyekt o‘z talablariga va yechim lar m atritsasi
iisosidagi alternativ variantlar m ezonlari asosida ishlaydi. Qator qabul jarayonida har bir jarayon am alga oshirish ehtim olliH.i beriladi. Bu har bir sam aradorlik qiym atini qiyoslash va eng
knm yutqazish xavfi bilan holatni shakllantirish im konini bemdi.
N oaniqliklar sharoiti va xavfli holatda qaror qabul qilish na-
/.iriyasi quyidagi manbalarga asoslanadi:
1. Q aror qabul qilish obyekti aniq determ inallangan va uning
ttlosida sodir b oiishi m um kin bo‘lgan xavfli om illar m a’lum.
2. Q aror qabul qilish obyektiga ko‘ra yechim ning sam aradorllfjni baholovchi ko‘rsatkich tanlab olingan.
3. Q aror qabul qilish obyektiga ko‘ra xavfli om illar darajasini
4;irakterlovchi ko‘rsatkich tanlab olingan.
4. Aniq m iqdorda yakuniy qaror qabul qilishda alternativ vatiantlar belgilab olingan.
5. Tashqi xavfli om illar asosida sodir bo‘luvchi hodisalar miq-
(lori aniqlangan.
6. H ar bir alternativ yechim lar va rivojlanish hodisalari juftligiilii so‘nggi sam aradorlikni baholovchi ko‘rsatkich aniqlab olingan.
7. H ar bir holat bo‘yicha uni amalga oshirish ehtimolligini
baholash imkoniyati bor yoki yo‘qligi.
8. Yechim ko‘rib o‘tilgan alternativ variantlardan eng yaxshiuliii tanlash asosida amalga oshiriladi.
Xavfli va noaniqlik; holatlarda qaror qabul qilish usulologl
yasi xavfli holatda yechim lar ehtimolligi asosida «yechimInf
matritsasi»ni qurishni taklif qiladi
|
|
1
|
1
|
5
|
Dekompozitsiya, analiz, sintez haqida
Dekompozitsiya jarayonini algoritmlash
To‘liqlik va soddalik orasidagi o‘zaro murosalar. Barcha algo
ritm lar bo‘yicha ishning natijasi bo‘lib chiqadigan, daraxtsimon
strukturali talablarni k o iib chiqishdan boshlaym iz. Bir tom ondan, bu to‘liqlik, boshqa tom ondan — soddalik. To4iqlik va soddalik orasidagi o‘zaro m urosalar talablardan kelib chiqadi: sodda obyektostilar m ajm uidan m urakkab obyekt tahlilini chiqarish.
Murosalar modeli tahlilni maqsadga (relevantli) munosabat
bo'yicha aham iyatli bo'lgan kom ponentlarni o‘z ichiga oladi
Dekompozitsiyadagi tenglamalar soni savoliga o‘tamiz. U katla bo‘lmagani m a’qul, am m o zarur boigan holda, istalgancha uzoq
uni berilgan shoxda yakunlangunicha qaror qabul qilishni dekompozitsiyani davom ettirish mumkin. Bunday yechim bir qani’ha hollarda qabul qilinadi. Birinchidan, biz dekompozitsiya kelHiisida ajratishlarni talab qilmaydigan natija berishiga olib kelishiga
(maqsadosti, ostvazifalar) intilamiz, ya’ni oddiy, tushunarli, tatbiq etiladigan, ta’minlangan, oldindan ko‘rilgan, amalga oshirilailigan (masalan, dasturiy modullar) natijalardir. Uni elementar deb
nomlaymiz. Ba’zi masalalar uchun (matematik, texnik) elementarlik tushunchasi formal alomatiga qadar konkretlashtirilishi m um
kin. Boshqa masalalarda u noformal (hukumat strukturasi) qolishi
niiiqarrardir.
