Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. A. Azlarova, M. M. Abduraxmanova bank marketingi va

12 -jadval 
Zamonaviy adabiyotlarda «Operatsiya» va «Xizmat» tushunchalarining 
farqlanishi
15
 
Xizmat 
Operatsiya 
- Boshqaga foyda keltiradigan harakat 
- Nafaqalar va boshqa ijtimoiy yordamlar 
- Moddiy tabiatni o‗zgarishi bilan bevosita 
bog‗liq bo‗lmagan mehnatning barcha turlari. Bu 
narsalar iste‘moliga xizmat ko‗rsatish vositasida 
aholining har xil individual talablarini qondirishga 
qaratilgan mehnat turlari 
- Yangidan mavjud bo‗lmagan mahsulot 
yaratilmaydigan, lekin mavjud mahsulot sifati 
o‗zgaradigan jarayonni amalga oshiruvchi ishlar, 
faoliyat turlari. Bu ashyolar ko‗rinishida emas, 
balki 
faoliyat 
xizmatlar 
ko‗rinishida 
taklif 
etiluvchi ne‘matdir. 
- O‗zi kabilar bilan bir qatorda alohida 
harakat. 
- Bir 
maqsadda 
birlashtirilgan 
harakatlar majmui. 
- Mijozlar hisobidan va topshirig‗iga 
asosan bajariladigan huquqiy, komission 
operatsiyalar. 
- Pul mablag‗larini jalb qilish va 
joylashtirish operatsiyalari. 
- Bir iqtisodiy masalani yechishga 
qaratilgan o‗zaro bog‗liq bo‗lgan bank 
faoliyati. 
- Ko‗zlangan 
maqsadni 
amalga 
oshirish bilan bog‗liq harakat. 
12 -jadval ma‘lumotlaridan ko‗rinadiki, bank xizmatlari va operatsiyalari 
15
Lending / Chartered Institute of Bankers. - London: BPP Publishing, 2003. ISBN 0-7517-1015-6 

---

132 
o‗rtasidagi farq asosan uning foyda olish va o‗z mavqeini yanada mustahkamlashga 
qaratilgan. 
9.2.Bank mahsuloti turlari va uning o„ziga xos xususiyatlari
Tijorat banklari xizmatlarini ularning iqtisodiy mazmuniga va ko‗zlangan 
maqsadga ko‗ra ikki yirik guruhga bo‗lish mumkin: 
1. Ma‘lum darajada bankning likvidliligini saqlab turish uchun bajariladigan 
xizmatlar. 
2. Daromad olish maqsadida bajariladigan xizmatlar.
Ushbu ikki xizmatlar guruhi o‗rtasida ma‘lum nisbat mavjud bo‗lib, ular bank 
faoliyatini sifat jihatdan ma‘lum darajada ta‘minlab turish imkonini beradi. Bank 
likvidligini ta‘minlash maqsadida bajariladigan xizmatlarning ba‘zi birlari bankka 
daromad keltirsada, ular mavjudligini sababi bank umumiy likvidligini ma‘lum 
darajada ushlab turishdan iboratdir.
Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklari tomonidan ko‗rsatilayotgan 
xizmatlarning 600 dan ortiq turi mavjud. O‗zbekiston Respublikasi tijorat banklari 
tomonidan mijozlarga 50 dan ortiq bank xizmat turlari taklif etiladi. Banklarimiz 
taklif etilayotgan xizmatlar bo‗yicha to‗lovlar mustaqil belgilanadi va ular xilma-
xildir.
Odatda, tijorat banklarini ko‗rsatadigan xizmatlarining turlari bo‗yicha 
quyidagilar kiradi: 
- iqtisodiyotning real sektorini kreditlash, jismoniy shaxslarni kreditlash; 
- iqtisodiyotdagi bo‗sh pul mablag‗larini depozitlarga jalb qilish; 
- davlat qimmatli qog‗ozlari bilan amalga oshiriladigan xizmatlar; 
- korxona va tashkilotlarning qimmatli qog‗ozlari bilan oshiriladigan xizmatlar; 
- milliy va xalqaro valyuta bozorlaridagi xizmatlar, mijozlarga hisob-kitob va 
kassa xizmati ko‗rsatish; 
- tijorat banklarining trast xizmatlari; 
- banklarning konsalting xizmatlari; 
- lizing, faktoring, forfeyting xizmatlari. 
Tijorat banklarining asosiy funksiyalaridan biri iqtisodiyot tarmoqlarini kreditga 
bo‗lgan talabini qondirish va shu orqali yuqori daromad olishdan iborat. Banklarning 
an‘anaviy mahsulotlaridan biri, kredit xizmatlari tijorat banklari aktivlarining asosiy 
qismini tashkil etadi. 
Banklarning qimmatli qog‗ozlar bilan investision operatsiyalari, davlat va 
korpotiv qimmatli qog‗olzlar bilan bog‗liq operatsiyalarni amalga oshiradi. 
Shuningdek, fond bozorida qimmatli qog‗ozlarni joylashtirish, ularga investisiyalar 
kiritish va emitent va investorlar o‗rtasida vositachilikni amalga oshirishi mumkin. 
Bundan tashqari tijorat banklari tomonidan xalqaro munosabatlariga kirishuvchi 
mijozlariga eksport-import operatsiyalarini amalga oshiradi. 
Bank xizmatlarini turli mezonlar bo‗yicha tasniflash mumkin: Jumladan: 
a) mijozlar ehtiyojlarini qondirishga yo‗naltirilishi jihatidan: 
- to‗g‗ri xizmatlar (direct dervices), bevosita mijozlarning jhtiyojlarini 

