Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

180
Odilqoriyev X.T. 
Davlat va huquq nazariyasi
Amalda sotsiologik yondashuv tadqiqotchilar va qonun chiqaruvchi idora 
uchun yaxshi samara berishi mumkin. Huquqni bilish, foydali va samarali 
qonunni ishlab chiqish uchun amaldagi qonunchilikni mukammal o‘rganish 
zarur. Hayotga tatbiq etilgan yozma huquq normalarini o‘rganish ularni ta-
komillashtirishning eng ma’qul yo‘lidir. Hayotga tatbiq etilgan huquq-ijtimoiy 
munosabatlarni qonun bilan tartibga solishdagi nuqson va kamchiliklarni 
aniqlash manbayidir.
Huquqning psixologik nazariyasi. Huquqqa yondashuvda ayrim olim-
lar huquqiy normalar va huquqiy munosabatlar bilan birga huquqiy ongni ham 
huquq tushunchasiga kiritadilar. Shu bois, huquqning psixologik nazariyasi 
kelib chiqdi, u fanda va amaliyotda mustaqillikka da’vogar bo‘lsa-da, aslida huquqiy 
realizm g‘oyalari va boshqa nazariyalar bilan bog‘liqlikda yashab kelmoqda.
Mazkur nazariya o‘tgan asrda mantiqiy to‘la shakllangan bo‘lib, Petra-
jitskiy, Ross, Reysner va boshqalar bu nazariyaning Yevropadagi namoyan-
dalaridir. Mazkur nazariyaning asosiy g‘oyalari:
1) inson psixikasi (ruhiyati) – ijtimoiy taraqqiyot – jamiyat, davlat, 
huquq, axloqning rivojlanishini belgilovchi omil;
2) huquq tushunchasi va mohiyati qonun sohibi faoliyati orqali emas, 
psixologik qonuniyatlar – huquqiy ehtiroslar (imperativ-atributiv xarakter), 
ya’ni nimagadir huquqiy vakolat (atributiv norma), nimadir qilish burchi (im-
perativ norma) majmui orqali kiritiladi, deb hisoblanadi;
3) barcha huquqiy his-tuyg‘ular ikkiga – ijobiy (davlat tomonidan 
o‘rnatiladigan) va intuitiv (shaxsiy) huquqiy his-tuyg‘ularga bo‘linadi. Intuitiv 
huquq inson xulq-atvorining haqiqiy tartibga soluvchisi bo‘lib, «haqiqiy» huquq 
sifatida qaralishi kerak.
Mazkur nazariyaning ijobiy jihatlari: 
birinchidan, huquqni tushunishda 
iqtisodiy, siyosiy jarayonlar bilan birga psixologik jarayonlarga ham alohida 
e’tiborni qaratadi. Bu ijtimoiy psixologiyani hisobga olmay, individning psixologik 
tuzilishini inobatga olmay turib, qonunlar chiqarish mumkin emasligini anglata-
di; 
ikkinchidan, jamiyat huquqiy tizimida, huquqiy tartibga solishda huquqiy 
ongning o‘rni va ahamiyatini oshiradi; 
uchinchidan, inson huquqlarining man-
bayini qonunlardan emas, inson ruhiyatidan qidiradi.
Ushbu yondashuvning salbiy jihatlari: psixologik omillarga haddan ziyod 
katta e’tibor berib, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy omillarga e’tiborni susaytiradi; 
intuitiv huquqning haqiqiy deb hisoblanishi bilan huquqni davlatdan ajratadi, 
huquqiylik, huquqqa xiloflik, qonuniylik va g‘ayriqonuniylik o‘rtasidagi farqni, 
mezonni yo‘qotadi.
Ma’lumki, sobiq Sovet huquq nazariyasida huquqqa psixologik yondashuv 
subyektiv idealizmga olib keluvchi nazariya sifatida rad etilgan edi. Biroq, 

---