Murakkablik turlari. Berilgan fragmentni kelgusi tahlili uchun
ckspert vakolatlari yetarlicha emasligini e ’tirof etadigan paytlar
ham kelishi mum kin va bunda boshqa malakali (mutaxassislikdagi)
i kspertga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Bunday turdagi murakknblik — bexabarlik oqibatidagi murakkablik, qaysiki yengib o‘tish
mumkin bo‘lgan, ya’ni dekompozitsiya jarayonini daraxtning bart 11.1 shoxlaridagi elementar fragmentlarigacha olib borish.
Haqiqiy murakkab hollarda (katta o‘lchamli holda) to‘liq tugallungan dekompozitsiyani hosil qilish quvontirmasligi kerak, balki sergaklantirmog‘i lozim: real murakkablik daraxtning o‘tkazib
vuliorilgan shoxi bilan bog‘liqligi yoki e’tiborsiz ekspertlar hisobliiuadi. Tahlilning to'liqmasligi xavfi doim nazarda tutishni taqo-
/»» etadi (misollar: yuqori daryolarning burilishi m uam m olari,
llnykal muam m olari va Ladojsk ko‘li va h.k.). M isollardan biri —
t'kspertlarga loyihaning salbiy tom onlarini ko‘rib chiqishni tak89
lif qilish. Bu holda, istalgan tizim chiqishlarining klassifikatorida
(yakuniy mahsulot) foydali mahsulotlardan tashqari albatta chi
qim lar kiritilgan bo‘lishi kerak.
|
|
1
|
1
|
11
|
Yaxshi strukturalangan muammolar uchun qaror qabul qilish metodlari
Tizim modellari dekompozitsiya asosi sifatida
Tahlilning asosiy amali butunni qismlarga boiaklash hisoblanadi. Masala ostmasalalarga, tizim tizimostiga, maqsad-m aqsadostiga va h.k.larga parchalanadi. O datda obyekt tahlili m urakkab, zaif strukturalangan, yomon shakllantirilgan, shuning uchun
dekompozitsiya am alini ekspert amalga oshiradi. Shunga asoslangan holda har qanday dekompozitsiya uchun ko‘rilayotgan tizim model hisoblanadi.
Dekompozitsiya asosi sifatida m azm unli model. Dekompozitsiya amali endi obyekt tahlilining qandaydir modelda qo‘yilishini
ifodalaydi.
Namuna. 70-yillar boshlarida dengiz flotini rivojlantirish maqsadida tizimli tahlil bo‘yicha ishlar olib borildi. Maqsadlar daraxtining birinchi bosqichi rasmda tasvirlangan sxema ko‘rinishida edi. 0 ‘z ichiga kirishlarni oladigan tashkilot tizim ining kirishlari
modeli bo‘yicha dekompozitsiya olib borildi: «quyida joylashgan»
tizim dan (bu yerda klienturalar-maqsadosti 1); «yuqorida joylashgan» tizim dan (bu yerda xalq xo‘jaligi maqsad-m aqsadosti 2);
«mavjud muhitdan» (berilgan holatda-kapitalistik davlatlar flotlari-m aqsadosti 3 va sotsialistik davlatlar-maqsadosti 4).
Ko‘rinib turibdiki, bunday dekompozitsiya to‘liq emas, sababi
dengiz flotining asl qiziqishlari bilan bog‘liq bo‘lgan maqsadosti keltirilmagan.
Shunday ekan, dekompozitsiya obyekti asoslanish-m odelining har bir elementi bilan qiyoslanishi darkor. Biroq, asoslanishm odelining o‘zi ham detallashtirishning turli darajasida tadqiq
etilayotgan obyektni ifodalashi m um kin. M asalan, tizim li tahlilda «hayotiy sikl» tipidagi, tahlil etiladigan vaqt oralig‘ini uning
paydo bo‘lishidan to yakunlangunicha bo‘lgan bosqichlari ketmaketligini dekompozitsiyalash im konini beruvchi model ko‘p ishlatiladi.
Shaxmat partiyasi — debyut, mittelshpil, endshpil.
