To sh k en t «0 ‘z b e k isto n»
AZROIL 0 ‘TGAN YO‘LLARDA
Download 5.6 Mb. Pdf ko'rish
|
|
AZROIL 0 ‘TGAN YO‘LLARDA Sobiq sh o ‘ro tergovchilari qo 'lida azob chekkan yu rtd o sh la rim g a bag ‘ishlaym an Z o ‘r kurash k o ‘ramiz, deb kelganlam ing hafsalasi pir b o ‘ldi. Birinchi davradayoq kurash alanga olmay, cho‘g ‘- ligicha qoldi. Ikki polvon yarim soatdan beri hadis olib, tom osha- binlam i zeriktirib yubordi. Davrada o ‘tirganlarning toqati toq b o id i. - Ajrim qivoringlar, kurash k o ‘rgani kelganmiz! - Jalol polvon chiqmasa kurash qizimaydi. Jalol chiqsin. Jalol polvon yetm ish yoshlarga borgan, ellik yildan beri kurash tushadi, shu paytgacha kuragi yer k o ‘rm agan polvon. Ishqibozlar uni behudaga kurashga chaqirishayotgan edilar. U davraga chiqqani bilan talabgor b o im a g a n i uchun qayta jo y ig a borib o iir a d i. K urasham an, deb kelganlarning k o ‘pchiligi undan yengilgan, ham m asining alam i ichida edi. Ishqibozlar talab qilaverganidan keyin bakovul uni davraga sudrab chiqdi. Q o iid a n ushlab, o ‘rtada aylantirib yurdi. - M amlakatimizning mutlaq chempioni, yuzlab yosh chem pionlam ing ustozi Jalol polvonga talabgor bormi? - dedi u davraga murojaat qilib. Hech kim chiqmadi. U bilan bir bellashsam arm onim y o ‘q, deb kelgan o ‘spirin polvonlar odob saqlab jim o ‘tirishardi. Orqa qatorda o ‘tirgan yigirma besh yoshlar chamasi bir yigit o ‘m idan turdi. - M en bellashaman! 148 Hamma unga qaradi. U tanasi xuddi cho‘yandan quyil- gandek, miqti bir yigit edi. Yelkalari keng, bilaklaridan mushaklari b o ‘rtib chiqib turgan, ochiq kaftiga bitta odam bcmalol o ‘tirsa yana ikki barm og‘i ortib qoladigan b o ‘z yigit edi. Davrada kim dir hazil qildi. - Vo‘y-bo‘, badaniga mix qoqsang qayilib ketadi-ku! Kimdir, Jalol uni ikki yam lab, bir yutib yuboradi, deb yubordi. Jalol polvon, pisand qilm agandek, m iyig‘ida kulib tu rardi. U ning jilm ayishi yosh polvonning nafsoniyatiga tegdi. - Q o ‘y, bolam, men g o ‘daklar bilan kurashmayman. 0 ‘z tenging bilan bellash, - dedi unga nasihat qilgandek. - Yo‘q, faqat siz bilan kurashaman. Bilib q o ‘ying, yengaman. Kuragingizni yerga ishqayman! - Katta ketma, bola! Mening kuragim faqat o ‘lga- n im d a - g o ‘rda yotganimda yerga tegadi. «M ayli, mayli, bellashsin, bolaning sazasi oMmasin, xo‘p deng, polvon buva!» degan ovozlar chiqdi. Bakovul ikki tom onning roziligini olib: «B o‘stonliqlik Jalol polvon Yozyovonlik Ermat polvon bilan bellashishga rozi b o ‘ldi!» deb e ’lon qildi. Jalol polvon yerga o ‘tirib etigini yecharkan, qilayotgan ishi o ‘ziga kor qilib, endi kuning shu mishiqi go‘dakka qoldimi Jalol, shu norasida bolani yengib nima obro‘ topasan, derdi ichida. Ermat polvon esa uni pisand qilmay, yengaman, degandek m ag‘rur turardi. Uning bu «surbetlarcha» turishi Jalol polvonning g ‘ashini keltirdi. Endi o ‘zingdan ko‘r, bola, deb o ‘m idan turdi. Bakovul ulam ing belbogblarini boshqatdan b o g ia b , omin, deb fotiha berdi. Jalol polvon beparvo edi. Qani, bir urinib ko‘rsin, deb q o ‘yib berdi. Ermat uning belbog‘i orqasiga q o ‘lini suqib, bilagiga uch marta o ‘radi. Jalol polvon xotirjam edi. Ermat: «Yo egam, o ‘zingdan m adad!» dedi uni bir siltab ko‘tarib, oyog‘ini yerdan uzdi. Yana bir marta silkinganida 149 k o ‘kragigacha chiqardi, turgan yerida ikki aylanib, chap yonboshiga otdi. U bolalar choynak qopqog‘ini burab qo‘yib yuborgandek chir aylanib, yana qim irlam ay turib qoldi. - Endi, bas, xumordan chiqdingmi, - dedi u raqibining qulog‘iga. - Endi navbat menga! - U shunday deb Ermatni bir siltab ko‘tardi-yu yerga otdi. U yerga chalqancha tushdi. Jalol polvon tik turgancha engashib, uning ikki yelkasidan bosdi. Ermat tipirchiladi. Raqibining chayir q o ‘llari hamon uning yelkasini yerga qapishtirib turardi. Shunda... Shunda Jalol polvon raqibining o ‘t chaqnagan ko‘zida go‘daklar y ig‘laganda oqadigan shaffof, bokira yoshlarini k o ‘rib, seskanib ketdi. Uning yelkasidan q o ‘lini olib, ajib bir m ehribonlik bilan q o ‘lidan tortib turg‘azmoqchi bo‘ldi. Ammo Ermat uning qoMini siltab tashladi. Ermat o ‘kirib-o‘kirib yig‘ladi. Bu yig‘i Jalol polvonning yurak-bag‘rini o ‘rtab yubordi. Bolam, yig‘lama, ko‘z yoshing- ni yut, birov ko‘rmasin, dedi uning qulog‘iga shivirlab, Ermat shu zahoti yaktagining yengini ko‘ziga surtdi. Uvol, uvol, derdi Jalol polvon. M ana shu bola mening o ‘m im ga qola ostida davradan chiqib ketdi. Etagini tutib pul y ig ‘madi. Yong‘oqzor oralab uyi tom on ketdi. Yo‘l-yo‘lakay, bu ycngganimmi, deb o ‘zidan o ‘zi so ‘rab borardi. Yengilganim, yengilganim! M ayda bolalar bilan bel olishadigan bachkana polvon b o ‘lib qoldingmi, Jalol, derdi boshini sarak-sarak qilib. Ertaga javob bellashuvi bo‘ladi. N im a qilay? Bel- lashmasam, polvonlik sha’nim tuproqqa qorishadi. Bel- lashsam-u, atayin yiqilib bersam, unda nim a b o ‘ladi? Polvonlik g ‘ururimni qayoqqa yashiraman... Shunday xayollar bilan ketar ekan, yaqin orada ayol kishining qiqirlab kulgani eshitildi. Alanglab qaradi. Uch tegirmon suv oqadigan soy bo‘yidagi xarsang ustida o ‘g ‘li Q o‘chqorvoy Nurim sartaroshning kelini Odinani b ag ‘riga bosib o ‘pyapti. Odina qiyshanglab kular, Q o‘chqom ing yuziga beozor shapatilardi. Soyning shovullashidan ular 150 oyoq tovushini eshitmasdi. 0 ‘z ishlari bilan m ashg‘ul cdilar. Q o ‘chqor Odinani tizzasiga o ‘tqazib olib, yuz-ko‘zlaridan, lablaridan tinmay o ‘pardi. Jalol polvon nim a qilishini bilmay serrayib turib qoldi. Q o ‘chqom ing yerga tushgan do‘ppisini olayotgan Odina sapchib o ‘m idan turib ketdi. - Voy, men o ‘lay... dadangiz! Sharmanda b o ‘ldik! - dedi- yu, tugmalari qadalmagan harir koftasini ochiq qolgan oppoq ko‘kragiga bosgancha qochdi. Q o ‘chqor nim a qilishini bilmay, dadasiga qarab turgach: - Y ig itchilik-itchilik ekan-da, dada, - dedi. - Bu ahmoq, erimni turmadan chiqarmasang, o ‘zimni suvga tashlayman, deb... Durust, durust... Bir odam garchilik qipsan-da, barakalla! Agar quchoqlab turm aganingda, bag‘ringga bosib, tomogNning tagidan o'pm aganingda, albatta, o ‘zini suvga otardi. M enga qara, k o ‘ppak, xotiningni oldiga shu alpozda borma! Yuzingni artib ol, ham m ayog‘ing qip-qizil lab b o ‘yog‘i bo‘lib ketibdi. Jalol polvon g ‘udrana-g‘udrana nari ketdi. Polvon o ‘g ‘lining shu juvonga aylanishib qolganini bilardi. Odinaning eri qam almasdan burunoq boshlangan edi bu savdo. Nurim sartaroshning o ‘g ‘li Sobit zo ‘r Odinani Chustning Olmosidan opqochib kelgandi. Husni bir dunyo, yuzi sutga chayqab olingandek, ko‘zlari-ku... Bu dunyoda unaqa ko‘z boMmasa kerak. M ashhur rassom Chingiz Ahmarov uni Nanayda k o ‘rib qolganda, bu juvonning ko‘zlarida lazer nuri bor, qaragan joyiga o ‘t q o ‘yadi, degan edi. Q o‘chqor ohudek hurkagich shu dilbarga elakishib qoldi. Necha marta uchrashuvga chaqirdi, kelmadi. Eridan qo‘rqdi. Eri uni haddan tashqari rashk qilardi. Sobit zo‘r qishloqda tizginsizligi bilan mashhur edi. Ko‘ngliga kelgan har qanday ishni tap tortmay qilib ketaverardi. Ba’zan u ikki-uch oylab yo‘q boMib ketar, poyezdlarda lo‘lilarga 151 qo‘shilib qimor o ‘ynar, yo‘lovchilami karta o ‘yiniga torlib, cho‘ntaklarini qoqlar edi. U yo‘q paytlarida qishloq tinchib qolardi. Odamlar Sobit yo‘g ‘ida qishloq dam oladi, deyishardi. Ba’zan u bor bud-shudini yutqazib, uyiga qorong‘i tushganda maykachan qaytib kclardi. Besh-o‘n kun uyida «m o‘min-qobil» bo‘lib yurardi-da, yana sigirmi, buzoqnimi o‘g ‘irlab, lo‘lilar to ‘dasiga qarab ketardi. Omadi kelgan paytlarda bir xalta pul bilan qaytar, sigir-buzoq egalarini saxiylik bilan rozi qilib, o ‘z ko‘nglida gunohlardan forig‘ boblardi. Sobit zo ‘r Odinani Olmosdan opqochib kelgandan keyin nomi o ‘ziga yarashmay qoldi. Xuddi onasi boshqatdan tuqqandek yaxshi bola b o ‘ldi-qo‘ydi. Q o ‘ni-qo‘shnilar Sobit- ga Xudo insof berdi, deb sevinishdi. Sobit otasiga q o ‘shilib, to ‘y-m a’raka 1 arga boradi. Nurim sartarosh ichkariga - qariyalar oldiga kirib ketganda Sobit tashqarida qolib, samovarchiga qarashar, keldi-ketdiga choy tashir, oshpazga o ‘tin yorib bcrardi. Lining bir chiroyli qobil bola b o ‘lganidan sevingan hamqishloqlar, «Qarang-a, Xudo insof beram an, desa hech gap em as ekan», deyishardi. Sobit Odinani yer-ko‘kka ishonmasdi. Odina esa bu erkalanishlardan taltayib ketgan edi. Ro‘zg‘or ishlariga qo‘l urmasdi. Hatto yechib tashlagan kiyimlarini qaynonasining oldiga tashlardi. Ovqatni yeb, idish-tovoqni yig‘ishtirmay, indamay turib ketaverardi. Qaynonasi javrab-javrab kir yuvar, javrab-javrab hovli supurar edi. Ba’zan u criga nolib qolardi: - Nega indamaysiz, boshimizga chiqib oldi-ku, qay- notamisiz, nimasiz? Men kimman? Qaynonamanmi, kelin- manmi? Mundoq nasihat qilib q o ‘ysangiz boMmaydimi? Nurim sartarosh bosiqlik bilan javob qilardi: - Q o‘y, xotin, k o ‘pam zorlanma. 