Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

403
XIX bob.
 Hozirgi dunyo
huquqiy tizimlari
Anglo-sakson huquq oilasida 
yuridik presedent asosiy huquq manbayi 
vazifasini o‘taydi.
Yuridik presedent – ma’muriy yoki sud organining yozma yoki og‘zaki 
qarori bo‘lib, kelajakda xuddi shunday ishlarni ko‘rib chiqishda namuna, etalon 
bo‘lib xizmat kiladi. Yuridik presedent sud va ma’muriy presedentdan iborat 
bo‘lib, bir-biridan farq qiladi. Albatta, huquqiy presedent shakli sifatida sud 
yoki ma’muriy organlar yangi huquqiy normalar yaratish huquqiga ega bo‘lishi 
mumkin. Bunday hollarda huquq o‘zining murakkabligi va chalkashliklari bilan 
farq qiladi. Bundan tashqari, bunda mansabdor shaxs tomonidan suiiste’mollik 
qilish ehtimoli bor. Shunday qilib, xususiy ishga taalluqli bo‘lgan sud qarorlari 
ikki yoqlama ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin: 
birinchidan, sud faoliyati nati-
jasida ma’lum bir hodisani hal qilishi mumkin; 
ikkinchidan, bu sud qarorini 
kelgusida bo‘ladigan hodisalarga ham qo‘llash mumkin bo‘ladi. Ikkinchi holda 
esa, sud qarori huquq normasi bo‘lib xizmat qiladi, chunki u oldingi qabul 
qilingan qarorga (presedentga) asoslanadi.
Sud qarorlari presedent sifatida quydagicha bo‘ladi: 
birinchisi, ushbu nor-
maning ma’nosini tushuntirib beradi, buni inglizlar declaratory precedent deb 
nomlaydi; 
ikkinchisi, qonun va odat normalari to‘g‘ri kelmay qolganda yangi 
normalar yaratadi, buni inglizlar oriqinal precedent deb nomlaydi. Ikkinchi 
holda ko‘rinib turibdiki, yangi norma haqida so‘z yuritilmoqda. Nima uchun 
sud qarori presedent sifatidagi normaga aylanishi mumkin? Chunki, hayotda 
huquqdan tashqari presedent ham katta rol o‘ynaydi. Haqiqatdan ham, kishilar 
doimo bo‘lib o‘tgan hodisaga asoslanadi, hatto u bir marta sodir bo‘lsa ham 
keyingi harakatlar uchun namuna bo‘lib qoladi.
Konstitutsiyaviy va ma’muriy huquq sohasida ham yuqorida aytib 
o‘tilgan hodisalarga, ya’ni oldin bo‘lib o‘tgan hodisalar asosida masalalarning hal 
qilinganini ko‘rish mumkin. Aksariyat xalqaro huquq qoidalari ham presedent 
ta’siri ostida vujudga keladi. Agar sud qarorlari asosida majburiy normalar 
ahamiyati tan olinsa, buning uchun tegishli asoslar bo‘lishi kerak. Bunda 
sudning aholi orasida hurmatga sazovor bo‘lishi, ya’ni, bitta ish yuzasidan 
qabul qilingan qarorni ikkinchi bir ishga ham ta’sirini o‘tkazish uchun emas, 
balki boshqa bir muhim asoslari bo‘lishi kerak, chunki sud qarorlari alohida 
ishonch yaratishi kerakki, bu sudga bo‘lgan hurmatni bildiradi. Bu shundan 
guvohlik beradiki, sud qarorining obro‘si uning faqat axloqiy asosga tayan-
ganligidan emas, balki huquqni muhofaza qiluvchi organlar ham o‘z faoliyatida 
asoslanganidan dalolat beradi. Muhimi, sudning qarori davlat hokimiyati 
tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi va uning nuqtayi nazariga moslashishi zarur, 
agar uni qo‘llash oqibatida noqulay holat kelib chiqmasa, sud qaroriga itoat 
etiladi.

---