Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

55
II bob.
 Davlat va huquqning
vujudga kеlishi
do‘stlik, yaxshilik, adolat g‘oyalari bilan birga jinoyat va jazo, tabiatni muhofa-
za qilishga tegishli ko‘pdan-ko‘p, bugun ham ibratli qoida(norma)lar mavjuddir.
Islom ta’limotiga kelganda shuni aytish kerakki, bu din yosh din bo‘lganligi 
sababli uning qonun va qoidalari (Qur’on, Hadis) falsafiy, huquqiy fikrlar ilohiy 
ta’limotlar asosida inson hayotining turli sohalari va qirralarini tartibga soladi. 
Insonning paydo bo‘lishi va uning yashash, turmush qoidalari; inson va Alloh, 
inson va payg‘ambar, inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatlar; inson bilan 
inson o‘rtasidagi munosabat ibratli tarzda izohlanadi. Jamiyat hayotida davlat 
tartibining o‘rnatilishi, ayniqsa qonunchilikka rioya qilish to‘g‘risidagi juda ko‘p 
fikr va mulohazalar bitilgan
1
.
Bu ta’limotda Oliy hokimiyat egasi Alloh ekanligi ham sunniy va ham 
shialik mazhabida yakdillik bilan tan olingan. Insonlar orasida hokimiyat kimga 
topshirilishi to‘g‘risida mazhablar turlicha yondashadilar. Sunniylik mazhabiga 
ko‘ra, islom davlatida hokimiyat jamoaga berilgan. Yerda Alloh nomidan oliy 
hokimiyat jamoa tomonidan amalga oshiriladi va u Allohning Oliy va tanho 
hukmronligi ifodasi sifatida ro‘yobga chiqadi. Jamoaning suveren huquqlari 
hukmdorni saylab qo‘yishida namoyon bo‘ladi va hukmdor jamoa nomidan ho-
kimiyatni amalga oshiradi. Shialik mazhabi ta’limotida esa, suverenitet faqat 
Allohga tegishli ekanligi va uning nomidan imom yakkaboshchilik asosida 
davlat hokimiyatini amalga oshirishi hamda jamoa irodasi bilan hech qanday 
bog‘liq emasligi ta’kidlanadi. Imom mutloq, ilohiy hokimiyatga ega bo‘lib, u 
jamoadan ustun turadi. Uning shaxsi muqaddas hisoblanadi
2
.
Patriarxal nazariya. Bu nazariya qadimgi Sharqda ham, Yevropada 
ham o‘z targ‘ibotchilari va asoschilariga ega edi. Xitoyda – Konfutsiy (er.av. 
VI–V asrlar), Qadimgi Yunonistonda – Aflotun, Arastu (er.av. 384–322-y.y.) 
va boshqalar.
Aflotun «Davlat» nomli asarida davlat oiladan o‘sib chiqqanini asoslashga 
urinadi. Arastuning ta’kidlashicha, davlat hokimiyati – ibtidoiy oiladagi ota 
hukmronligining davomi. Oilalar sonining o‘sib borishi natijasida davlat tuzil-
masi paydo bo‘ladi; ijtimoiy mavjudod bo‘lgan odamlar birlashishga intilib, 
patriarxal oilani tashkil etadi, deydi. Demak, davlat hamda huquq oila hukm-
dori – otaning irodasi namoyishidir.
O‘rta asrlarda Angliyada absolyutizm mustahkamlanishini yoqlab chiqqan 
R. Filmer o‘zining «Patriarxiya, yoki qirollarning tabiiy hukmdorlik huquqini hi-
moyalash» (1642-y.) nomli asarida patriarxal nazariyaga tayanib, dastlab Xudo 
insoniyat naslining otasi va uning hukmdori – Odam Atoga qirollik hokimi-
1 
Qarang. Davlat va huquq nazariyasi. Professorlar H. Boboyev va Х. Оdilqoriyevlarning tahriri ostida. 
– T., 2000. – 60–61-betlar.
2 
O‘sha joyda, 46–47-betlar.

---