0 ‘g ‘ling shunga andarmon bo‘lib, qim orboz d o ‘stlaridan kechdi. Yomon qi- liqlarini tashladi. Shu kelin deb yurtga q o ‘shilib qoldi. Ikki marta jum a nam oziga ham olib bordim. Keliningdan nolima, unga rahm at de. 0 ‘g ‘ling hozir misoli majnun. 152 Sobit har kuni kechqurun jom da issiq suv opkirib, xotinining oyogNni yuvib, oppoq sochiqqa artar, tirsillab turgan boldirlariga shapalatib urib q o ‘yardi. Keyin uni dast ko‘tarib to ‘shakka yotqizardi. Odina bu xizmatlariga mukofot sifatida uzuk taqilgan barmoqlarini uning peshonasiga tegizib o ‘pib q o ‘yardi. Sobit hali long yorishmay yelkasiga miltiq tashlab, toqqa chiqib ketardi. Tun salqinida qanotlari karaxt bo‘lib qolgan besh-to‘rtta kaklik urib kelardi. Xotini uyqudan turguncha kakliklam ing patlarini yulib, tozalab, tuzlab qo‘yardi. Odina hovliga chiqqanda shamol uchirib yurgan patlami ko‘rib, bum ini jiyirardi. «Shu kaklik o ‘lgur ham jonim ga tegib ketdi-da», deb nolirdi. Sobitga otasi, bolam , o ‘rtoqlaring hasharga aytsa, qolm agin. Endi sen yurt ichiga kirib qolding. K eksalar oldidan salom siz o ‘tm agin, o ‘tirgan b o ‘lsang, o ‘m ingdan turib salom bergin, deb nasihat qilardi. O nasi b o ‘lsa uning k o ‘ylaklarini ju h u d dom laga oborib dam soldirardi. U yozib bergan allaqanday q o g ‘ozlam i choyga ivitib ichirardi. K unlam ing birida eshik taqillab qoldi. Sobit eshikni och- sa, ostonada m ashhur rassom Chingiz Ahmarov turipti. - Keling, mulla aka, - dedi Sobit unga hayron qarab. - Kelinning suratini ishlashga ruxsat bersangiz. Parij ko‘rgazm asiga yuboraman. Sobitning bundan besh oy oldingi qoni ko‘pirdi. Panjalari m ushtga aylandi. - Qani, yaxshilikcha j o ‘nab qoling, boTm asa bir kor- hol b o ‘ladi. Meni kim deb o ‘yladingiz, xotinini tomoshaga q o ‘yadigan hezimkashlardan deb o ‘yladingizmi? A hm arov bir so ‘z aytmay, orqasiga qaytdi. U shunaqa javob boMishini avvaldan bilardi. Zora unga Xudo insof berib rozi b o is a , deb o ‘ylagandi. Lekin bu beqiyos iste’dodli rassomda bir-ikki marta ko‘rgan odami qiyofasini yoddan chiza olish qobiliyati bor edi. Baribir ishlayman, deya diliga tugib q o ‘ydi. 153 Q o‘chqor Odinaga yetishish uchun bor hunarini ishga soldi. Sobitni ho‘kiz o‘g ‘irladi, deb qamadi. Tergov paytida mototsikl ham o ‘g ‘irlagansan, deb soxta guvohga ro ‘para qildi. 0 ‘zi uning tomiga tashlab qo‘ygan bir xalta ko‘knorini ham «delo» ga yopishtirdi. Sobit sakkiz yilni b o ‘yniga olib ketdi- yu, xotini militsiya tergovchisi - карitan Q o‘chqor Jalolovga qoldi. Xohlagan paytida uchrashib, aysh-ishrat qilishga imkon yaratildi. Bir kuni Odina unga erkalanib, o ‘lsin, to ‘nka erimdan aynigan tuxumning hidi kelardi, deb kuldi. Yaqinda, bir haftacha b o ‘ldi, Sobit turm a qorovulini o ‘ldirib qochgan emish, degan gap tarqaldi. Bu gapni eshitgan Nurim sartarosh bolasidan umidini uzib qo‘ydi. Endi uni eplab b o ‘lmaydi. Bu bola qon to ‘kib qo‘ydi. Uning ichidagi ajdar uyg‘onib ketdi. Endi u duch kelganga o ‘t purkaydi, duch kelganni g ‘ajib tashlaydi, deb afsus-nadom atlar chekdi. Shu tobda ko‘zi oldida bo‘lib o ‘tgan hodisa Jalol polvonga negadir ta’sir qilmadi. Uning xayoli ertaga boMadigan kurash bilan band edi. Nima qilsin, bellashmasa, Jalol polvon qochdi, deyishadi. Bellashsa, bir navqiron yigitning dili vayron bo‘ladi. Ermat yengilsa kurashga qo‘l siltab, ikkinchi marta davraga chiqmaydigan bo‘lib ketadi. Agar unga yiqilib bersa, ellik yil yelkasi yer iskamay kelgan, shu oxirgi kurashdan keyin polvonlikni tashlab, umrining qolganini toat-ibodat bilan o ‘tkazaman, deb ahd qilib qo‘ygan. Kurash - boshqalarga tomosha. Polvon uchun esa g ‘urur, nafsoniyat, ayniqsa, oxirgi jangdan to ‘nining changini qoqib davradan bosh egib chiqib ketish Jalol polvonga o iim bilan barobar edi. U shunday deb o ‘yladi-yu, darrov fikridan qaytdi. «Jalol, shunaqa past odam misan? Bir oyog‘ing go‘rda turibdi-yu, shon-shavkatni o ‘ylaysan-a! Uyat, uyat!» U bir-birini inkor qiladigan xayollar girdobida to ‘lg ‘anib- to ‘lg‘anib uyquga ketdi. ...Bugungi kurashga kechagidan ikki barobar k o ‘p odam kelgan. Uch avtobusda shahardan ishqibozlar, yengil 154 m ashinalarda tum anlardan polvonlar kelishgan. Kechagi kurash televizor orqali k o ‘rsatilgan edi. Javob bellashuv qandoq b o ‘lar ekan, deb kelganlar son-sanoqsiz. K abobpazlar-u m orojniychilarning q o ‘li-qo‘liga teg- maydi. Jalol polvon bugungi bellashuvga xushlam ayroq keldi. 0 ‘ziga qolsa, men yengildim , deb qaytib ketishga ham rozi edi. Uni bu yerga faqat oriyat olib kelgandi. Sakkiz bellashuvdan keyin Jalol polvon bilan Ermat polvonga gal keldi. Ermat polvonning qovog‘i soliq. Undan kechagi m ag‘lu- biyatning zahri ketmagandi. U raqibiga tilar-tilamas, hatto, betiga qaramay qo‘l berdi. Uning avzoyi buzuq. Agar bugun Jalol polvonni tuproqqa qorishtirmasam, falon-piston b o ‘lay, deb do‘stlarining davrasida og‘ziga yomon so‘z olib qo‘ygan. Polvon xalqi jazavaga tushganda bergan v a’dasini unutadigan qavmdan boMadi. Kechasi bilan Jalol polvon o ‘ylab-o‘ylab, Ermatga yiqilib beray, endi zo ‘r kelib qayoqqa borardim, shu yosh polvonga bugungi g ‘alabasi qanot bo‘lsin, deb niyat qilgandi. Bellashuv paytida niyatidan g ‘ururi g ‘olib keldi. Bu o ‘jar, o ‘ziga ortiqcha bino qo‘ygan polvonchaning ta ’zirini berib qo‘ymoqchi b o ‘ldi. Ermat ham astoydil edi. Unga aslo belini bermasdi. Jalol polvon uni o ‘ziga tortganda, bir kuchanib qo‘lini chiqarib yuborardi. U ellik yil kurashib hali bunaqa beli baquvvat polvonni ko‘rmagan edi. Ko‘pdan sinalgan usulini qo‘llamoqchi b o ‘ldi. Raqibini bag‘riga qapishtirib ko‘targanda har qanday polvon ham tob berolmasdi. Buning uchun avval Ermatni bag‘riga tortishi kerak. Ammo Ermat sira belini bermasdi. Hamla bilan bir-ikki marta uni ko‘ksiga qapishtirdi ham. Ammo Ermat bir kuchanganda Jalol polvonning baquvvat qo‘llari uzilgan zanjirdek belbog‘dan chiqib ketardi. Jalol polvon payt poylab uni bag‘riga bosdi. «Yo tangrim!» deb oyogNni yerdan uzdi. Hamma jim . «Jalol yutdi, Jalol hozir uni yerga qapishtiradi», degan ovozlar eshitildi. U raqibini endi yonboshga otmoqchi bo‘lib turganda 155 yong‘oqzordan ketma-ket ikki marta o ‘q tovushi eshitilib qoldi. Hamma yong‘oqzor tomonga qaradi. Otilgan o ‘q go‘yo Jalol polvonning qon tomiriga, baquvvat paylariga tekkandek b o ‘ldi. Bir dam qoni aylanishdan to‘xtagandek, paylari dutom ing tarang iplariga suv sepilgandek bo‘shadi-qoldi. - Ur, ur, bolam! - dedi Jalol polvon ingrab. - Shu topda yerga otmasang, keyin meni yengolmaysan! Ermat nim a b o ‘layotganini tushunmasdi. - Ur, shoshib turibman! Zudlik bilan ketishim kerak, ur! Ermat uni dast ko‘tarib o ‘ng yonboshga otdi. Jalol polvon ikki qulochini yozgancha yerda yotar ekan: «Yengding, yengding, bola» dedi. Ermat uni q o ‘lidan ushlab turg‘izib qo‘ydi. Jalol polvon etigini ham kiymay, yong‘oqzor tom onga o ‘qdek uchib ketdi. Davrada shivir-shivir gap aylanib qoldi: «Yong‘oqzorda Sobit zo ‘r Q o‘chqor bilan Odinani otib ketibdi...» Ikki marta o ‘q otilgandayoq Jalol polvonning yuragi mudhish voqea yuz berganini sezgandi. Sakkiz yil musichadek bir-birining patini yalab yashagan, eri ishdan kechiksa ostonada intizorlik bilan kutadigan, kelishi bilan bo‘yniga osiladigan xotinining bir daqiqada eridan ko‘ngli qolishi mumkinmi? U yga olib kelishganda Q o ‘chqorning tanasi hali sovima- gandi. Bilagidagi soati chiqillab yurib turipti, m illari beparvo aylanyapti. U ndan dam o ‘tm ay qandaydir sh o‘x kuy taraladi. Xotini G ulandom faryod urib, unga o ‘zini otdi. O tdi-yu bir daqiqa o ‘tm ay nafrat bilan sapchib o ‘m idan turib ketdi. M urdadan fransuz atirining hidi kelardi. Uning yuzlarida, b o ‘yinlarida, k o ‘kraklarida qip-qizil lab b o ‘yo- g ‘ining izlari aniq k o ‘rinib turardi. Shu topda o ig a n Q o‘chqor emas, Gulandom edi. Orzulari, ko‘ksida yongan olovdek muhabbat, erkalanishlari bir zumda jo n berdi-qo‘ydi. M arhumning yigirmasi o ‘tguncha ham Gulandom ning ko‘zida hech kim yosh k o ‘rmadi. G o‘yo u erining emas, 156 begonaning m a’rakasida yurgandek edi. Q ulog‘idan ziragini, bo‘ynidan shoda-shoda marvaridlarini, barm oqlarida chaq- nagan uzuklarini olib qo‘ymadi. U azador