Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Davlat
tipologiyasi
4-§.

---

79
III bob.
 Davlat haqida
umumiy ta’limot
Davlat tipologiyasi – davlatning mohiyatan o‘ziga xos xususiyatlarini 
ajratish yoki biror tipga mansubligini belgilashda foydalaniladigan ta’limot, 
bilimlar tizimidir. Davlat tipologiyasida davlatlarni muayyan mezonlar aso-
sida turlarga ajratish, tasniflash amalga oshiriladi. Huquqshunoslik fanida 
davlat tipologiyasini o‘rganishda ikki xil yondashuvni, ya’ni 
formatsiyaviy 
(tarixiy materialistik) va 
sivilizatsiyaviy (ma’rifiy) yondashuvni ko‘rsatish 
mumkin.
Formatsiyaviy yondashuvning mohiyati shundaki, ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiyalarning almashinuvi ijtimoiy inqiloblar natijasida sodir bo‘ladi va bu 
davlatning bir tarixiy tipidan boshqa, undan yuqoriroq ikkinchi tipiga o‘tishini 
nazarda tutadi. Formatsiyaviy yondashuv fanda sinfiy yondashuv deb ham 
yuritilib, unda davlat tipologiyasining asosiy mezoni ijtimoiy-iqtisodiy for-
matsiyalar hisoblanadi. Mazkur tipologiyada, birinchidan, davlatlar muayyan 
ijtimoiy-iqtisodiy omillar asosida tiplarga ajratiladi; ikkinchidan, davlat-
larning tabiiy-tarixiy xususiyati ularning o‘z taraqqiyotida ma’lum bosqichlarni 
o‘tishini ko‘rsatadi.
Formatsiyaviy yondashuv bir tipdagi davlatning boshqasiga faqat sotsial 
inqilob orqali o‘tishini tan oladi. Ushbu tipdagi davlatlarda hokimiyat hukm-
ron sinfning manfaati uchun xizmat qiladi. Ya’ni, davlatning ijtimoiy vazifasi 
sinfiy manfaatlarni amalga oshirishdan iborat bo‘ladi. Masalan, quldorlik dav-
lati – quldorlarning, feodal davlat – yirik yer egalarining irodasini ifodalaydi. 
Shunday qilib, davlat va huquqqa formatsiyaviy yondashuv aniq ifodalangan 
sinfiy xususiyat kasb etadi. Bunda ishlab chiqarish munosabatlari tipiga ko‘ra 
quldorlik, feodal, kapitalistik va sotsialistik davlat turlarini ajratib ko‘rsatish 
mumkin.
An’anaga ko‘ra, 
quldorlik davlati tarixdagi birinchi davlat tipi hisobla-
nadi. Ushbu davlat tipining paydo bo‘lishi eramizgacha bo‘lgan IV-III asrlarga 
to‘g‘ri keladi. Bunday davlatlar Qadimgi Misr, Qadimgi Bobil, Qadimgi Xitoy, 
Qadimgi Hindiston va ikki daryo oralig‘ida paydo bo‘lgan. Quldorlik davlati 
tizimi Qadimgi Gretsiya va Qadimgi Rim antik davlatlarida eng to‘liq tarzda 
rivojlangan.
Ekspluatatsiya shaklining o‘zgarishi quldorlik tipidagi davlatning 
feodal 
davlati bilan almashishiga olib keldi. Yevropada uning paydo bo‘lishi yangi 
eraning V–XI asrlariga to‘g‘ri keladi. Feodal jamiyatning asosini feodallarning 
yerga bo‘lgan xususiy mulkchiligi tashkil etar edi, feodal davlat esa feodallar 
sinfining diktaturasi sifatida maydonga chiqadi.
Ishlab chiqarishning yanada o‘sishi, savdo va sanoatning rivojlanishi yan-
gi davlat tipi – 
kapitalistik davlatning paydo bo‘lishiga olib keldi. O‘zgalar 
mehnatidan foydalanishning kapitalistik shakli quldorlik va feodal shakllardan 

---