Toshkent arxitektura qurilish instituti surayyo Adilovna Qodirova Nigora Xusanboyevna Mirzaahmedova

Muzeylarda tashrif buyuruvchilar harakatlanishi jadvallari (A-I) 
(V.I.Revyakin bo‘yicha) 

---

57 
Muzey binosining ekspozitsiya qismi. 
Ekspozitsiya zallari – binoning me’moriy kompozitsiyasi va badiiy ko‘rinishini 
shakllantiruvchi muzeyning asosiy xonalar majmuasi hisoblanadi. Zallarning 
me’moriy-hajmiy tuzilmasi – ularning o‘lchamlari, shakli, o‘zaro va boshqa xonalar 
bilan bog‘langanlik tizimi – ekspozitsiya maqsadi va spesifikasi bilan belgilanadi. 
Ekspozitsiya zallari uchun umumiy talablar V.I.Revyakin tomonidan quyidagicha 
ta’riflanadi: 
- zallarning fazoviy-rejali va badiiy yechimlari ekspozitsiyalar tematik 
tuzilishiga mos bo‘lishi lozim; 
- butun muzey bo‘ylab marshrutni va tanlab turib yetakchi bo‘limlarni tomosha 
qilish imkoniyati; 
- ekspozitsiyalar to‘ldirilishi va yangilanishi munosabati bilan zallar tuzilmasiga 
o‘zgartishlar kiritish imkoniyati; 
- ochiq ekspozitsiya bilan bog‘liqlik; 
- ekspozitsiya zallari tuzilmasiga maxsus dam olish zonalari va 
ekspozitsiyalarni tayyorlash va inventar saqlash uchun xonalarini kiritish. 
Ekspozitsiya zallari fondlar saqlanadigan xonalar va ustaxonalar 
bilanfunksional va texnologik jihatdan bog‘langan bo‘lishlari zarur. Agar ular 
binoning turli qavatlarida joylashgan bo‘lsalar, u holda eksponatlarni ko‘chirish 
uchun yuk liftlari yoki yuk ko‘targichlar ko‘zda tutilishi lozim. Ekspozitsiyaning 
ikkinchi va uchinchi qavatlarda, markaziy kirish zali atrofida joylashtirilishi muzey 
binolari uchun eng ko‘p tarqalgan kompozitsiya turi hisoblanadi. Ekspozitsiyani 
uchinchi qavatdan yuqorida joylashtirilishi doim ham maqsadga muvofiq emas (ko‘p 
qavatli komplekslar qurilishida avvaldan loyihada ko‘zda tutiladigan holatlar bundan 
istisno). Badiiy muzeylarning zallari, tabiiy yoritilishini nazarda tutgan holda, 
yorug‘lik tushadigan derazalari shimol tomonga qaratib loyihalanadi; badiiy grafika 
eksponatlarini namoyish qilish shartlariga ko‘ra, ular uchun maxsus zallar ajratilishi 
maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bitta tashrif buyuruvchi uchun ekspozitsiya maydoni 
3-4 m
2
ni tashkil qiladi. Katta bo‘lmagan muzeylarda (ekspozitsiya maydoni 500 
m
2
gacha) ekspozitsiya maydonlarida uchrashuvlar, kinofilmlar namoyishi, 
shuningdek muvaqqat ko‘rgazmalar o‘tkazilishini nazarda tutish lozim. Zallarni 
loyihalashtirishda deraza va eshik o‘rinlarini, qayta rejalashtirish va 
ekspozitsiyalarni tashkil qilishni murakkablashtiruvchi muqim konstruktiv 
tayanchlar va orayopmalar sonini imkon qadar qisqartirish maqsadga muvofiq 