Inson hayoti — yoshlik, yetuklik, qarilik (yanada mayda bosqichlarga bo‘lish mum kin — bolalik, o‘smirlik, o‘spirinlik).
Bunday xilma-xillik istalgan masala hayotiy sikli dekompozitsiyasidan o‘rin olgan boiishi mum kin.Bosqichlarga parchalash, m uam m oni topishdan boshlab va uni
tugatilishigacha bo‘lgan harakatlar ketma-ketligi haqida tasavvurga ega bo‘lish im konini beradi. Ba’zida bunday ketma-ketlikka
tizim li tahlilning algoritmi sifatida qaraladi. Biz tizim li tahlil
bo‘yicha yirik mutaxassislar tom onidan ishlab chiqilgan masala
hayotiy sikli misoli sifatida qaraymiz.
S.D. Optner.
1. Sim ptom larni identifikatsiyalash.
2. M uam m oning dolzarbligini aniqlash.
3. M aqsadni aniqlash.
4. Tizim strukturasi va uning kam chiliklarini aniqlash.
5. Im koniyatlarni aniqlash.
6. Alternativlarni topish.
85
7. Alternativlarni baholash.
8. Yechimlarni ishlab chiqish.
9. Yechimlarni e’tirof etish.
10. Yechish jarayonini boshlash.
11. Yechishni tatbiq etish jarayonini boshqarish.
12. Tatbiq etishni baholash va uning oqibatlari.
S. Yang.
1. Tashkilotning maqsadini aniqlash.
2. M uam m oning aniqlanishi.
3. Tashxis.
4 . Yechimni izlash.
5. Alternativlarni tanlash va baholash.
6. Qarorni muvofiqlashtirish.
7. Qarorni tasdiqlash.
8. H arakatlarni boshlashga tayyorgarlik ko‘rish.
9. Qarorni qo‘llashni boshqarish.
10. Samaradorlikni tekshirish.
N.P. Fedorenko.
1. M uamm oni shakllantirish.
2. M aqsadni aniqlash.
3. Axborotlarni to‘plash.
4 . Maksimal miqdorda alternativlarni ishlab chiqarish.
5. Alternativlarni saralash.
6. Tenglama, dastur va ssenariya ko‘rinishidagi modellarni
qurish.
7. Xarajatlar bahosi.
8. Q arorning ta’sirchanligini sinash.
9. Qarorlarni qabul qilish (formal m as’ullikni qabul qilish).
10. Q arorning natijalarini aniqlash.
Y.I. Chernyak.
1. M uam m oni tahlil qilish.
2. Tizim ni aniqlash.
3. Tizim strukturasini tahlil qilish.
4 . Umumiy maqsad va kriteriylarning shakllantirilishi.
86
5. M aqsadning dekompozitsiyasi, resurslarga ehtiyojlarni
aniqlash, m aqsadlar kompozitsiyasi.
6. Resurslarni aniqlash, m aqsadlar kompozitsiyasi.
7. Kelgusi shartlarni tahlil qilish va bashoratlash.
8. M aqsad va vositalarni baholash.
9. V ariantlarni saralash.
10. Mavjud tizim ni tashxis qilish.
11. Kompleks rivojlanish dasturini qurish.
|
|
1
|
1
|
11
|
Yaxshi strukturalangan muammolar uchun qaror qabul qilish metodlari
Tizim modellari dekompozitsiya asosi sifatida
Tahlilning asosiy amali butunni qismlarga boiaklash hisoblanadi. Masala ostmasalalarga, tizim tizimostiga, maqsad-m aqsadostiga va h.k.larga parchalanadi. O datda obyekt tahlili m urakkab, zaif strukturalangan, yomon shakllantirilgan, shuning uchun
dekompozitsiya am alini ekspert amalga oshiradi. Shunga asoslangan holda har qanday dekompozitsiya uchun ko‘rilayotgan tizim model hisoblanadi.
