Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

57
II bob.
 Davlat va huquqning
vujudga kеlishi
ustidan cheklanmagan hokimiyatni tan oladilar. Davlat paydo bo‘lguncha esa 
kishi kishiga qarshi (hamma hammaga qarshi urug‘ holatida) turgan. Bunday 
qarama-qarshilik holatida uzoq yashash mumkin bo‘lmaganligi uchun odamlar 
ijtimoiy shartnoma tuzganlar va davlatni vujudga keltirganlar. «Shartnoma 
nazariyasi» burjuaziyaning feodal davlatchiligiga qarshi kurashida mustahkam 
g‘oyaviy qurol bo‘ldi.
Zo‘ravonlik (bosqinchilik) nazariyasi. Davlat va huquqning kelib 
chiqishi haqidagi bu nazariyaning namoyandalari K. Kautskiy, L. Gumplovich, 
Е. Dyuring va boshqalardir. Bu nazariyaning asosiy g‘oyasi shunday: davlat 
va huquq va sinflar bir qabilaning ikkinchi qabila tomonidan urushib, zo‘rlik 
ishlatib, bosib olishi natijasida vujudga keladi. Davlat mag‘lub bo‘lgan qabilani 
bostirish, majburlash apparatidir. Kuchsizlarni kuchlilarning bosib olishi va 
bo‘ysundirishi tabiat qonuni emish.
Bu nazariya keng tarqatilishining sababi, u davlat abadiy bor, davlatni 
kuchlilar boshqaradi,. degan g‘oyani kishilar ongiga singdirishga urinishdir. 
Shuningdek, bu nazariya mustamlakachilik siyosatini oqlash uchun ham qo‘l 
keladi.
Zo‘ravonlik nazariyasi asosiy qoidalarini shakllantirib, uni rivojlantirgan 
olim L. Gumplovichdir. U «bir sinfning ikkinchi sinf tomonidan bo‘ysundirilishi 
natijasida davlat vujudga keladi, deb xulosa chiqaradi. Uning fikricha, davlat 
zo‘rlik yordamida emas, boshqacha tarzda vujudga kelganligini isbotlovchi bi-
rorta ham misolni tarix taqdim eta olmaydi. Bundan tashqari, bu har doim bir 
qabilaning boshqa qabila ustidan zo‘rligi bo‘lib, u kuchli qabilalar tomonidan 
kuchsizroq, o‘troq aholini bosib olish va qul qilishda ifodalanadi. Davlat ijtimoiy 
shartnoma, ilohiy kuch, oliy g‘oya asosida emas, balki zo‘ravonlik natijasida 
vujudga keladi. 
Jamiyat rivojlanib borgan sari qabila davlat, sinf davlatga o‘sib o‘tgan. 
Sinf davlatning asosi bo‘lib, mulk egalarining iqtisodiy hukmronligi bo‘lgan. 
L. Gumplovich fikricha, qabilalarning sinf va tabaqalarga aylanish jarayoni bi-
lan shuningdek, davlatning evolyutsiyasi bilan ongning rivojlanishi jarayoni 
amalga oshadi. «Davlat shakllanishi bilan qabilaviy ongning ma’lum qismi 
yo‘qolib borib, qolgan qismi qabilalarning sinf va tabaqalarga aylanib borishi 
orqali, sinf va tabaqa ongiga aylanib boradi». Zo‘rlik va bosqinchilik davlatning 
vujudga kelish jarayonini to‘xtatish yoki jadallashtirishi mumkin, lekin aslo 
asosiy va tub sabab bo‘lolmaydi. Fan davlat va huquqni keltirib chiqaruvchi 
bosh sabab ishlab chiqarish munosabatlari, jamiyatning iqtisodiy taraqqiyoti va 
bazisi ekanligini rad etib bo‘lmas darajada isbotlab berdi.
Davlat kelib chiqishining