To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

9.2.4. Bitum ning cho‘ziluvchanligini aniqlash
Cho‘ziluvchanlik deganda, bitumning cho‘zuvchi kuch ta’sirida 
cho'zilib, ingichka ip kabi uzayishga moyilligi tushuniladi.
126

---

Cho‘ziluvchanlik santimetrlarda ifodalanadi va 25°S haroratda uzilish 
darajasigacha taranglashgan bitum ipining uzunligi hamda uning 5 sm/min 
tezlikda cho‘zilishi bilan tavsiflanadi va sm. da ifodalanadi.
Bitumlarning, cho‘ziluvchanligi duktilometr deb ataladigan asbob 
yordamida aniqlai^di; mazkur asbob devorchalarining ichki tomoniga 
ruxlangan po‘lat tunuka qoplangan taxta yoki po‘lat yashikdan iborat. 
Yashikning bir devoridan ikkinchi devorigacha yetib turgan chervyakli 
vintga ikkita sirpang‘ich o ‘tkazilgan; sirpang‘ichlar vint bo'ylab elektr 
dvigateli yordamida siljib, ko‘rsatkich (strelka) yashikning darajalarga 
boMingan shkalasi bo‘yicha suriladi.
Sinaladigan bitum eritiladi, aralashtiriladi va metall (jez) qolip 4 ga 
ingichka oqim tarzida ortig‘i bilan quyiladi. Bitumni quyishdan oldin 
qolipning ichki yuzasi 1:3 nisbatda talk aralashtirilgan glitserin bilan 
moylanib, metall plastinka ustiga o‘matiladi. Bitumli qolip havosining 
harorati 18-20°S boMgan xonada 30 daqiqa sovitiladi. So‘ngra qolipdan 
ortiqcha bitum qizdirilgan pichoq tig‘i bilan ikki yo‘la (pichoqni qolipning 
o ‘rtasidan chetiga tomon yurgizib) sidirib tashlanadi.
Bitumli qolip plastinka bilan birga duktilometr yashigiga joylanadi, 
yashikka 25°S gacha isitilgan suv barvaqt quyib qo‘yilgan bo‘ladi. Qolip 
suvda 1,5 soat turishi va shu vaqt mobaynida suvning harorati 25 ±0,5°S 
da saqlanishi kerak.
Bitum-namuna yuqorisidagi suv qatlamining qalinligi 25 mm. dan 
kam bo‘lmasligi lozim. So‘ngra sirpang‘ichlaming vint bo‘yicha sirpanish 
tezligi va suvning harorati tekshiriladi va qolip duktilometrda mahkamlab 
qo'yiladi (sirpang‘ichlarga va yashikning ustunchasiga kiygiziladi) va 
yon devorchalari ajratib olinadi. Shundan keyin elektr dvigatel yurgizilib 
yoki maxovik aylantirilib, bitum 5 sm/daq tezlikda cho'zila boshlanadi. 
Cho‘zilgan bitum ipi uzilgach, uning ayni uzilgan paytdagi uzunligi (sm.) 
shkaladan yozib olinadi. Asbob mili shu payt qaysi raqam to‘g ‘risida tursa, 
o‘sha raqam bitumning cho‘ziluvchanlik ko‘rsatkichi bo‘ladi. Bitumning 
cho‘ziluvchanlik darajasi uch marta aniqlanadi va shu uchta sinov 
natijalarining o ‘rtacha arifmetik qiymati eng so‘nggi natija sifatida qabul 
qilinadi.
127

---