Dekompozitsiya asosi sifatida m azm unli model. Dekompozitsiya amali endi obyekt tahlilining qandaydir modelda qo‘yilishini
ifodalaydi.
Namuna. 70-yillar boshlarida dengiz flotini rivojlantirish maqsadida tizimli tahlil bo‘yicha ishlar olib borildi. Maqsadlar daraxtining birinchi bosqichi rasmda tasvirlangan sxema ko‘rinishida edi. 0 ‘z ichiga kirishlarni oladigan tashkilot tizim ining kirishlari
modeli bo‘yicha dekompozitsiya olib borildi: «quyida joylashgan»
tizim dan (bu yerda klienturalar-maqsadosti 1); «yuqorida joylashgan» tizim dan (bu yerda xalq xo‘jaligi maqsad-m aqsadosti 2);
«mavjud muhitdan» (berilgan holatda-kapitalistik davlatlar flotlari-m aqsadosti 3 va sotsialistik davlatlar-maqsadosti 4).
Ko‘rinib turibdiki, bunday dekompozitsiya to‘liq emas, sababi
dengiz flotining asl qiziqishlari bilan bog‘liq bo‘lgan maqsadosti keltirilmagan.
Shunday ekan, dekompozitsiya obyekti asoslanish-m odelining har bir elementi bilan qiyoslanishi darkor. Biroq, asoslanishm odelining o‘zi ham detallashtirishning turli darajasida tadqiq
etilayotgan obyektni ifodalashi m um kin. M asalan, tizim li tahlilda «hayotiy sikl» tipidagi, tahlil etiladigan vaqt oralig‘ini uning
paydo bo‘lishidan to yakunlangunicha bo‘lgan bosqichlari ketmaketligini dekompozitsiyalash im konini beruvchi model ko‘p ishlatiladi.
Shaxmat partiyasi — debyut, mittelshpil, endshpil.
Inson hayoti — yoshlik, yetuklik, qarilik (yanada mayda bosqichlarga bo‘lish mum kin — bolalik, o‘smirlik, o‘spirinlik).
Bunday xilma-xillik istalgan masala hayotiy sikli dekompozitsiyasidan o‘rin olgan boiishi mum kin.Bosqichlarga parchalash, m uam m oni topishdan boshlab va uni
tugatilishigacha bo‘lgan harakatlar ketma-ketligi haqida tasavvurga ega bo‘lish im konini beradi. Ba’zida bunday ketma-ketlikka
tizim li tahlilning algoritmi sifatida qaraladi. Biz tizim li tahlil
bo‘yicha yirik mutaxassislar tom onidan ishlab chiqilgan masala
hayotiy sikli misoli sifatida qaraymiz.
S.D. Optner.
1. Sim ptom larni identifikatsiyalash.
2. M uam m oning dolzarbligini aniqlash.
3. M aqsadni aniqlash.
4. Tizim strukturasi va uning kam chiliklarini aniqlash.
5. Im koniyatlarni aniqlash.
6. Alternativlarni topish.
85
7. Alternativlarni baholash.
8. Yechimlarni ishlab chiqish.
9. Yechimlarni e’tirof etish.
10. Yechish jarayonini boshlash.
11. Yechishni tatbiq etish jarayonini boshqarish.
12. Tatbiq etishni baholash va uning oqibatlari.
S. Yang.
1. Tashkilotning maqsadini aniqlash.
2. M uam m oning aniqlanishi.
3. Tashxis.
4 . Yechimni izlash.
5. Alternativlarni tanlash va baholash.
6. Qarorni muvofiqlashtirish.
7. Qarorni tasdiqlash.
8. H arakatlarni boshlashga tayyorgarlik ko‘rish.
9. Qarorni qo‘llashni boshqarish.
10. Samaradorlikni tekshirish.
N.P. Fedorenko.
1. M uamm oni shakllantirish.
2. M aqsadni aniqlash.
3. Axborotlarni to‘plash.
4 . Maksimal miqdorda alternativlarni ishlab chiqarish.