uy sohibasi emas, to ‘y egasidek edi. Gulandom ning boradigan joyi y o ‘q edi. To‘yda kelin tom ondan bironta tirik jo n kelmagandi. Polvon o ‘g ‘il uylasam, qudalarim bilan bordi-keldi qil- sam, deb orzu qilardi. Afsus, unday bo‘lmadi. Q o ‘chqor O hangaron tom onlarda militsiya tergovchisi b o ‘lib ishlardi. Bir to ‘yda Gulandom ga ko‘zi tushadi- yu halovatini yo‘qotadi. Yotsa ham, tursa ham ko‘zidan Gulandom ketmaydi. N echa marta yo‘lini to ‘sib, gapga solmoqchi b o ‘ladi. A m m o qiz yovvoyi kaptardek unga tut- qich bermas, oshiq yigitning yolvorishlarini elamas edi. Oxiri Q o ‘chqor ko‘pdan sinalgan usulni qo‘llaydi. Gulandom ning ukasini, m ototsiklda odam urib ketgan, deb qamab q o ‘yadi. Gulandom bosh egib, Q o ‘chqom ing oldiga borishga majbur b o ‘ladi. U qiladi, bu qiladi, qizning u yog‘idan o ‘tadi, bu yog‘idan o ‘tadi, aldaydi, avraydi. Falon vaqt falon joyga kel, ukangni k o ‘rsataman, deydi. Shunday uchrashuvlardan keyin Gulandom da Q o ‘chqorga moyillik sezila boshlaydi. Qiz tegadigan b o ‘ladi, Q o‘chqor uylanadigan b o ‘ladi. Q o ‘chqordan qiznikiga sovchi keladi. Ota unamaydi. Jallodga beradigan qizim y o ‘q, deb uzil-kesil javob qiladi. Gulandom ning onasi eriga yotig‘i bilan tushuntirmoqchi b o ‘ladi. - Rozi bo‘ling, dadasi, bo‘lmasa, sharmandamiz chiqadi. Yigit o ‘lgur qizimizni boshqa erga tegolmaydigan qilib qo‘ygan. X otinining gapi o g ‘zida qoladi. Ota sapchib o ‘m idan turib, ichkari uydan Gulandom ning sochidan sudrab chiqadi. Ko‘cha eshigidan sudrab chiqaradi. - Ikkinchi bu uyda qorangni ko‘rmay! Oq qildim, - deydi... Gulandom kechalari ayvon dahaniga o ‘tirib, shum taqdirini qarg‘ardi. Begona xotin q o ‘ynidan chiqib kelgan 157 nahs er bilan yotganiga o ‘ksib-o‘ksib yig‘lardi. Shunday paytlarda bu pushti kuygan, zurriyotsiz erining g o ‘riga o ‘tlar qo‘yib yuborgisi kelardi. Jalol polvonning buyragiga birdan o g ‘riq kirdi. Chidab bo‘lmas bu og‘riqqa Jalol polvon tishini-tishiga q o ‘yib chidab berdi. Uch kun m a’rakaga kim keldi, kim ketdi, bilmasdi. 0 ‘zi bilan o ‘zi ovora edi. Oxiri u belini k o ‘tarolmay, bukchayib qoldi. Doktorlar og‘riqni bosadigan ukol qilishdi, baribir sal fursatdan keyin yana o g ‘riq boshlanaverdi. - Bu uzoq davom etadigan dard, - deyishdi vrach- lar. - Agar tczroq tuzalam an desangiz, Buxoroga boring. Davosi o ‘sha yerda. Buxoro sanatoriysidan shifo topasiz. Albatta boring, yigirm a kunda tuzalib qaytasiz. O g‘riq chidab b o ‘lmas bir holga keldi. Polvon jiyanini chaqirtirdi. - Jiyan, ahvolimni k o ‘rib turibsan. O g‘riq zo ‘rayib ketdi. Kelgunim cha bola-chaqang bilan shu uyga kelib tur. Hovlini shundoq tashlab ketaversam ham b o ‘laverardi. 0 ‘g ‘ri oladigan hech vaqo yo‘q. Bilasan-ku, mol-dunyoga hirs qo‘ymagan odamman. Ammo uyda birovning omonati bor. Jiyaningni o ‘rtog‘i chet elga ishlagani ketgan. Manavi mashina bilan bitta chamadonni tashlab ketgan. Omo- natga xiyonat boMmasin, deb haligacha itdek q o ‘riqlab o ‘tiribman. - U darvozasi ochiq turgan garajga qaradi. Ustiga brezent yopilgan «Volga»ning gNldiraklari ko‘rinib turardi. - Ehtiyot qil, bolalaring chizib-netib o ‘tirmasin. Q o ‘chqom ing hovlisi polvonning uyidan olti eshik narida. Toshkentning eng yaxshi ustalari qurgan. Tagi yerto‘lali sakkiz xona uy. Hammasiga cho‘g ‘dek yonaman deb turgan gilam lar to ‘shalgan. Shiftlarida billur qandillar. Javonlarda yapon, xitoy, nemis chinnilari. Hovli o ‘rtasida favvorali to ‘rtburchak hovuz. Polvon xonlam ing saroyidek hovlini ko‘rganda, bolam, uch uylanding, xudo senga farzand bermadi. Bolang b o ‘lmasa, chaqang b o ‘lmasa, shuncha uyni nim a qilasan, dedi. Er-xotinga ikkitagina xona bo‘lsa yetardi- 158 ku, deganda Q o ‘chqor gapga chap berib, ha endi, bu ham bir ishqibozchilik-da dcgandi. O stonada eshik kesakisiga suyanib Gulandom turardi. U uzoqqa ketayotgan qaynotasi bilan xayrlashgani kelgan. - Bolam, - dedi polvon unga, - azador xotinsan, bo‘yningdan, quloqlaringdan anavi yaltir-yultirlami olib qo‘y. 0 ‘zbekchilikda ayb boMadi. Do‘st bor, dushman bor, o‘zingni ehtiyot qil. Endi seni qo‘riqlaydigan ering yo‘q. Hayhotdek hovlida bir o ‘zing qolyapsan. Qulog‘ingdagi zirak juda qimmatbaho buyum emish. Samovardagi choyxo‘rlar ermak qilib, polvonning kelini ikkita «Volga»ni qulog‘iga ilib yuribdi, deyishyapti. Uyda yolg‘iz yotma. Xayr endi, sog‘-omon bo‘linglar. Sizlami Allohga topshirdim. Men Buxoroyi sharifga ketdim. Jalol polvon to ‘nini yelkasiga tashlab, kafti bilan o ‘mga- nini bosib, inqillab, safar anjomlari solingan xaltani arang ko‘targancha bukchayib chiqib ketdi. Yetmish yil yashab biron marta dardga chalinmagan, faqat bolaligida qizamiq b o ‘lgan, k o ‘kyo‘tal b o ‘lgan Jalol polvon um rimning qolganini ham ana shunday doktor-u dori nimaligini bilm ay o ‘tkazaman deb o ‘ylagan edi. Bandasining aytgani b o ‘lmas ekan. Dard ham, darm on ham Xudoning irodasidan. Hech kasal boMmagan odam dardni og‘ir k o ‘ta- radi. Jalol polvon besh kun bosh ko‘tarmay, shiftga boqib, oh-voh qilib у otdi. Umrida yemagan ukollami ycdi. K o‘ngli aynib-aynib, q o ‘lansa dorilam i yutdi. Mana, besh kun o ‘tib, endi ko‘zini ochdi. Shunda qayerda yotganini bildi. Atrofiga qaradi. Palatada undan boshqa yana uch bemor bor edi. U lar yetmishga yetib-yetmagan, ko‘p dard tortganliklari shundoqqina bilinib turgan kishilar edi. Birining iyagi asabdan b a’zi-ba’zida chap tomonga tortadigan, biri andak duduqlanadigan, biri oyog‘i nogiron odam edi. Yursa yer silkinadigan, orqasi bitta stul o‘rindig‘iga sig‘maydigan Jalol polvon besh kunda bir burdagina bo‘lib qoldi. 159 Tog‘-u archazorlam ing shaffof havosiga o ‘rgangan bu odam dard bilan b o ‘lib, dori hidiga to ig a n palataning b o ‘g ‘iq, q o ‘lansa bo‘yini sezmagan ekan. Joni sal orom olib, endi sezyapti. - M ehmon ako, bizde jid o q o ‘rqitib yubordingiz-ku! X ayriyat ko‘zdi ochdingiz. Xudo xohlasa krizis o ‘tdi. Aparatsiyaga k o ‘nmang. Buyrak sabel nozik narsa. Tig‘ tegi zib b o ‘lmaydu. Jalol polvon iyagi chap tom onga tortadigan bu odam ning gaplaridan buxorolik ekanini bildi. - M an kafil, k o ‘rm agandek b o ‘lib ketasiz. Tomi- ring izga besh kundan beri gim odez degan dori tom izishadi. Bu dori qonni tozalaydi. Y o‘q dem ay b ilaging izn i tutib beravering. Bu yer kasalxona em as, sanatoriya. Sizni sha- hardagi katta kasalx on ag a olib ketishm oqchi edi. A hvo- lingiz o g ‘ir b o ‘lgani uchun bezo vta qilishm adi. Endi ham m asi o ‘tdi. B uy og ‘iga o ‘zim izdi q o ‘li yengil d o ‘xtir- larim iz davolayveradilar. Hamshira qiz Jalol polvonga dori ichirib, chiqib ketayot- ganda duduqlanadigan bem or uni to ‘xtatdi: - Sangcha bonu, mehmondi gulaysaga olib chiqsak maylimu? - Oytimullodan so ‘ray-chi, - deb chiqib ketdi hamshira. Jalol polvon: «Hamshiraning ismi qiziq ekan, bu Oytimullosi kim b o ‘ldi ekan», - deb o ‘yladi. Bir ozdan keyin oq xalati o ‘ziga yarashgan navbatchi vrach kirdi. U ellik yoshlam i qoralab qolgan, yuzida bitta ham ajini y o ‘q, k o ‘hlik ayol edi. 0 ‘ng chekkasida taroqqa so‘z bermagan zulfi qulfnusxa ziragiga ilinib turardi. O yog‘i nogiron bem or tilga kirdi: - Q ayerlarga yuribsiz, Oyti? Ishqingizga o ‘llik-ku! Oyti uning haziliga hazil bilan javob berdi: - Boshqa palatalarga ham jazm anlarim ko‘p, akamullo! - Ayoqim mundoqchikin b o ‘lmaganda sizni o ‘zim opqo chib ketardim. 160 - Undoq b o ‘lsa, oyog‘ingizni shu bugunoq tuzatib q o ‘yganim bo‘lsin. - U shunday deb yonidagi ham shiraga yuzlandi. - Aravachani olib kelib otaxonni bir bog1 aylantiring. Tog1 havosiga o ‘rgangan odam palatada juda qiynalib ketadi. U bem orlam ing qon tomirini o ‘lchab, «Zo‘r, zo ‘r, yurak emas, paravoz. Ovqatdan qismasak, quturib ketib- sizlar», - dedi. - Undoq b o 1 Isa bir kunga uyga javob bcring, momoning quloqiga sekratniy gapim bor edi. Oyti, yomonsiz, yomonsiz, rais bova, deya chiqib ketdi. Ayollar kirgan palata birdan yorishib ketgandek bo'ldi. Ulardan quvonch va nur qoldi. - Baraka topkur, zap fayzli ayol-da. Bemorning og'rigNni ikki og‘iz so‘z bilan tuzatvoradi-ya! Jalol polvon o ‘zim yuraman, deyishiga qo‘yishmay, uch kishilashib uni aravachaga o ‘tqazib, tashqariga olib chiqishdi. Havo ochiq, gTr-gNr shabboda esib turipti. QoMida stakan, piyola ushlagan bem orlar suv ichgani buloq tom onga ketishyapti. Bu yerdan chiqqan buloq suvi naq buyrak kasalining tayyor davosi edi. Juda ko‘p odam lar buyrak o g 'rig 'id an voy-voylab kelib, shu suvdan shifo topib, xandon-xushon uylariga qaytib ketganlar. Uchta chol polvon o'tirgan aravachani navbatm a-navbat itarib xiyobon aylanishar edi. - Bu yerda ayollam ing ismi qiziq ekan, - dedi Jalol polvon hayron b o 1 lib. - Sangcha, Oyti... bu nima degani? - QoTtiqtayoqda sudralib kelayotgan bem or tushun- tira boshladi: - Sizning Toshkentingizga Toshxon, Toshbibi degan ayollar bormi? Bale, bizning Buxor tiliga Sangcha degani Toshkent tiliga Toshcha degani. Onalari boshing toshdan b o ‘lsin, do'xtarim , deb shunaqa ism qo‘yadilar. Oyti degani ash O yto‘ta degani. Bu Oyxola degan m a’no beradi, o'ris- larning tyota degan so‘zi ham shundan olingan boMishi 1 1 - 5 . A h m a d 161 kerak. Sizlar erkaklam i mulla aka deysizlar, biz akamullo deymiz, opam ullo deymiz. D o‘xtir opaning ismi dakumcntga boshqacha. Ya’ni Istat Fuzaylovna. Tushundingizmi? Polvon, tushundim, degandek bosh irg‘ab qo‘ydi. Ular soNimgina shiyponchaga chiqib, chaqchaqlashmoqchi boNishdi. - M ehmon, o ‘zlarini qayerdan so‘raymiz? - dedi iyagi silkinadigan bemor. - S o‘ramang, - dedi polvon. - Yurtim ju d a uzoqda, tog ‘lar orasida. 