Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

XVI bob. HUQUQIY TIZIM VA HUQUQIY ISLOHOT
Huquqiy tizim 
tushunchasi va 
mohiyati
1-§.

---

341
XVI bob.
 Huquqiy tizim
va huquqiy islohot
rish, ular orasidagi bog‘liqliklarni ochib berish ehtiyoji vujudga keladi. Bu 
vazifani aynan tizimli tadqiqotlar hal etadi.
Huquqiy hodisalarga tizimli yondashuv ularni mukammal o‘rganishga 
ko‘maklashadi. Huquqiy hodisalar – insonlar irodasining mahsuli. Aynan in-
sonlar, ularning uyushmalari siyosiy institutlarni vujudga keltiradi hamda 
huquqiy hodisalarni rasmiylashtiradi. Mazkur siyosiy institutlar va huquqiy 
hodisalar yig‘indisi o‘zaro aloqada bo‘ladi va yaxlit bir butunni tashkil etadi. 
Tizimning xususiyati shunda ifodalanadiki, uning tegishli qismlari bir butunga 
birlashadi. Qismlar yaxlitlikni hosil qiladi va aksincha yaxlitlik qismlarni bir-
lashtiradi, ularning mohiyati, mazmuni va shakllarini, tizim tarkibidagi o‘rni 
va vazifasini belgilab beradi. 
«Huquqiy tizim» tushunchasi yuridik fanga XX asrning so‘nggi choragida 
kirib kelgan bo‘lib, u bugun siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy tizimlar bilan bir qatorda 
namoyon bo‘lmoqda. Huquqiy tizim huquqqa oid tushunchalar, huquqiy insti-
tutlar, huquqiy jarayonlar va boshqa barcha huquqiy voqelikni o‘zida mujas-
samlashtirgan holda ular o‘rtasidagi aloqadorlikni ifodalaydi. Huquqiy tizim, 
o‘z navbatida, davlat va jamiyatning huquqqa munosabatini aks ettiradi. Yuqori 
darajada rivojlangan huquqiy tizim nafaqat huquqni ijod qiluvchi, uni amalga 
oshiruvchi hamda muhofaza qiluvchi organlar faoliyatida qulayliklar yaratadi, 
balki butun jamiyatni huquq talablari doirasida hayot kechirishini ta’minlaydi.
Huquqiy tizimni alohida o‘rganish va unga baho berishda quyidagi muhim 
jihatlarga e’tibor qaratish lozim:
– huquqiy tizim tushunchasi (mazmuni);
– huquqiy tizimning tarkibi (tuzilishi);
– huquqiy tizimning amal qilish doirasi (makonda va zamonda);
– huquqiy tizimning o‘ziga xos xususiyatlari (belgilari).
Huquqiy tizim tushunchasini tahlil etishda, mamlakatimiz va xorijiy dav-
latlar olimlarining fikrlariga e’tibor qaratish lozim. Ushbu tushuncha huquqshu-
noslar tomonidan turlicha talqin etiladi. Ba’zi mualliflar 
«huquqiy tizim»ni 
«huquq tizimi» iborasi bilan bir xil deb tushunadilar, boshqa olimlar esa, maz-
kur tushuncha doirasida huquqiy normalar va huquqiy munosabatlarning o‘zaro 
daxldorligini nazarda tutadilar. Uchinchi guruh mutaxassislar «huquqiy tizim 
tushunchasi normativ tuzilma sifatida huquqning tuzilishini, vakolatli organ-
larning huquq ijodkorlik va huquqni qo‘llash sohasidagi faoliyatlarini qamrab 
oladi», deb ta’kidlaydilar
1
. Akademik V.S. Nersesyansning fikricha, huquqiy 
tizimni ta’riflash, o‘z mohiyatiga ko‘ra, huquqni umumiy tushunishni, shartli 
ravishda «huquqiy tizim» so‘zi bilan almashtirilishini bildiradi
2
.
1 
Алексеев С.С. Общая теория права. Т.1. – М., 1981, – 87–88-betlar.
2 
Проблемы общей теории права и государства / Отв. ред. В.С. Нерсесянц. – М., 2000. – 450-bet.

---