Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

52
Odilqoriyev X.T. 
Davlat va huquq nazariyasi
davri – miloddan avval 27-yildan milodning 476-yiligacha. Xuddi shu yili Rim 
davlati germanlar (frank) qabilalari tomonidan bosib olingan.
Qadimgi german qabilalarida davlat o‘zining yemirilish pallasiga kir-
gan Rim imperiyasining ulkan hududlarini bosib olish, istilo qilishdan so‘ng 
uni boshqarish ehtiyoji natijasida kelib chiqdi. Germanlardagi o‘sha davrdagi 
urug‘chilik tuzumiga xos hokimiyat organlari Rimni boshqarishga moslash-
magan edi. Bu holda ommaviy hokimiyatning boshqacha tuzilmasi, tashki-
loti zarur edi. Ya’ni, zabt etilgan jamiyat ustidan turadigan va keng qamrovli 
boshqaruv apparatidan iborat davlat kerak edi.
Yana bir muhim masalaga e’tibor qaratish lozim. Agar Afina va Rim – 
quldorchilik tipidagi davlatlar bo‘lgan bo‘lsa, Germanlar davlati – feodal tip-
dagi davlat bo‘ldi. Sababi quldorchilik tuzumi Rimda o‘z umrini o‘tab bo‘lgan 
edi. U yerda feodal ishlab chiqarish munosabatlari kurtak ota boshlagan edi. 
Bu jamiyatni endi eskicha qulchilikka asoslangan tuzilmalar bilan boshqarib 
bo‘lmasdi.
Jamiyatni boshqarishning ibtidoiy tash-
kil etilishi tartibi barham topib, uning o‘rnini 
davlat tashkiloti egallashi insoniyat aqlini 
qadim zamonlardan to hozirgacha band etib 
kelmoqda. Turli xalqlarda davlatning har xil 
shakllarda paydo bo‘lganligi fakti ham davlat 
va huquqning kelib chiqishiga oid ko‘plab nazariyalarning, ta’limotlarning yara-
tilishiga sabab ekanligini e’tirof etish joiz. Biroq, nazariyotchilar, olimlar davlat 
kelib chiqishining umumiy qonuniyatlari va xususiyatlarini anglashga intiladilar. 
Avstriyalik davlatshunos L. Gumplovichning ta’biricha, basharti davlat tushun-
chasi, ko‘pincha siyosiy tendensiyalarni ifodalash, siyosiy dasturlarni tasvirlash 
va siyosiy maqsadga erishish uchun bayroq sifatida xizmat qilgan bo‘lsa, dav-
latning vujudga kelishi to‘g‘risidagi tarixiy masalada ham xuddi shunday 
buzilishlarga yo‘l qo‘yilgan. Ko‘p hollarda «oliy g‘oya»lar yo‘lida u buzilgan 
tarzda talqin etilgan. Davlatning vujudga kelishi to‘g‘risidagi sof masala muay-
yan g‘oya ustida qurildi, ma’lum ehtiyojlardan kelib chiqib izohlandi, boshqacha 
aytganda, muayyan amaliy va axloqiy motivlardan kelib chiqib tushuntirildi. 
Ularning talqinicha, axloq va inson qadr-qimmatini saqlab turish uchun dav-
latning haqiqiy, tabiiy kelib chiqishini yashirish, buning o‘rniga ko‘pchilikka 
ma’qul bo‘lgan biron-bir ochiq-oshkora va gumanitar ta’limotni taqdim etish 
joiz
1
.
1 
Гумплович Л. Общее учение о государстве. СПб., 1910. – 47-bet.