0 ‘zlaringdan so ‘ray. Sizlarga nim a b o ‘lgan? K o‘p dard tortganga o ‘xshaysizlar. - Ha, nimasini aytasiz, Guloyanning toshkentlik itya- log‘i uraverib, hammamizni invalid qilib ketgan. Balki eshitgandirsiz u itni? Q o ‘chqor Jalolov degan tergovchi, ha, onangni... - Hoy, hoy, o g ‘zingga qarab gapir, Oyti kelyap- tilar. - Fuzaylovna o ‘tib ketganidan keyin u so‘zini davom ettirdi. - 0 ‘sha padar la’nat k o ‘p ishlar qilib ketdi. Butun bir shahami boqsa yetadigan boylik olib ketdi, o ‘sha itning bolasi. - So‘kinm ay gapir, - dedi duduqlanadigan bem or arang gapirib. - S o‘kinaman, nega so‘kmas ckanman! U ablahning otasi eshak, onasi mochaxar! Jalol polvonning vujud-vujudiga minglab igna sanchilgandek bo‘ldi. U dunyoga kelib hali bunaqa haqorat eshitmagan edi. Tishini-tishiga qo‘yib chidadi. - Guloyanning o ‘zi hafta-o‘n kunda bir kelib Q o‘chqor- ning yiqqan-terganlarini cham adonga solib, olib ketardi. Uning tergovchilari Farg‘onada, Xorazmda, shu bizning Buxoroda ish olib borardi. U ablah juda ham shafqatsiz, jallod edi. Xotinlarimizni ham, kelin-u qizlarimizni ham qamagan edi... Hamshira Sangcha Amonova ulami tushlikka chaqirdi: - Qani, toychoqlarim, do‘mboqlarim, avqotga. 162 Uning bu gapiga Jalol polvonning g ‘ashi keldi: - lya, biz uning bobosi tengi b o is a k , bu tirrancha qizaloq ermak qilyaptimi? Uchala bem or barobariga xandon tashlab kulib yubo- rishdi. - Shu qizaloqning ikki kuyovi, b ir kelini bor. Sakso- ninchi yilda nevaram k o ‘richak b o ‘lib kasalxonaga tushib qoldi. Sangchani o ‘shanda birinchi k o ‘rishim edi. Qarasam , u til-jag‘li, o yoq-qo‘li chaqqon, suxsurdek qiz. Kenja o ‘g ‘lim ga qiz qidirib yurgan paytim iz edi. Bosh vrach oldiga kirib, Sangcha degan ham shirangiz bor ekan, axloq- odobi qandoq, deb s o ‘radim . Bosh vrach kuldi. - Bu qizning birinchi eridan uch, keyingisidan to ‘rtta bolasi bor. Eri avariyaga uchrab halok boMgandan keyin ota- onasining qistovi bilan erining yilini o ‘tqazib, erga tekkan. Otasi bir yuz birga kirdi. Onasi to ‘qson olti yoshida olamdan o ‘tdi. Bitta opasi hozir sakson bir yoshda. Jalol polvon bu gapga ishonqiramay «Yo‘g ‘-e», deb yubordi. - U O ytim ullodan uch yosh katta. Q arang, yuzida bitta ham ajini y o ‘q. Sochlariga haligacha oq oralam agan. Oyti ellik bir yoshda b o ‘lsa, u dem ak ellik to ‘rtda b o ‘ladi. Hali zuvalasi pishiq. Q izlariga sovchi kelsa, yanglishib, Sangchani qizlardan bittasi b o ‘lsa kerak, deb gapga solib k o ‘rishadi. Jalol polvon, yo alhazar, deb yuborganini bilmay qoldi. - Buxoroning tagiga oltin bor. M ana shu ichayotgan suvimiz ham tillo qum lar orasidan o ‘tib kelayotgan b o ‘Isa ajab emas, - dedi q o ‘ltiqtayoqda sudralib kelayotgan bemor. Poshsho-yu am irlar ham ahmoq emas. Tillo piyolada sharob ichishgan. Tillo m e’dani tozalaydi. O dam lar bekorga tillo tish qo‘ymaydi. Qayiiotamning dadasi zargar edi. Yiliga bir marta bitta buxor tangani egovlab kukunini кар otardi. Ana shu odam bir yuz etti yoshida olamdan o ‘tgan. 163 Kechqurun Sangcha Am onova dori ichirgani kirganda polvon unga razm solib qaradi. Uning jilm ayishga moyil bo‘lib turgan m a’sum lablari, quyuq kipriklari qurshovida qolgan mastona k o ‘zlari, hali pardoz k o ‘rmagan yuzlari qaramaganni ham o ‘ziga qaratadi. Jalol polvon yetmish yoshli chol b o ‘laturib unga behayolarcha qarab turganidan uyalib ketdi. Tangrim, o ‘zing kechir, tavba qildim, deb istig‘for keltirganini o ‘zi ham bilmay qoldi. Sangcha chiqib ketar ekan, bilib q o ‘yinglar, bolakaylarim, televizom i rovna soat o ‘nda o ‘chirib ketaman, dedi. - Unday qilma, bolam. Bugun soat o ‘n-u o ‘nda M aryam bilan G ulbahom ing konscrti boMadi. Maryam «Qurbon o ‘lam»ni, G ulbahor «Bam o yigit»ni aytadi. 0 ‘chirma, jo n bolam, - deb yolborishdi chollar. - B o‘pti, - dedi Sangcha rahmi kelib. - M ehmon, - dedi u Jalol polvonga. - Siz famil choy ichmay turing. K o‘k choy buyrakni yuvadi. Hozir aytaman, ham manglarga bir choynakdan ko‘k choy keltiradilar. Bir ozdan keyin patnisda choynakpo‘sh kiydirilgan to ‘rtta choynak keltirib, stol ustiga q o ‘yib kctishdi. Iyagi silkinadigan bem or anchagina gapdon ekan. - M ehm on, biz sizning ismi sharifingizni bilm aym iz, siz biznikini bilm aysiz. Keling, yaxshilab tanishib olaylik. M ening ism im Hamro Ochil. M ana shu joydagi kolxozga rais edim. Shu sanatoriyaga yem i men o ‘zim o ‘lchab ber- ganm an. M anavi langning, y a ’niy choToqning oti Ixti- yor Kamol, qorako‘1 sovxoziga direktor boTgan. Anavu soqovning oti... - Soqov dema, duduq de. - X o‘p, bo‘pti. Uning oti Zulfiqor, fomilasi... - aytave- raymi, deb unga qaradi. Zulfiqor m enga bari bir degandek qo‘l siltab qo‘ydi. - Uning fomilasi Gadoyev. Paxta zavodiga direktor boTgan. Ana endi siz o ‘zingizning ismi sharifingizni ayting. 164 - M en unaqa m ashhur odam em asm an, p o ‘ristoy bir polvonm an, xolos. Polvon aka desanglar boMadi. Oraga jim lik cho‘kdi. Har kim o ‘z choynagidan choy quyib qaytara boshladi. - Choyni bir qaytarsang choy boMadi, ikki qaytarsang moy b o ‘ladi. Uch qaytarsang, gijinglagan toy boMadi, - dedi Zulfiqor Gadoyev. Jalol polvon yana Q o‘chqor to ‘g ‘risida gapirib qolish- masin, deb asli kam gap odam b o ‘lishiga qaramay, uzundan- uzoq gap boshladi: - Ellik besh yildan beri kurash tushaman. Manaman degan zo‘r polvonlar bilan bellashganman. Xudoning mehri- bonligidan o ‘rgilay, umrimda yengilish nimaligini bilmay o ‘tdim. To oTgunimcha shundoq ketaman, deb o ‘ylagandim. Ammo bir yosh boladan yiqilib, sharmandayi sharmisor bo‘ldim. Kasalim ham shundan. Bola nihoyatda kuchga to ‘lgan, abjir, kurash hadisini olgan polvon ekan. Urdi, meni chalpak qilib yerga urdi. Belbog‘imni tirsagiga o ‘rab qisganda belim cho‘rt uzilib ketadiyov, deb o ‘yladim. BelbogNm xuddi sim arqon bo‘lib suyak-suyaklarimgacha qisardi. Quymichim bilan yerga zarb bilan tushdim. Ichak-chavoqlarim aralash- quralash bo‘lib ketdi, deb o ‘yladim. Davradan o g ‘riq azobida, yurt ko‘ziga qarayolmay, sharmandai sharmisor b o ‘lib, chiqib ketdim. D o‘xtirlar buyragingiz joyidan qo‘zg ‘alibdi, deyishdi. Mana endi, qariganimda dardga chalinib o ‘tiribman. Bem orlar uning bu gaplarini quloq qoqmay tinglashardi. - H ar bir odam ning ichida dard bor. E, nimasini aytasiz, biravniki oshkora, biravniki pinhona. M ana, bizdi olsak... Hamro Ochil Zulfiqoming gapini bo‘ldi: - Yana anavu iflos, itdan tarqagan Q o‘chqor Jalol to ‘g ‘risida gap boshlam oqchim isan, gadoyning bolasi? Q o‘y o ‘shaning harom otini o g ‘zingga olma. Polvon bir qizardi, bir b o ‘zardi. Noiloj chidadi. U shuncha, uzundan uzoq gapirib ulami chalg‘itmoqchi b o ig an d i. Bari bir gap aylanib yana o ‘g ‘liga kelib to ‘xtadi... 