5. Alternativlarni saralash.
6. Tenglama, dastur va ssenariya ko‘rinishidagi modellarni
qurish.
7. Xarajatlar bahosi.
8. Q arorning ta’sirchanligini sinash.
9. Qarorlarni qabul qilish (formal m as’ullikni qabul qilish).
10. Q arorning natijalarini aniqlash.
Y.I. Chernyak.
1. M uam m oni tahlil qilish.
2. Tizim ni aniqlash.
3. Tizim strukturasini tahlil qilish.
4 . Umumiy maqsad va kriteriylarning shakllantirilishi.
86
5. M aqsadning dekompozitsiyasi, resurslarga ehtiyojlarni
aniqlash, m aqsadlar kompozitsiyasi.
6. Resurslarni aniqlash, m aqsadlar kompozitsiyasi.
7. Kelgusi shartlarni tahlil qilish va bashoratlash.
8. M aqsad va vositalarni baholash.
9. V ariantlarni saralash.
10. Mavjud tizim ni tashxis qilish.
11. Kompleks rivojlanish dasturini qurish.
|
|
1
|
1
|
11
|
Yaxshi strukturalangan muammoli jarayonlarni tadqiq qilishda qaror qabul qilish
Tizim modellari dekompozitsiya asosi sifatida
Tahlilning asosiy amali butunni qismlarga boiaklash hisoblanadi. Masala ostmasalalarga, tizim tizimostiga, maqsad-m aqsadostiga va h.k.larga parchalanadi. O datda obyekt tahlili m urakkab, zaif strukturalangan, yomon shakllantirilgan, shuning uchun
dekompozitsiya am alini ekspert amalga oshiradi. Shunga asoslangan holda har qanday dekompozitsiya uchun ko‘rilayotgan tizim model hisoblanadi.
Dekompozitsiya asosi sifatida m azm unli model. Dekompozitsiya amali endi obyekt tahlilining qandaydir modelda qo‘yilishini
ifodalaydi.
Namuna. 70-yillar boshlarida dengiz flotini rivojlantirish maqsadida tizimli tahlil bo‘yicha ishlar olib borildi. Maqsadlar daraxtining birinchi bosqichi rasmda tasvirlangan sxema ko‘rinishida edi. 0 ‘z ichiga kirishlarni oladigan tashkilot tizim ining kirishlari
modeli bo‘yicha dekompozitsiya olib borildi: «quyida joylashgan»
tizim dan (bu yerda klienturalar-maqsadosti 1); «yuqorida joylashgan» tizim dan (bu yerda xalq xo‘jaligi maqsad-m aqsadosti 2);
«mavjud muhitdan» (berilgan holatda-kapitalistik davlatlar flotlari-m aqsadosti 3 va sotsialistik davlatlar-maqsadosti 4).
Ko‘rinib turibdiki, bunday dekompozitsiya to‘liq emas, sababi
dengiz flotining asl qiziqishlari bilan bog‘liq bo‘lgan maqsadosti keltirilmagan.
Shunday ekan, dekompozitsiya obyekti asoslanish-m odelining har bir elementi bilan qiyoslanishi darkor. Biroq, asoslanishm odelining o‘zi ham detallashtirishning turli darajasida tadqiq
etilayotgan obyektni ifodalashi m um kin. M asalan, tizim li tahlilda «hayotiy sikl» tipidagi, tahlil etiladigan vaqt oralig‘ini uning
paydo bo‘lishidan to yakunlangunicha bo‘lgan bosqichlari ketmaketligini dekompozitsiyalash im konini beruvchi model ko‘p ishlatiladi.
Shaxmat partiyasi — debyut, mittelshpil, endshpil.
Inson hayoti — yoshlik, yetuklik, qarilik (yanada mayda bosqichlarga bo‘lish mum kin — bolalik, o‘smirlik, o‘spirinlik).
