Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

145
VI bob.
 Davlat mеxanizmi
(apparati)
olingan davlatda yagona qonun chiqaruvchi organ, yagona ijro etuvchi organ 
hamda yagona sudlov organi (tizimi) bo‘lishi lozim.
Ilgari yuridik adabiyotda 
«vakillik hokimiyati» degan ibora keng 
qo‘llanilardi. Bu iborani to‘g‘ri deb bo‘lmaydi. Aslida qonun chiqaruvchi 
ho-
kimiyat va vakillik organi deyish to‘g‘ridir. Qonun ijod etish faqat vakillik 
organi tomonidan emas, balki bevosita xalq tomonidan (referendum yo‘li bilan) 
yoki hatto alohida shaxs tomonidan (monarxiya shaklidagi davlatlarda) amalga 
oshirilishi mumkin. Bundan tashqari, masalan, Fransiya va Qozog‘iston Pre-
zidentlarining ham qonunchilik vakolatlari bor. Vakillik xarakteriga esa ham 
qonun chiqaruvchi, ham ijro etuvchi hokimiyat ega bo‘lishi mumkin.
Hokimiyat taqsimlanishi serqirra hodisa bo‘lib, u tuzilma hosil qiluvchi 
va funksional prinsipdir. U alohida tarkibiy qismlarning qotib qolgan yig‘indisi 
emas, balki amal qiluvchi, harakatlanuvchi mexanizmdir. Bu mexanizm mu-
rakkab kelishtiruv va maxsus huquqiy jarayonlarni (shu jumladan, ixtilof va 
favqulodda holatlarga mo‘ljallangan jarayonlarni) birlashtirish vositasidir. Ho-
kimiyatlarning yagonaligi (hamjihatligi) va taqsimlanishi davlat hokimiyati 
tarmoqlarining dialektik holatidir. Yagonalikka dialektik muvozanat orqali, ho-
kimiyatlarni mutanosiblashtirish yordamida erishiladi.
Hokimiyatlar taqsimlanishi nazariyasining tarixiy va umuminsoniy qadr-
qimmatiga tan berish bilan bir qatorda shuni ta’kidlash kerakki, u ma’muriy-
buyruqbozlik tizimining barcha ofatlari va betayin davlat boshqaruvi oqibatlari-
dan xalos bo‘lishning yagona vositasi emas. Buning uchun hali yana bir qator 
omillar kerak. Ya’ni, ilg‘or taraqqiy etgan demokratiya, tegishli siyosiy madaniyat 
darajasi, «o‘zaro tiyib turish va qarama-qarshi ta’sir etishning» konstitutsiyaviy 
rasmiylashtirilgan sistemasi va hokazo. Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, hokimiyat-
lar taqsimlanishi prinsipini aslida to‘la hajmda joriy etish mumkin emas. Hatto, 
Amerika Qo‘shma Shtatlarida ham hokimiyatlar taqsimlanishi sof ko‘rinishda 
amalga oshmagan. Shuning uchun o‘zga davlat-huquqiy andazasini muayyan 
mamlakatga mexanik tarzda ko‘chirib o‘tkazish to‘g‘ri emas. Chunki, barcha 
xalqlar va davlatlar uchun yagona namuna, qolip, andaza bo‘lishi mumkin emas.
Shunday qilib, hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipining mohiyati hokimi-
yat vakolatlarini namoyon etuvchi davlat organlari o‘rtasida o‘zaro muvozanat-
ni va ularning o‘zaro bir-birini tiyib turish tizimini ta’minlashdan iborat. Ho-
kimiyatlar taqsimlanishi shuni anglatadiki, bunda davlat hokimiyati tarmoqlari 
o‘rtasida Konstitutsiya va qonunlar bilan belgilangan demokratik muvozanat 
(balans) ta’minlanishi nazarda tutiladi. Basharti, shunday muvozanat va ham-
korlik ta’minlanmasa, har qaysi hokimiyat tarmog‘i, bu qonunchilik, ijro va 
sud hokimiyati tuzilmasi bo‘ladimi, tabiiy, ular o‘zlariga yuklatilgan vakolat va 
vazifalarni to‘la-to‘kis ado etish imkoniga ega bo‘lmaydi. 
10–18-8

---