165 - Ertaga biznikiga nonushta qilsak. Uyim yaqin, shu yerdan k o ‘rinib turadi. Bir yayrab saryoqli shirchoyxo‘rlik qilsak. Tandirdan yangi uzilgan, ushlagan q o ‘lni kuydi- radigan moyli patirni shirchoyga to ‘g ‘rab yegan odam pram a jann atg a tushadi. N im a deysizlar, j o ‘ralar? - Bilmadim, - dedi polvon. - Bu yerning qoidasini unchalik bilmayman. D o‘xtirlar k o ‘nisharmikan? - Bildirmaymiz-da. Ular to ishga kelguncha biz nonushta qilib b o ‘lamiz. Shirchoy sahar paytiga ichiladi. Tushun dingizmi, j o ‘ra? Polvon yana gap Q o‘chqordan boshlanm asin, deb darrov xo‘p, dedi. Hamro Ochilning hovlisi katta, imoratlari ham raischasiga qurilgan. Xonalari keng, shifti baland. Qandaydir patnislarga qarab chizilgan gul, tarvuz, qushlam ing suratlari bilan bejalgan edi. Xona jihozlari nochor edi. Birov havas qilsa boMadigan gilam-u javonlar y o ‘q. Bir kitob javonida besh- o ‘nta paxta gulli piyola bilan to ‘rtta choynak bor edi. Polvon ko‘p raislarning uylarida b o ‘lgan. Ularnikida qimmatbaho mebellar, devorlarda ham, oyoq ostida ham eron-u turkm an gilamlari, yapon, xitoy, nemis chinnilari tokchalarda, javonlarda chaqnab, k o ‘zni olardi. Jalol polvon Hamro raisning zavqi pastroq ekan, degan o ‘yga bordi. Yo boNmasa k o ‘p qiz uzatgan-u har to 1 у da qizlar uyni b o ‘shatib ketavergan, deb dilidan o ‘tkazib q o ‘ydi. Hamro Ochil uning ko‘nglidan o ‘tayotgan gaplami sezdi. - A jablanyapsiz-a, Polvon ako? Bu uydagi qimmatbaho buyum lar muzeylarda ham topilmasdi. Bebaho chinnilam ing ko‘pligidan y o ‘talsang chinni ovozi yarim soat jarang- lab, xonada aylanib yurardi. Men qam alganim da bolalarim bir chekkadan sotib o ‘sha onangni... Q o‘chqorga oborib berishipti, na gilam qopti, na chinni asbob. Polvon hech bo‘lmasa shu yerda Q o‘chqom ing nomi tilga olinmas, deb o ‘ylagan edi. Yo‘q, b o ‘lmadi. 166 Dasturxonga ajoyib n e’m atlar tortilgan edi. K attaqo‘r- g ‘onning ushlasa uqalanib ketadigan pashmagidan tortib, Buxoroning m ashhur yog‘li holvasigacha, har biri «Jigu- li»ning g ‘ildiragidek yog‘li patirlar... Hovlida hech kim y o ‘q. - Kelinlar, qizlar saharlab bu taom lam i tayyorlab, birlari ishga, birlari o ‘qishga ketishgan. Yoshi oltmishlarga borib qolgan ozg‘in bir xotin patnisda to ‘rt chinni kosada shirchoy k o ‘tarib kirdi. Hamro Ochil turib, patnisdagi chinnilam i olib, dasturxonga qo‘ydi. Shunda Jalol polvonning k o ‘zi xotinning barmogNga tushdi. Uning o ‘ng qoMidagi o ‘rta barmogN xuddi ipga osib q o ‘ygandek salanglab turardi. - Qani, shirchoy sovimasin. Patir qaynoqligida to ‘g ‘- ranglar, mazasi boshqacha b o ‘ladi. M urch sepsak-ku, mazasi yanayam boshqacha b o ‘ladi-ya, ammo buyrakka achchiq narsa to ‘g ‘ri kelmaydi-da. M ehmonlar nihoyatda totli shirchoy bilan ovora bo‘lib, hech biridan sado chiqmadi. Hamro Ochil jim likni buzdi: - Polvon aka, xotinimning barm og‘ini k o ‘rib hayron b o ‘ldingiz-a? Bu o ‘sha padarla’nat Q o ‘chqor tergovchining ishi. Men uylanganim da onam rahmatli barmoqlaridagi uzukni chiqarib, kelinga, bolam bu uzukni katta buvam taqqanlar, u kishidan keyin men taqqanman, endi siz ta- qing, deb xotinimning o ‘rta barm og‘iga taqib q o ‘ygan cdilar. Uzukning ikkita moshdck olmos ko‘zi bor edi. U paytda xotinim ozg‘in, barmoqlari ham qalamdek ingichka edi. Ikki bola tuqqandan keyin et qo‘yib, semirib ketdi. Barmoqlari ham y o ‘g ‘onlashib qoldi. U shu uzukni qirq yildan ortiq taqdi. Ammo qo‘ldan qo‘ymadi. To‘n g ‘ichimni uylantirganimizda, xotinim kelinning barm og‘iga shu uzukni taqib q o ‘ymoqchi b o ‘ldi. U ancha urindi, barm og‘idan chi- qarolm adi. U zuk g o ‘shtdor barmogN terisi orasida qolib ketibdi. Kelinga Buxorodan boshqa uzuk opkelib bergandim. 167 Men qamalganimdan keyin ham ablah Q o‘chqor tergovchi uyni obis qipti. Kelinlarimning, qizlarim ning hamma taqin' choqlarini opti. Xotinimning barm og‘idagi uzukka ko‘zi tushib, shuncha urinibdiki, chiqazolmapti. Oxiri uzukni ombur bilan qisib bor kuchi bilan tortibdi. U zuk barmoqning terisini, g o ‘shtlarini sidirib chiqibdi. Barmoq b o ‘g ‘inlari uzilib ketibdi. H ozir ko‘rdingiz-ku, bitta barm og‘ida jon y o ‘q, to ‘rtta barmoq orasida lattaga o ‘xshab osilib qolgan. Kir yuvolmaydi, xam ir qorolm aydi, igna ushlasa, joni yo‘q barmoq xalaqit beradi. Gap nimadan boshlansa oxiri Q o‘chqor bilan tugardi. Jalol polvon Buxoroga kelganiga pushaym onlar yedi. Ming o ‘lib, ming tirildi. - Shu desangiz, - deya gapini davom ettirdi Hamro Ochil. - Erta-indin pensiyaga chiqsam, kolxoz mashinasini topshirishim kerak bo‘ladi. H ar qalay o ‘ttiz-qirq yil mashi- nada yurgan odam piyoda qolmay, deb kenjam ga bitta «Volga» olib berdim. N om er oldik. Pravasi y o ‘q bola minib- netib yurmasin, deb kalitini xotinim ga berib q o ‘ydim . Ablah Q o ‘chqor hali moyi artilmagan yap-yangi mashinani ham olib ketibdi. Iloyo buyurmasin, iloyo avariyaga uchrab o ‘ligi xor b o ‘lsin! Ota-onasi tobuti ketidan faryod urib qolsin... Jalol polvon dod devoray dedi. Birdan, kutilmaganda yuragiga sanchiq kirdi. Tomiri to ‘xtab-to‘xtab ura boshladi. Hamro Ochildan yurak dorisi bormi, deb zobrg‘a so‘rayoldi. Rais «hozir, hozir» deganicha yugurib chiqib ketdi. Bir ozdan keyin dori solingan qutichani ko‘tarib kirdi. - Xotinim ning ham yuragi xuruj qilib turadi. M anavuni tilingizning tagiga tashlab oling, hozir o ‘tib ketadi. - U shunday deb polvonga validol tabletkasini uzatdi. - Chaynam ang, o ‘zi erib ketsin, - dedi Zulfiqor Gadoyev. Jalol polvon yurak o g ‘rig‘i qandoq bo‘lishini endi bildi. - Doktor chaqiraylikm i? - dedi Ixtiyor Kamol. - Yo‘q, y o ‘q, hojati y o ‘q, hozir o ‘tib ketadi, - dedi arang o ‘zini tutib polvon. 168 Polvonni palataga opkirib, o ‘m iga yotqizib q o ‘yishdi. Sangchaxon uning qon bosimini o ic h a b , labini tishladi. - Sizga nim a b o ili, qo‘zichog‘im? Biron nimadan diqqat b o ‘ldingizmi? Polvon boshini sarak-sarak qildi. Istat Fuzaylovna Sangcha vahima qilyapti, deb boshqatdan qon bosimini o ‘lchadi. Polvonni doktor ko‘rayotganda boshqalar tashqariga chiqib turishgan edi. - Bu odam ning ichi to ‘la dard. Siz bilan bizdan ko‘ra alamli kunlam i k o ‘rganga o ‘xshaydi. O g‘ir, bosiq odam ekan, yorilib dardini aytmayapti. - Sizga hayajonlanish mum kin emas. K o‘rgan yaxshi kunlaringizni eslang, - dedi Istat Fuzaylovna. - D o ‘xtir opa, endi m enga javob beraqoling. Xudoga shukr, buyragim durust b o ‘lib qoldi. Yurakni Toshkentda davolatsam ham b o ‘ladi. Oyti boshini sarak-sarak qildi: - Buyrak bilan hazillashmang. Hali tuzalgani y o ‘q. Bilasizmi, buyragingiz joyidan siljigan. To tuzalmagunizcha ketishni o ‘ylamang. Polvon yana biron oy turishga ham rozi edi. Ammo sheriklarining gap lari uning jon-jonidan o ‘tib ketyapti. Ertalab turiboq bism illosiga Q o‘chqom i padarla’nat, deb so ‘kishadi. Kechqurun yotishda ham yana o ‘sha gap. Bu gaplarga qandoq chidaydi? 0 ‘sha ablahning padari menman, siz o g ‘izga olib b o ‘lmaydigan uyat gaplar bilan so‘kayotgan onasi mening xotinim, deb aytolmasdi. - Zulfiqor Gadoyev bundan ikki oy oldin nevarasini kuyovga chiqazgan edi. Ertaga quda chaqiriq qilishyapti. Albatta boring. K o‘pni k o ‘rib, dilingiz yorishadi. Yana o ‘n marta tom iringizga gim odez yuborsak, ko‘rm agandek boTib ketasiz. Endi aravachadan lushing. Piyoda yuring. Ammo oyoqni yerga zarb bilan tashlamang. Suvda suzgandek belga og‘ir kelm aydigan qilib yuring. 169 Polvon lom-mim deyolmay qoldi. Tani boshqa dard bilmas ekan. A gar eshitayotgan yuzlab haqoratlarining bittasini u eshitganda edi, hovli o ‘rtasida sochini yozib dod derdi. Bilmaydi-da. Buni polvonning o ‘zidan boshqa hech kim bilmaydi. Endi buyog‘iga Polvon, ko‘zim ko‘r, qulog‘im kar, deb yashashga majbur. Qiyin, ju d a qiyin bundoq qilish. Na iloj! Ertalab nonushtadan chiqib, bir stakandan buloq suvi ichib, kundalik nasiba - ukol yeb, shiyponchada o ‘tirishgan edi, Zulfiqorning o ‘g ‘li kelib, m ashinada olib ketdi. Oytimullo k o ‘pni ko‘rib dilingiz yorishadi, degandi. Qayoqda, mehm onlar uchun dasturxon tayyorlangan xonaga qadam bosishlari bilan polvonni elektr toki urgandek b o ‘ldi. K o‘zlari tinib, boshi aylandi. Devordagi qip-qizil cho‘g ‘dek eron gilami o ‘rtasida ilib qo‘yilgan zarrin ramkada nihoyatda k o ‘hlik ayol kishining kattalashtirilgan foto suratini k o ‘rgandayoq Polvonning rangi o ‘chdi. Suvratdagi ayolning qulog‘ida kelini Gulandom taqib yurgan zirakni k o ‘rdi. Polvon Gulandom ning qulog‘idan olib, salmoqlab k o ‘rib, taqma, azador xotinsan, olib q o ‘y, degan edi o ‘shanda. - Bu kimning surati? - deb so ‘radi polvon Ixtiyor Kamoldan. Ixtiyor q o ‘ltiqtayog‘ini devorga suyab, stul tom on intilar ekan, muvozanatini y o ‘qotib, yonboshiga og‘a boshladi. Polvon ushlab qolm aganda yiqilishi aniq edi. - Hozir so ‘ramang, Polvon aka, keyin aytaman, bu ayol o ‘ziga o ‘t q o ‘ygan. Ko‘chadan q o ‘sh mashinaning ketm a-ket signali eshitildi. Bolalam ing baqiriq-chaqiriqlari boshlandi. Bunday paytlarda bolalarga xudo beradi. Q uda ta ra f albatta bolalarga turli sovg‘alar olib kelishadi. Biriga jevachka, biriga shokolad, biriga suvotar to ‘pponcha tarqatadilar. 