Bunday xilma-xillik istalgan masala hayotiy sikli dekompozitsiyasidan o‘rin olgan boiishi mum kin.Bosqichlarga parchalash, m uam m oni topishdan boshlab va uni
tugatilishigacha bo‘lgan harakatlar ketma-ketligi haqida tasavvurga ega bo‘lish im konini beradi. Ba’zida bunday ketma-ketlikka
tizim li tahlilning algoritmi sifatida qaraladi. Biz tizim li tahlil
bo‘yicha yirik mutaxassislar tom onidan ishlab chiqilgan masala
hayotiy sikli misoli sifatida qaraymiz.
S.D. Optner.
1. Sim ptom larni identifikatsiyalash.
2. M uam m oning dolzarbligini aniqlash.
3. M aqsadni aniqlash.
4. Tizim strukturasi va uning kam chiliklarini aniqlash.
5. Im koniyatlarni aniqlash.
6. Alternativlarni topish.
85
7. Alternativlarni baholash.
8. Yechimlarni ishlab chiqish.
9. Yechimlarni e’tirof etish.
10. Yechish jarayonini boshlash.
11. Yechishni tatbiq etish jarayonini boshqarish.
12. Tatbiq etishni baholash va uning oqibatlari.
S. Yang.
1. Tashkilotning maqsadini aniqlash.
2. M uam m oning aniqlanishi.
3. Tashxis.
4 . Yechimni izlash.
5. Alternativlarni tanlash va baholash.
6. Qarorni muvofiqlashtirish.
7. Qarorni tasdiqlash.
8. H arakatlarni boshlashga tayyorgarlik ko‘rish.
9. Qarorni qo‘llashni boshqarish.
10. Samaradorlikni tekshirish.
N.P. Fedorenko.
1. M uamm oni shakllantirish.
2. M aqsadni aniqlash.
3. Axborotlarni to‘plash.
4 . Maksimal miqdorda alternativlarni ishlab chiqarish.
5. Alternativlarni saralash.
6. Tenglama, dastur va ssenariya ko‘rinishidagi modellarni
qurish.
7. Xarajatlar bahosi.
8. Q arorning ta’sirchanligini sinash.
9. Qarorlarni qabul qilish (formal m as’ullikni qabul qilish).
10. Q arorning natijalarini aniqlash.
Y.I. Chernyak.
1. M uam m oni tahlil qilish.
2. Tizim ni aniqlash.
3. Tizim strukturasini tahlil qilish.
4 . Umumiy maqsad va kriteriylarning shakllantirilishi.
86
5. M aqsadning dekompozitsiyasi, resurslarga ehtiyojlarni
aniqlash, m aqsadlar kompozitsiyasi.
6. Resurslarni aniqlash, m aqsadlar kompozitsiyasi.
7. Kelgusi shartlarni tahlil qilish va bashoratlash.
8. M aqsad va vositalarni baholash.
9. V ariantlarni saralash.
10. Mavjud tizim ni tashxis qilish.
11. Kompleks rivojlanish dasturini qurish.
Masalalari
|
|
1
|
1
|
12
|
Kuchsizstrukturali muammolarni yechish prinsiplari
1. Subyektiv kutilayotgan foydalilik metodlari
2. Koʻpkriteriyali foydalilik metodlari
3. Konstruktiv matematika metodlari
4. Evristik metodlar
5. Jarayonlar tadqiqoti metodlari (chiziqli va nochiziqli dasturlash, dinamik dasturlash va h.k.)
|
|
1
|
1
|
10
|
Muammo. Muammo turlari. Strukturalash
Muammo (qadimgi yunoncha - πρόbληma) keng ma’noda oʻrganish, hal qilishni talab qiladigan murakkab nazariy yoki amaliy masala; fanda - har qanday hodisalarni, obyektlarni, jarayonlarni tushuntirishda qarama -qarshi pozitsiyalar koʻrinishida harakat qiladigan va uni hal qilish uchun adekvat nazariyani talab qiladigan qarama -qarshi vaziyat;
Muammo turlari:
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