---

58 
hisoblanadi. Bu talablarga rioya qilish uchun binoning umumiy sxemasini, 
qavatliligini, pol va ship sathlarini, hajmlar va maydonlar plastikasini tanlash, 
yorug‘lik va ranglar uyg‘unligi hamda kompozitsion yechimlarga urg‘u berish kabi 
me’moriy usul va vositalarning barchasidan foydalanish lozim. Qator 
joylashtiriladigan ekspozitsiya zallarining balandligi 4-5 metr, katta zallar balandligi 
6-8 metr, ekspozitsiya qatorining balandligi esapoldan 0,8-0,9 metr masofada 1,50-
1,70 metrqilib qabul qilinadi. Ekspozitsiya qatorining uzunligi 20-50 metrdan 
oshmasligi zarur. Ekspozitsiya qatoridagi maydonning eksponatlar bilan to‘ldirilishi 
50-60% ga teng qilib qabul qilinadi. Tomoshabin va eksponat o‘rtasidagi masofa, 
odatda, eksponat balandligining ikki barobariga teng bo‘ladi. Ekspozitsion hajmni 
tomoshabinlar qabul oladigan yaxlitligi 24 metr bilan cheklanadi.
Eksponatlarni tomosha qilish marshrutining majburiy, erkin yoki ularning 
birlashtirilgan varianti qo‘llanilishi mumkin. Barcha bo‘limlarga muayyan ketma-
ketlikda kirish bilan bajariladigan majburiy varianti ko‘proq didaktik tusga ega 
ekspozitsiyalar uchun xosdir. Badiiy muzeylarda bunday variant kamdan-kam 
qo‘llaniladi. Eksponatlarni tomosha qilish ketma-ketligini chapdan o‘ngga, 
ekspozitsiya ko‘p sathli qilib tuzilgan hollarda esa – yuqoridan pastga qilib tashkil 
qilish maqsadga muvofiq. Eksponatlarni ko‘rish marshruti va yoritish tizimi 
kompozitsion sxemalarni tuzishda asosiy omillar bo‘lib xizmat qilishi mumkin. 
Ekspozitsiya tashkil qilishning ilmiy, tarkibiy va funksional-texnologik masalalarini 
birlashtirish uchun kolleksiya turi va uning naturadagi individual mujassamligiga 
mos bo‘lgan muzeyning yagona badiiy konsepsiyasini ishlab chiqish talab etiladi. 
Ekspozitsiyani ko‘p qavatli binoning turli qavatlarida joylashtirilganida marshrutni 
yuqoridan pastga qarab tashkil etish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Zallar ichida 
ekspozitsiyani ko‘rish chapdan o‘ngga qilib tashkil qilinadi. Ekpozitsiyani ko‘rish 
jadvalini tuzishda markaziy joylar yetakchi eksponatlarni joylashtirish uchun 
ajratilishi lozim. Bunday eksponatlar yoritish, rang, fon kabi badiiy bezash vositalari 
yordamida boshqa eksponatlardan ajratiladi. Polni yirik eksponatlar va vitrinalar 
bilan yuklanishi 20-30%ni, bosh o‘tish yo‘lining kengligi – 2-3 metrni, ikkinchi 
darajali o‘tish yo‘linining kengligi – 1,5-2,0 metrni tashkil qiladi. Yetakchi 
eksponatlar oldida 10-15 metrlik bo‘shliq qoldirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Ko‘rgazma zallari (muvaqqat ko‘rgazmalar zallari) – zamonaviy muzeyning 
ajralmas qismi.. Ko‘rgazmada namoyish etiladigan ekspozitsiya mavzusi 
chegaralanib, bu ekspozitsiyalar, asosan, axborot tusiga ega bo‘ladilar. Shuning 

---

59 
uchun ham, agar muzeylarning doimiy ekspozitsiyasi 7-10 yilda bir marta 
o‘zgartirilsa, ko‘rgazmalar ekspozitsiyasi har 1-2 oyda o‘zgarib turadi. 
Ekspozitsiyaning tez-tez o‘zgartirilishi, unga nisbatan talablarning o‘zgarib 
turishi ko‘rgazma zallari ekspozitsiya zallariga qaraganda moslashuvchanroq 
(universal) bo‘lishi talab qiladi. Ko‘rgazmalar zali turli konstruksiyalar va uskunalar 
o‘rnatilishi uchun moslashgan bo‘lishi lozim.Ko‘rgazma zali imkon qadar 
vestibyulga yaqin joylashgan yoki mustaqil kirish yo‘liga ega bo‘lishi kerak. 
Ko‘rgazma zallari qoshida ekspozitsiyani tashkil qilishda ishlatiladigan uskunalarni 
saqlash uchun maxsus xona, eksponatlarni vaqtincha saqlash va turli tayyorgarlik 
ishlari uchun alohida xonalar ajratilishi maqsadga muvofiqdir. Muzeyning hajmiy 
tuzilmasi unga ta’sir ko‘rsatuvchi ko‘pgina omillar sababli turlicha bo‘lishi mumkin. 
Lekin, bu masalani hal qilishdagi eng zamonaviy va maqbul 
yechim – moslashuvchan rejaviy tuzilmaga va tezkor o‘zgartirish imoniyatlariga ega 
universal maydondan foydalanishdir. Muzey zallari tashqi muhit uchun ochiq bo‘lib, 
tabiat bilan ideal bog‘lanishi (galereya usuli) yoki diqqat-e’tibor faqat ekspozitsiya 
ob’yektiga qaratilishini ta’minlash maqsadida tashqi muhitdan ajratilgan bo‘lishi 
mumkin.