170 Avval ayol qudalar hovliga kirishdi. Zulfiqom ing xotini ulam ing oyog‘i tagiga oq surp poyandoz yozdi. Kelinlik libosida yal-yal yonib kirgan nevarasini bag‘riga bosib, ko‘z yosh qilib oldi. Zulfiqor erkak qudalarga ham xuddi shunaqa oq surp poyandoz to ‘shadi. U oldiga kelib bosh egib turgan nevarasi Baxshanda kelinchakning peshonasidan o ‘pib: «Baxtli bo‘l, bolam, borgan joyingda palak otib, uvali- juvali b o ‘l, - deb yelkasini silab qo‘ydi. - Endi dadang bilan ko‘rish». Baxshanda o ‘rik tagida o ‘pkasi to ‘lib, hiqillab turgan dadasi oldiga bordi. Dadasi qirq besh yoshlardagi jikkak, k o ‘zlari chaqnab turgan chiroyli kishi edi. Baxshanda yuzidan to ‘r pardani olib, dadasining b o ‘yniga osildi. Bolalik paytlaridagidek, xuddi birov ota bag‘ridan tortib olmoqchi boMayotgandek yopishib olgandi. - O nang rahmatli ko‘rmadi bu kunlarni, - dedi u bolasining boshlarini, yelkalarini silab. U o ‘zini tutishga urinardi. Ammo irodasidan hayajon z o ‘rlik qildi. Yig‘lab yubordi. Kuzatib turganlar ham qattiq hayajonda edilar. Oxiri buvasi kelib Baxshandani otasi bag‘ridan, b o ‘ldi, bo‘ldi, duxtarim, bas endi, deya olib ketdi. Ayollami hovli etagidagi xonaga, erkaklam i kiraverishdagi m ehm onxonaga olib kirishdi. Dasturxonga quyuq-suyuq tortildi. Zulfiqom ing kenja o ‘g ‘li xokandozda isiriq tutatib chiqib ketdi. 0 ‘tirganlar baholi qudrat biri yuz so‘mlik, biri ellik so ‘mlik uzatdilar. U dum shunaqa, isiriq tutatgan odamga, albatta pul berish kerak. Zulfiqor qudalariga polvonni tanishtirdi. - Ixtiyomi ham, Hamroni ham taniysizlar. Polvon aka biz bilan sanatoriyada birga davolanyaptilar. U kishi ko‘p yaxshi odam. Bosiq, mulohazali, andishali. Polvon ichidan zil ketdi. U o ‘ylardi, shu andishali, shu mulohazali odam ning farzandi bu oilaga cheksiz jafolar qilgan. Q arshingizda o ‘tirgan shu andishali odam - odam emas, b o ‘rining, shoqolning otasi... 171 Hali bir-biri bilan tanishib ulgurm agan odam lar odatda u yoqdan-bu yoqdan gapirib, oxiri suhbat mavzuini topib oladilar. Ayniy teatriga Obid qiziq bilan M irza qiziq kelganini, rosa qiziq hangom alar aytib, odam lam i kuldirganini, Bahouddin pirim ziyoratidan qaytayotgan Erkin Vohidov bilan Abdulla Oripov Labihovuzga choy ichgani kelishganini, odamlar o ‘rab olganini, Devonbegi m adrasasining gumbazigacha odam to ‘lib ketgani, ikki soatdan ortiq she’r o ‘qitishganini gapirishardi. Bu bo‘layotgan gaplar Polvonning qulogNga kirmas, ikki ko‘zi devordagi suratga qadalgan. N azarida suratdagi ayolning qulog‘idagi zirak qim irlayotganga o ‘xshayverardi. Ixtiyor Kamol m ehmonlarga m ulozamat qilib, kirib-chiqib turgan Zulfiqoming qulog‘iga nim adir dedi. U bosh irg‘ab, xo‘p, deb chiqib ketdi-da, bilagiga ikkita to ‘n tashlab kirdi. - Qudajonlar, bu m ehmonlarimizni, - u Polvon bilan Ixtiyor Kamolga ishora qildi, - d o ‘xtirlardan qarzga olib kelganmiz. Ketishm asa boMmaydi. Polvon akaning tom irlariga dori yuboradigan payt bo‘ldi. Nima deysizlar? Javob beraylig-a... Zulfiqor Polvon bilan Ixtiyom ing yelkasiga to ‘n tash ladi. Ular ikkovlashib mashinada qaytishar ekan, Zulfiqoming uyidagi ayollam ing pazandaligiga tasannolar aytishardi. - D o‘stim, - dedi Polvon palataga kirishgach, - o ‘ziga o ‘t qo‘ygan ayol to ‘g ‘risida keyin aytaman, degan edingiz. Ayting, nim a b o ig a n ? - X unuk ish b o ‘lgan, j o ‘rajon, ju d a xunuk, anavu yara- mas, it em gan Q o‘chqor Zulfiqorni qam ab, k o ‘p azoblar berdi. Zulfiqor ham anoyi odam lardan em as. X onning saroyidek uyni qurishga g ‘ishtni qaydan olding, taxtani qaydan olding, deb qiyin-qistovga tutaverdi. Zulfiqor im orat uchun nim aiki olgan b o ‘lsa, ham m asiga g ‘isht zavodidan, taxta iskalatidan, sem on-u tunukalargacha kvitansiya olib 172 q o ‘ygan edi. Bundan ish chiqazolm agan tergovchi, qancha paxta sotib olgansan, qancha sotgansan, deb qiynayveradi. Paxta zavodini uch marta reviziya qiladilar, pichoqqa ilinadigan biron ishkal topolmaydilar. Tillangni, boyligingni qayerga yashirgansan, deb yana do‘pposlaydilar. Zulfiqor menda bunaqa narsalar y o ‘q, deb azoblarga chidab beradi. Bu orada yarim yilga yaqin vaqt o ‘tib ketadi. Oxiri Zulfiqoming xotini bilan kelinini qamab, tergov qiladilar. Guloyan Q o‘chqor tayyorlagan hujjatlam i k o ‘rib, b o ‘lmaydi, dedi. «Uni shundoq q o ‘yib yuborsak gap tegadi. Hujjatlam i ikki yilga kesish mumkin boMadigan qilib tayyorla. Xotini bilan kelinini shu bugun qo‘yib yubor», deb o ‘zi Qarshi tomonga o ‘tib ketadi. - Q o‘chqor Jalolov o‘sha kuni Zulfiqoming xotinini qo‘yib yuboradi. Uning yolg‘iz qolgan kelinining oldiga tun yarmida kiradi. Q o ilarin i qayirib, uni zo‘rlaydi. Q ulog‘idagi ziragini olib, tongga yaqin chiqarib yuboradi. Telba bo‘lib qolgan juvon hali osmon oqarmay turib uyga keladi. Holdan toygan qaynonasi uxlab у otardi. Hali uyg‘onmagan qizi Baxshanda tepasiga kelib uzoq qarab turadi. Harom vujudi bilan unga yaqin kelolmaydi. Oshxonaga kirib kerosin to‘la tunuka bankani k o ‘tarib chiqadi-yu, boshidan quyadi. Gugurt chertib yuboradi. Tom b o ‘yi boTib yonayotgan olov hovlining u boshidan- bu boshiga yugurar, shu olov ichida ayol kishining bo‘g ‘iq ovozi eshitilardi. U yg‘onib ketganlar unga yaqin borolmasdilar. Chelaklab suv sepsalar ham u o ‘chmasdi. Zulfiqorni turm aning ichida sud qilib, ikki yil beradilar. Ikki yillik muddatni о ‘tab boTdi, deb chiqarib yuboradi lar. U qam oqdan chiqqanda kelinning qirqi o ‘tib b o ‘lgandi. Ixtiyor Kamol stoldagi allaqachon sovib qolgan choy ni simirib, insonning boshi toshdan ekan, jo ‘ra, deb o ‘tir- gan yerida q o ‘ltiqtayog‘iga ko‘ksini tiradi. Tashqaridan odam lam ing ovozi eshitila boshladi. Bir ozdan keyin tomirga dori tomizadigan moslama ko‘tarib Sangcha kirdi. 173 - Bugun vaqtida ukol olmadinglar, jujuqlarim , gimodez tomizish ham kechikib ketdi. Sangcha Polvonga faqat quvnoqlikka yaratilgan bir malak b o ‘lib ko‘rinadi. Yer yuzi shunaqa nurli odam lar bilan munavvar, deb o ‘ylardi u. Xudo jam i g o ‘zallam i odamlami mahliyo qilish uchun, insonlar ko‘nglidan badbinliklami quvib, vujud-vujudini ezgulikka chulg‘ab, yaxshiliklarga chorlash uchun yaratgandek edi. Polvon salkam ikki soat bilagida igna bilan bir litrli shishadagi gim odez suyuqlikning oxirgi tomchisi qolguncha qim irlamay у otdi. K o‘zini uyqu bosdi. Ham shira quymichiga ukol qilgandagina uyg‘ondi. Hali oftob o ‘chmagan. Bemorlar kechki salqinda xiyobonlarda sayr qilib yurardi lar. Ixtiyor Kamol hamon qo‘ltiqtayog‘ini iyagiga tirab, qimirlamay o ‘tiripti. Polvonning uyg‘onganini sezgach, tashqariga chiq- maymizmi, deya o ‘m idan tura boshladi. Polvon ham turdi. Ikkovlashib hovliga chiqishdi. Buloqdan bir piyoladan suv ichib, o ‘zlari o ‘rgangan shiyponga chiqib o ‘tirishdi. - Uch kundan keyin muddatim tugaydi. Ketsam, siz zerikib qolm asmikinsiz, deb o ‘ylayman, - dedi Ixtiyor Kamol. - M en ham ketsam kerak, - dedi Polvon. Aslini olganda, bu mehribon, qayg‘ungga qayg‘udosh odamga Polvonning mehri tushib qolgandi. Faqat, faqat Q o‘chqordan gap boshlam asa boMgani. Baribir b o ‘lmadi. Q o‘chqom ing nomi aralashmagan suhbat suhbat o ‘miga o ‘tmay qoldi. - O yog‘ingizga nim a qildi, deb so‘ramadingiz, o ‘zim aytay. Tergovchi Q o‘chqor Jalol meni qamoqqa olgan ku- niyoq, oltinlaringni, boyliklaringni qayerga yashirgansan, deb kechasi-yu kunduzi uxlatmay so ‘roq qildi. M enda bunaqa narsalar yo‘q, desam, ishonmaydi. Uradi, tepadi, q o ‘llarimni qayiradi. Men bir chorvador odam boTsam, menda tillo nima qiladi, deyman, qani ishonsa! Ikki barzangi yerga yotqizib, qo‘l-oyog‘imni bosib turdi, yana biri stulga chiqib, ikki 174 tizzamning ko‘ziga sakrab tushdi. O g ‘riq azobida hushimdan ketib qopman. Tizzalarimning oshiq-m oshig‘i joyidan qo‘z- g ‘ab qopti. Doktorlar gipsga solishdi, boMmadi. Oxiri romitonlik mosh tabibni chaqirib kelishdi. Q o‘li yengil ekan, oshiq-moshiqni joyiga soldi. O g‘riq qolgandek b o ‘ldi. Lekin tizzalarimdan pastida jo n yo‘qdek. Shu-shu, q o ‘ltiqtayoqqa osilib, sudralib yuribman. Q o‘chqor Jalol haromi, g ‘aming bolasi bitta gapni biladi. Oltin, oltin qani? Yashirgan joyingni ayt. Aytmasang, q o ilarin g n i ham sindiraman, deydi. Bo‘lmadi. Bolalarimni, kuyovimni chaqirtirdim. Ulami cho‘ldan zudlik bilan olib kelishdi. Kenjam ahvolimni ko‘rib, dodlab yubordi. Ikki tarsakidan keyin bolam sho‘rlik jim bo‘lib qoldi. U lam ing hammasi cho‘pon. Sovxoz qo‘ylarini boqishadi. Har birining xususiy ikki-uch yuzdan qo‘yi bor. Bunga hukumat ruxsat bergan. Terisini, junini, go‘shtini davlatga sotishadi. Bundan tashqari, plan ustiga qo‘shimcha mahsulot