Тоҳир Маликов

S
м р
 = (P
*
 – P) : P 
Bu yerda: S
м р
– XYuS moliyaviy resurslaridan 
foydalanish samaradorligi; 
P
*
 – P – bevosita moliyaviy operatsiyalarni 
amalga oshirish natijasida XYuS 
tomonidan olingan daromad. 
Bevosita moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish natijasida XYuS 
tomonidan olingan daromad tarkibiga quyidagilar kiradi: 

XYuS tomonidan aksiya va boshqa qimmatli qog‘ozlarni emis-
siya qilish asosida bozorda joylashtirishdan olingan dividendlar; 

boshqa emitentlar qimmatli qog‘ozlarini sotib olishdan olingan 
dividendlar; 

banklardagi pul omonatlaridan olingan foiz daromadlari; 

XYuS foydasidagi valutalar kurslari bo‘yicha farqlar; 

va boshqalar. 
XYuS moliyaviy operatsiyalarining daromadliligini xarakterlovchi 
ko‘rsatkich ularning samaradorligini sof moliyaviy natijaning sof mo-

---

69 
liyaviy xarajatlarga nisbati shaklida ifodalab, ko‘pchilik hollarda XYuS 
moliya-xo‘jalik faoliyatining haqiqiy samaradorligini aks ettirmaydi. Iq-
tisodiyot real sektori samaradorligining ko‘rsatkichlarida va baholarida 
bankrot holatida bo‘lishlariga qaramasdan moliyaviy “spekulatsiya” imko-
niyatlari ularni “cho‘kmasdan” turishiga sharoit yaratadi. 
Real sektor XYuSlarida, moddiy ishlab chiqarishda moliyaviy re-
surslardan foydalanishning samaradorligini mos ravishda baholash 
talablariga u yoki bu darajada sotuv rentabelligi ko‘rsatkichi (foydaning 
mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan tushumga nisbati) javob be-
radi. Bu nisbatdagi surat va maxraj pul mablag‘laridan iborat bo‘lganligi 
uchun sotuv rentabelligini, ayrim holatlarni istisno qilgan tarzda, sof 
moliyaviy ko‘rsatkich sifatida e’tirof etish mumkin. Shunday bo‘lishiga 
qaramasdan bu yerda yana shuni inobatga olmoq lozimki, ya’ni 
samaradorlikning o‘lchovi sifatida yuqoridagi ko‘rsatkichning haqqoniy-
lik darajasi juda ko‘p omillarga, xususan, tushum va foydani shakllan-
tiruvchi bozor baholarining monopol baholarni shakllantirishning salbiy 
ta’sirlaridan qanchalik ozod ekanligiga bog‘liq. 
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan barcha moliyaviy ko‘rsatkichlarda maz-
mun va shakl o‘rtasida dialektik qarama-qarshilikning mavjudligi namo-
yon bo‘ladiki, bu narsa bizning holatda XYuSlar moliyasining (iqtiso-
diyot yaxlit moliyaviy sektorining ham) o‘z iqtisodiy asosidan, ishlab 
chiqarishdan ajralib chiqishga va unga bog‘liq bo‘lmagan holda mustaqil 
hayot kechirish imkoniyatini qo‘lga kiritishga intilishi orqali ifodalanadi. 
XYuSlar moliya-xo‘jalik faoliyatining samaradorligini tahlil qilish va 
baholashda moliyaviy ko‘rsatkichlar (masalan, tushum va foyda) mod-
diy aylanma mablag‘larning aylanuvchanligi, asosiy ishlab chiqarish 
fondlari va nomoddiy aktivlarning fond sig‘imi kabi iqtisodiy ko‘rsat-
kichlar bilan birgalikda qaralsa, bu qarama-qarshilik, ma’lum darajada, 
pasayadi. Ana shu munosabat bilan eng umumlashtiruvchi ko‘rsatkich-
lardan biri quyidagi formulaga muvofiq ravishda hisoblana-digan XyuS-
ning iqtisodiy rentabelligi (biznes rentabelligi) ko‘rsatkichidir: 
R
и
= F : (K
айл
+ K
ас
+ A
ном
) 
Bu yerda: R
и
– XYuSning iqtisodiy rentabelligi, 
biznes rentabelligi; 
F – yillik foyda; 
K
айл
– XYuS aylanma kapitalining miqdori 
(qiymat baholarida); 

---

70 
K
ас
– XYuS asosiy kapitalining miqdori 
(qiymat baholarida); 
A
ном
– XYuS nomoddiy aktivlarining miqdori 
(qiymat baholarida); 
XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini tahlil 
qilishda uning moliyaviy barqarorligi, to‘lovga layoqatliligi va likvid-
ligini xarakterlovchi ko‘rsatkichlardan chetda qolmaslik kerak. Bu yerda 
ham o‘zining mazmuniga ko‘ra sof moliyaviy va iqtisodiy ko‘rsatkichlar 
qo‘llaniladi. Sof moliyaviy ko‘rsatkichlar qatoriga absolut va muddatli 
likvidlik koeffitsiyentlarini kiritish mumkin bo‘lib, ular yordamida 
XYuSning potensial to‘lov qobiliyati baholanadi: 
K
ав с
= (P + QQ) : M
км
K
м уд
= (P + QQ + DQ) : M
км
Bu yerda: K
ав с
– absolut likvidlik koeffitsiyenti; 
K
м уд
– muddatli likvidlik koeffitsiyenti; 
P – hisobvaraqlardagi va XYuS kassasidagi 
pullar; 
QQ – likvid qimmatli qog‘ozlar; 
DQ – mobilizatsiya qilingan debitorlik qarzlari; 
M
км
– XYuSning qisqa muddatli majburiyatlari. 
XYuSning pul mablag‘lari va moddiy resurslarining pulli (qiymat) 
bahosi aralashadigan ko‘rsatkich joriy likvidlik koeffitsiyentidir. U qu-
yidagicha hisoblanadi: 
K
жл
= (PM + MAM) : M
км
Bu yerda: K
жл
– joriy likvidlik koeffitsiyenti;
PM – pullar va ularga tenglashtirilgan mablag‘lar 
(likvid qimmatli qog‘ozlar va jalb
qilingan debitorlik qarzlari); 
MAM – XYuS moddiy aylanma mablag‘larining 
qiymat bahosi; 
M
км
– XYuS ning qisqa muddatli majburiyatlari. 

---

71