bergani uchun yaxshigina mukofot puli ham olishadi. «Bolalarim, q o ‘ylaringni bitta qoldirmay sotinglar. Pulini manavularga keltirib bcringlar», dcdim. Bolalarim ota so‘zidan chiqmaydigan qobil bolalar edi. X o‘p, deb chiqib kelishdi. Sovxoz qo‘y sotib olmaydi. Olganda ham pulini bir yil sudrab chala-yarim qilib, kattagina soliq olib, barakasini ketqizib, keyin beradi. Mingga yaqin qo‘yni bozorga chiqarib boTmasa! Bolalarim nima qilishlarini bilmay ikki mototsiklda cho‘ldagi cho‘ponlar oldiga borishadi. Sovxozning Qizilqumda bir yuz qirq ming qo‘yi boqiladi. Ikki yuzdan ortiq cho‘pon qishin-yozin saratonni saraton dcmay, chillani chilla demay, oftob tig‘ida kuyib, cho'l b o ‘ylab qo‘y haydashadi. Normengli degan cho‘pon ularga boshchilik qiladi. U asli Surxondaryoning Sherobod tumanidan. Yoshligida Shofirkonga kelib qolgan. Normengli halol, pokiza odam, chorvachilik unga otakasb b o ‘lgan. Bolalarim o ‘sha Normenglining oldiga borib, niyatlarini aytadilar. Normengli boshini qashlab, uzoq o ‘tiradi. Yerga ko‘zini qadagancha, tinmay sigarcta chekadi. Yarim soatcha 175 shu alpozda o ‘tirib, o ‘m idan turadi, u yoq-bu yoqqa yuradi. U nihoyatda asabiy, hozir birov bilan m ushtlashm oqchidek m ushtlarini tugadi. N orm engli keyingi paytlarda uyqusizlik kasaliga m ubtalo b o ‘lgandi. Ana olib ketadi, m ana olib ketadi, deb o ‘tov oldiga chiqar, olisdan to ‘zon k o ‘tarilsa, to yetib kelguncha o ‘zini q o ‘yarga jo y topolm asdi. M ashinada yo zootexnik, yo vetvrach kelganini k o ‘rgandan keyin k o ‘ngli joy ig a tushardi. N orm englining tuman m arkaziga borm aganiga ham uch oydan oshdi. Guloyan ay g ‘oqchilarining k o ‘zi tushsa uni ham ro ‘yxatga tirkab q o ‘yishlarini biladi. Yaxshisi, yom on k o ‘zlardan yiroqroq yuray, deb ch o ‘l kezgani-kezgan edi. Normengli bir qarorga keldi shekilli, joyiga o ‘tirib: «Ketaveringlar, - deydi u, - ham m ang o ‘z otaringga bor. Ertalab oldilaringga odam boradi». Ertalab Normenglining o ‘g ‘li to ‘ng‘ichimnikiga motot- sikl kajavasida bir qop sabzi-piyoz, kartoshka tashlab ketadi. Ketar chog‘ida kelinimga piyoz tagida pul bor, hammasini tergovchiga bermanglar, ellik mingi o ‘zlaringda qolsin, hali sizlarga pul ko‘p kerak bo‘ladi, deb j o ‘nab ketadi. 0 ‘g ‘lim Q o‘chqor Jalolga pulni olib borganida u bola bechoraga baqirib beradi. - M en senlarga pul deganim y o ‘q. Tilla tanga olib kel, deb aytganman, tushundingm i? - deydi. - Bizda unaqa narsa yo‘q. U mrim da bir donasini ham ushlab ko‘rmaganman. Q o‘chqor tajang bo‘ladi. - Sunday qilasan. Hoziroq Buxoroga borib katta bozor- dan Ashot degan kabobpazni topasan. Meni Q o‘chqor Jalol yubordi, deb q o ‘liga pullam i berasan. H ushyor b o ‘l, oldida odam yo‘q paytida u bilan gaplash. Nima qilishni uning o ‘zi biladi, - deb tushuntiradi. Nafsingga o ‘t tushgur Q o‘chqor Jalol yuzta buxor tangani olgandan keyin, «Aybi isbotlanmadi», deb meni q o ‘yib yuboradi. 176 Uyni tintuv qilganda olib ketgan bitta q o ‘l soati bilan Parijda m ukofotga berishgan oltin m cdalim ni qaytib bermadi. Uni «antiqa» teri uchun olgandim. Tanlov hakami bilagim ga bar o ‘n besh daqiqada kuy chaladigan shveytsar soatini taqib q o ‘ygandi. Afsus, ju d a qim m atli esdalik edi. Hay, janozasiga buyursin... Chiqqanim ning ertasi kech qorong‘ida Normengli keldi. Q o ‘ylardan birontasini ham sottirmaganini, pul lami ch o ‘ponlar to ‘plab berganini aytdi. Bunaqa odam- garchilikdan ko‘zlarim yoshga to ‘ldi. 0 ‘zimni tutolmay, hiqillab yig‘lab yubordim. Iflos Q o‘chqor shuncha azob berganda ham mijjamga yosh kelmagandi. C ho‘ponlam ing odam garchiligidan ta’sirlanib ketibman. Kechqurun palatada ulfati chor b o ‘lib, choy ichib o ‘ti- rishardi. Televizor birinchi o ‘zbek kosmonavti Sharipovning xonadonini k o ‘rsata boshladi. Q arindosh-urugTari, qo‘ni- qo‘shnilari, yor-birodarlari Sharipovning ota-onalarini tabrik- lashyapti. Hovli odam ga to ‘lgan. Hamm aning qoTida gul. Choy ho‘playotgan Hamro Ochil, qanday baxtli oila bu, deb yuborganini bilmay qoldi. - O tasiga rahmat! - dedi Ixtiyor. - Shundoq farzand o ‘stirgan onasiga ming-ming rahmat-e! - deb yubordi Zulfiqor. Faqat Jalol polvonning tiliga gap kelmasdi. Hamro O chilning faylasufligi tutib ketdi. - Bilasizmi, inson nim a uchun farzand o ‘stiradi. M ehnat qilib, topib kelgan osh-noni uchungina emas, oTganingda go‘ringga qo‘yadigan marm ar toshi uchungina emas, el- yurtdan olib keladigan otangga rahmat, degan birgina so‘zni eshitish uchun o ‘stiradi. Otangga la’nat, padaringga la’nat, degan so‘z olib keladigan farzandning yuzini Xudo teskari qilsin! M ana shu suhbat asnosida Jalol polvon ming o ‘lib, ming tirildi. 0 ‘zidan o ‘tganini o ‘zi biladi. M um tishlagandek, tilini yutib yuborgandek zabun edi u. 12 - S’. A hm ad 177 - Mana, masalan, ablah Q o‘chqor Jalolning otasiga hech kim rahmat, dermikin? Qani aytinglar-chi? N im a deysiz, Polvon aka? Jalol polvon nim alardir deb g ‘udrandi. Nima deganiga hech kim tushunmadi. Uning rangi oqarib ketgan, qoshlari o ‘rtasiga tugunchak tushib, bir nuqtaga tikilgancha telbanamo alpozda o ‘tirardi. - Yo‘q, - dedi Ixtiyor Kamol. - Hech kim rahmat demaydi. Shunday iflos bola o ‘stirgan sendek otaga ming, million la’natlar yogNlsin, deydi. Jalol polvon holsizlanib o ‘m idan turdi, mast odam dek chayqala-chayqala hovliga chiqib ketdi. Bechoraning yana qon bosimi oshib ketdi shekilli, - dedi Zulfiqor. Yo yuragi xuruj qildim ikin? U shunday deb ch o ‘ntagini kovlab, validol qidira boshladi. Jalol polvon kechasi uxlayolmadi. U yonboshidan, bu yonboshiga ag‘darilaverganida karavot gNchirlab, sherik- larini uxlatmadi. Oxiri o ‘m idan turib, shippagini kiydi-yu tashqariga chiqib, har gal orom oladigan shiyponda o ‘tirib o ‘y -o ‘ylab ketdi. Kecha sokin. Tiq etgan tovush y o ‘q, oy ham sindirilgan patirdek yarimtagina b o ‘lib qolgan. Polvonning holiga kul- gandek yaqinginada baqa qurillaydi. Ketma-ket, cho‘zib- cho‘zib qurillaydi. Polvonning ichida nim adir yonayotgandi. Ichidagi olov chiqib ketishga yo‘l izlayotganga o ‘xshardi. Oxiri bir xo‘rsinganida bo‘g ‘zini kuydirdi-yu, tashqariga chiqib ketdi. Odamning joni ham shunaqa chiqib ketarmikin? Yo‘g ‘-e, undaymasdir. Polvon jilm ayib turib jo n berganlam i ko‘rgan. - E, attang. Esiz umr, esizgina umr-a! Xudo meni odam lam ing la’natini eshitish uchun yaratgan bo‘lsa ilojim qancha! - dedi u afsus-nadom atlar bilan. P olvonning davolanish m uddati tugadi. Uni kuzatgani aeroportga chiqishdi. Polvon sam olyot trapiga oyoq q o ‘- 178 yatu rib, kutinglar, bir haftaga qolm ay kelam an, deb tak- rorladi. Samolyot havoga ko‘tarilganda Polvon birdan yengil tortdi. Badbaxt o ‘g ‘li tufayli yog‘ilgan qarg‘ishlar, undan azob chekkan alamzada odam lar yerda qoldi. Qishloq o ‘sha-o‘sha, odam lar o ‘z tashvishlari bilan ovora. Chollarga har kuni b o ‘lmasa ham kunora nahorga osh bo‘lib turibdi. Birov qiz uzatyapti, birov o ‘g ‘il uylayapti. Yana birov olamdan o ‘tgan otasi yo onasiga yigirm a oshi beryapti. Faqat Nurim sartarosh bu oshlarga borolm aydi. O dam lardan yuzi shuvut. U d o ‘konini ham ochm ay q o ‘y- gan. QulogNga bir xunuk gap kirdi-yu, d o ‘konga qulf soldi. «N urim o ‘sha odam ovchisi Sobitning otasi-da, bolasidan o ‘tib qayoqqa borardi. B o‘yningga lungi boylab, kekirtagingga ustara tortib yuborishi hech gap emas. H ukum at y o ‘li bilan boshqa sartaroshxona ochish kerak». Shu gap qulog‘iga kirdi-yu, Nurimning qirq yillik kasbi barham topdi. K o‘chaga ham chiqmay, tomorqasida g ‘i- mirsib yurdi. Kunduz soat birlarda samolyotdan tushgan Polvon qish- loqqa kun botm ay kirib keldi. Nurim sartarosh eshigi oldida omborga tiqilib qol gan xashaklam i olayotgan edi. Jalol polvonning qorasi k o ‘rinishi bilan ishini tashlab, shoshilganicha uyiga kirib ketdi. U ning Polvonga k o ‘rinishga beti chidam asdi. 0 ‘g ‘lini otib ketgan bolasi uchun albatta m endan qasos oladi, deb o ‘ylardi. Polvon esa unga qarayolm asdi. Shu tinchgina oilani xarob qilgani uchun Nurim albatta m endan o ‘ch oladi, deb o ‘ylardi. Polvon Nurim dan, Nurim Polvondan qochib yurardi. Polvon shu topda, hozir Nurim ketm onnim i, boltanim i k o ‘tarib chiqadi, m enga tashlanadi, degan o ‘yda sergaklanib kelardi. Nurim esa, Jalol hovlim ga bostirib kiradi-yu, hozirgina xashagi olingan omborga meni ikki buklab tiqadi, deya qochish uchun devor nahrasini m o ija lg a olib, d ag ‘-dag‘ titrab turardi. 179 Yo‘q, Jalol polvon indamay o ‘tib ketdi. U uyiga kelganda jiyani tomda kechagi shamol uchirib tushirgan tamovni joyiga o ‘m atayotgan edi. U tog‘asini ko‘rib, ishini shosha-pisha bitkizdi-yu, tom ga engashgan tut shoxiga osilib, pastga tushdi. - Keldingizmi, tog ‘a? Ahvolingiz durustmi? - Shukur-shukur, - dedi Polvon ayvon dahaniga o ‘tirar ekan. - Bitta choy qo‘yib ber. Buxoroning ta ’msiz suvini ichaverib, tinkam quridi. Jiyani gazga choygum q o ‘yib chiqdi. - Jiyan, - dedi Polvon. - Shu mashinani yurg‘izsa b o ‘ladimi, bir ko‘r-chi. - A kkumulatori o ‘lgan, uni bir kun tokka q o ‘yish kerak. Q o ‘chqor mashina akkumulatorini chiqazib, suvini to ‘kib, garaj tokchasiga q o ‘ygan edi. - Zarur b o is a hoziroq ustaga berib kelaman, ertalabgacha tayyOr qilib qo‘yadi. - Juda zarur. Buxoroga shu m ashinada ketaman. Ustaga olib bor, o ‘shanaqasi akangni ham chaqirib kel. Gulandom uyda b o ‘lsa, ayt, tez kelsin. Jiyani choy damlab chiqdi, keyin chang bosgan akku- mulatom i velosiped orqasiga o ‘m atib, j o ‘nab ketdi. Polvonning katta jiyani avtomobil nazorati boshlig‘ining o ‘rinbosari edi. Buxoroga mashinani shu minib borgani durust. Yo‘lda inspektorlar b o ‘lar-bo‘lmasga to ‘xtatmaydi. Polvon novvot suvidek totimli choyni huzur qilib ichar- kan, o ‘zingga shukur, o ‘zingga shukur, deb q o ‘ydi. Bir- pasda choynakni b o ‘shatdi. Peshonasidan terlam i sidirib, yaktagining etagiga q o ‘lini artib, hovli pastidagi o ‘tinxonaga kirib ketdi. Ko‘mir kukunlari o ‘mashib, ash rangi qandoqligi bilinmay ketgan cham adonni k o ‘tarib chiqdi. Supurgi bilan obdan changini qoqib, latta bilan artdi. Cham adon qulf- langan edi. Urinib ocholmadi. Garajga kirib om bir bilan katta bir otvyortka olib chiqdi. 180 Shu payt Gulandom kelib qoldi. Qaynotasi bilan y ig ‘lab ko‘rishdi. U endi o ‘zini oldirgan, ko‘zi taglarida, iyagining pastida m ayda ajinlar paydo boMgan. Avvalgi shiddati y o ‘q. Y ig'idan ho‘l bo‘lgan kipriklari orasida ilgari chaqnab turadigan o ‘t so‘ngandek edi. Ovozi ham so‘lg‘in. Shu bir oy ichida so‘lib, ertangi taqdiridan umidini uzgan aftodahol bir alpozda edi. Polvonning unga qarab rahmi keldi. Bechora... Polvon uni bag‘riga bosib, boshlarini siladi. Yupatmoqchi b o ‘ldi. Nima deb yupatadi? Uni ovutadigan qandoq so‘z bor dunyoda? Gulandom esa uning bag‘rida o ‘ksib-o‘ksib y ig‘lardi. - Bolam, qandoq qilamiz, peshonamiz sho‘r ekan. Baxt bizga betini em as, ketini ko‘rsatgan b o ‘lsa, kimga zorlanam iz? Bor, bolam, muzdek ariq suvida betlaringni yuvib ol! Polvon tugunchasidan bir surat olib, unga uzatdi. - lya, ota, bu mening ziragim-ku! - dedi hayron bo‘lib Gulandom. - Yo‘q, bolam , seniki em as, shu kelinchakniki. Sen uning ziragini taqib yurgan eding. E ring ablah uni z o ‘rlab, keyin q u lo g ‘idan chiqarib olgan. Bu kelinchak hozir y o ‘q. N om usi barbod b o ‘lganiga chidam ay, o ‘ziga o ‘t q o ‘ygan. Gulandom seskanib ketdi. Beixtiyor ikki qulog‘iga qo4 yubordi. Shu topda uning ikki qulog‘i o ‘tda kuyayotgandek edi. Gulandom qaynotasi «taqma bu zirakni», deganda olib q o ‘ygan edi. - 0 ‘tir. Endi manavi chamadonni ochamiz. U shunday deb chamadon qulfming tagiga otvyortka tiqib ko‘chirib oldi, qopqog‘ini ochdi. Yelimxaltaga solingan bir zarbof to ‘nni olib, xaltadan chiqazdi. Buxoro zardo‘zlarining noyob bu namunasi aslida am ir vazirlaridan biriniki edi. Polvon to'nni nam atga tashlab, hind choydan b o ‘shagan tunuka bankani oldi. U jud a o g ‘ir edi. QopqogNni ochib, 181 ichidagilami dasturxonga to ‘kdi. Buxoro tilla tangalari jaranglab ketdi. - Bilasanmi, bolam, shu tilla uchun ering sovxoz direktorining ikki oyog‘ini sindirgan. Polvon bir to ‘rvani oldi. Tugunni yechib, ichidagilami to‘kdi. Ular ayollarning turli xil taqinchoqlari edi. Polvon qiyshiq bir uzukni qo‘liga olarkan, ovozi titrab dedi: - E xudoyim-a, bu qandoq ko‘rgilik! Uzukka yaxshilab qara, bolam. Gulandom uzukni qoMiga oldi. Uzuk negadir doira shak- lida emas, tuxum ga o ‘xshash uzunchoqroq edi. - Bu uzuk bir xotinning q o ‘lidan om birda tortib chiqa- rilgan. Bechora xotinning barmoq b o ‘g ‘inlari ajralib ketib, shalvirab qolgan. Barmoq terisi shilinib, g o ‘shti chiqib qolgan. K o‘ryapsanmi, unda ombir izlari qolgan. Uyulib yotgan tilla taqinchoqlami titkilab bir medalni oldi. - Bu uyingdagi ering taqib yurgan soatning egasiniki. Hali hayot. Bu soat bilan medalni Fransiyada mukofotga berishgan. Gulandom sapchib o ‘m idan turdi-yu, k o ‘cha tom onga o ‘qdek otilib chiqib ketdi. Polvon taqinchoqlam i yana xaltaga soldi. Tilla tangalam i choy qutiga bitta-bittalab sanab tashladi. Buxor tanga roppa-rosa 100 dona chiqdi. Niko- layning surati solingan tanga bir yuz saksonta edi. Polvon shu ishlar bilan band ekan, Gulandom kelganini sczmay qoldi. - Mana, - dedi u, - zirakni chamadonga tashlar ekan. - Mana soat. Gulandom yugurganda soat mexanizmlari ishlab ketgan edi. Bir-ikki daqiqadan keyin soat sho‘x bir kuyni chaldi. Bu soat o ‘lib yotgan Q o‘chqom ing bilagida shu kuyni chalib turgandi. Polvon chamadon tagida yaxshilab qog‘ozga o ‘ralgan kitobchaga o ‘xshash qattiq bir narsani olib ochdi. Hali taxi buzilmagan, bankdan olingan dollarlar edi. 182 Cham adonda bulardan tashqari sopiga olm os, brilliant qadalgan xanjar, tillo, kumush quym a naqshlar qadalgan baxm al kam ar bor edi. Polvon buyum lam i joy-joyiga qo‘yib, cham adon qop- qog'ini yopti. - M ana, bolam, - dedi Polvon Gulandomga. - Q o‘yni- m izda chayon bor ekan. Topgan narsasini iniga tashiydigan kalamush bor ekan. K o‘cha tarafda m ashina gurillagani eshitildi. Bir ozdan keyin eshikdan bir m ilitsiya m ayori bilan Polvonning jiy an i kirib keldi. Bu m arhum sing lisining o ‘g ‘li Salo- hiddin edi. U tog ‘asining ancha o ‘ziga kelib qolganidan sevindi. Hol-ahvol so ‘radi. - Jiyan, sendan bitta iltimos. BoshligNngdan ikki kunga ruxsat so ‘ra. M anavi mashinada Buxoroga boramiz. Juda zarur ish bor. Yo‘q dema jiyan. Salohiddin chakkasini qashlab turib javob qildi. - Bizda y o i harakati oyligi ketyapti. Mayli, bir kunga boray. Boraman-u, yana samolyotda orqaga qaytaman. May- limi? - M ayli, - dedi Polvon jiyanidan xursand b o iib . Kichik jiyani mashinani yuvib, yog‘larini tekshirib, safarga tayyor qilib q o ‘ydi. Endi ertalab bitta akkum ulator qo‘ysa bo‘ldi. Bemalol ketaversalar boMadi. Polvon ertasi azonda Salohiddin bilan y o ‘lga chiqdi. Gulandom eshik kesakisiga suyanib, m ung‘aygancha m ashina orqasidan qarab qoldi. Polvon ertasiga samolyotda qaytib keldi. U umrida bir marta savobli ish qildim, ham ma vaqt kurashda polvonlami yiqitib ranjitardim. Raqiblarim albatta yengilganlari uchun menga rahmat aytmagandirlar. Shulam ing uvoliga qoldim, deb o ‘ylardi. Polvon qishloqda bir noxushlik ustidan chiqdi. Gulandom bir banka kerosinni Q o‘chqom ing g o ‘riga sepib, o ‘t qo‘yib 183 yuboripti. G o‘r lovullab yonipti. Tepasidagi daraxtlar ham kuyib ketibdi. Gulandom ning o ‘zi allaqayoqqa g ‘oyib b o ‘pti. Qayoqqa ketgan, tirikmi, o ‘likmi, hech kim bilmasdi. Polvon kechqurun samovarga chiqdi. C hoyxo‘rlar bi lan hardamxayol, uzuq-yuluq gaplashib, qishloq xalqini ertalab uyiga tak lif qildi. «Nima, Polvon aka, yurtga osh berasizmi?» - deb so ‘rashgandi, «Ertalab bilasizlan>, - dedi u choyxonadan chiqib ketarkan. Q ishloqda osh berilsa, oqsoqollar sabzi to ‘g ‘rashga kirishadi. M asjid omboridan idish-tovoq olishadi. Stol-stul, dasturxon degan gaplar bor. Qiziq-ku, he y o ‘q, be y o ‘q, erta lab uyga chaqiryapti. Polvon uyga kelib, jiyanidan suv isitib berishni so‘radi. Yuvinib, toza kiyimlarini kiydi. Xufton namozini uzoq o ‘qidi. Ikki qo‘lini ko‘kka k o ‘tarib, A llohga iltijolar qildi. - Tangrim, bu jonni o ‘zing bergansan. Endi omonatingni ol. Sen bergan jonga qasd qilib gunohga botishni istamayman. Jonimni o ‘zing ol. Polvon bu gaplam i besh-olti martadan takrorladi. Tog‘ tepasida qim irlamay turib qolgan oyga uzoq tikilib o ‘tirdi. Tun osuda. Tiq etgan ovoz yo‘q. - Bergan n e’matlaringga m ing bor shukur. Davr-u davron surdim, kurashlarda yakkakift b o ‘lib chiqdim. Xorlik-zorlik k o ‘rmadim. Endi bas, qiynalib ketdim. 0 ‘z bolam meni yurt ko‘zida sharm isor qildi. O monatingni ol, Allohim. Bas, endi ketay. Bu dunyoda endi yaxshilar yashasin. Tongotar mahali Jalol polvonnig joni uzildi. Janozaga qishloqning katta-kichik hammasi keldi. Faqat Nurim sartarosh kelmadi. Yurt ko‘zida uning yuzi shuvut edi. Oradan to ‘rt kun o ‘tib, Chorvoq dengizida cho‘milayotgan bolalar qirg‘oqdan bir ju ft tufli topib olishdi. Bu G ulan domning tuflisi edi. 184 1999-yil, aprel |