---

133 
qondiradi masalan, to‗lovlarni o‗tkazish, hisobvaraq ochish, investision xizmatlar; 
- bilvosita xizmatlari (related services), mijozlarga taqdim etilishi bilan ularga 
qulaylik tug‗diradigan va foydali bank xizmatlari bo‗lib, ularga (kliringovie 
xizmatlari, xom banking, konsultasion xizmatlar, plastik kartochkalar), 
Nazariy jihatdan murakkablik darajasi bo‗yicha bank xizmatlari va 
mahsulotlarini quyidagi darajalarga bo‗lish mumkin: 
1- darajali mahsulotlar va xizmatlar – ko‗pchilik iste‘mol qiluvchi va 
foydalanuvchi bank xizmatlari ( kreditlash, depozitlar jalb qilish, kliring xizmatlari va 
boshqalar), 
2- darajali mahsulotlar va xizmatlar – maxsus tayorgarlikka ega bank 
xodimlarini talab qiluvchi xizmatlar (aktivlarni boshqarish, investision xizmatlar); 
3- darajali mahsulotlar va xizmatlar, professional bilimlar va tajribani talab 
qiluvchi xizmatlar bo‗lib, ularga korporativ moliya, turli aktivlarni boshqarish. 
4 - darajali mahsulotlar va xizmatlar, moliyani rejalashtirish, moliya injeneriyasi 
sohasidagi maxsus bilimlarni talab qiluvchi xizmatlar hisoblanadi. 
Bank xizmatlari bozori – mijozlar talabini qondirishga qaratilgan bank 
xizmatiga bo‗lgan talab va taklifning shakllanish sohasi. 
Bank xizmatlari bozorini joylashuvi bo‗yicha: 
- Mahalliy bank xizmatlari bozori; ma‘lum bir viloyat, tuman yoki hudud 
ichidagi xizmatlar bozori tushuniladi. 
- milliy bank xizmatlari bozori; bu alohida olingan mamlakat xududida tashkil 
qilingan va amal qiladigan bozordir. 
- xalqaro bank xizmatlari bozori, ya‘ni turli davlatlar o‗rtasida yoki ular 
tomonidan tashkil qilingan turli bozorlar tushuniladi. 
Bundan tashqari bank xizmatlari bozorini xizmatlar ko‗rsatish ko‗lamiga qarab 
2 turga bo‗lgan holda: 
- chakana bank xizmatlari bozori; 
- ulgurji bank xizmatlari bozori kabi turlarga ajaratish mumkin. 
Bozor iqtisodiyoti qonunlaridan asosiysi shundan iboratki baho har doim 
bozordagi talab va taklif natijasida aniqlanadi. Shunday ekan, bank xizmatlari 
bozorida, ko‗rsatiladigan xizmatlar, operatsiyalar va bank mahsulotlarining bahosi, 
mijozlar tomonidan ularga bo‗lgan talab, hamda xizmatlar taklifining sifati, tezkorligi 
kabi omillar ta‘siri orqali aniqlanadi. 
Bank xizmatlari bozorini mijozlarni yuridik maqomi jihatidan 2 ga bo‗lishi 
mumkin: 
1. Yuridik shaxslarga ko‗rsatiladigan chakana bank xizmatlari; 
2. Jismoniy shaxslarga ko‗rsatiladigan chakana bank (riteyl) xizmatlari. 
Shuni ta‘kidlash mumkinki, internet paydo bo‗lishi bilan mijozlarga xizmat 
ko‗rsatish sifati va moliyaviy operatsiyalar o‗tkazishning yangi standartlari bilan 
ajralib turuvchi bank xizmatlari bozori shakllandi. Bunda elektron pullarni joriy etish, 
intelektual dastur ta‘minoti rivoji va tarmoq texnologiyalarini takomillashtirish, ular 
rivojlanishining istiqbolli yo‗nalishlaridan hisoblanadi. Turli ma‘lumotlar bazasiga 
elektron kirish ichki va tashqi iqtisodiy va analitik ma‘lumotlarni tahlil qilish, 
mablag‗larni investisiyalash, qimmatli qog‗ozlarni sotib olish qarorini qabul qilish 

---

134 
uchun ularni akkumulatsiya qilish imkonini beradi. Mijoz qarzi va mulki hamda 
uning qiymati bahosini o‗zida namoyon etuvchi «mulkiy schyotlar»ning kiritilishi 
kelajak yo‗nalishlardan bo‗lib qoldi. Mijoz va bank kompyuter tarmog‗ining ulanishi 
hisobvaraq egasining hisobvaraq holatini nazorat qilish va operatsiyalar o‗tkazilishini 
markazlashtirish imkonini beradi. Hozirgi vaqtda YeI mamlakatlarining 10 mln.dan 
ortiq mijozlari internet orqali bank xizmatlaridan foydalanishi va ular sonini tobora 
ortib borishi elektron xizmatlar yutuqlaridan dalolat beradi. Bu yil 50 ta yirik G‗arbiy 
Yevropa banklarining 45 foizi o‗z xizmatlarini internetda taklif qilish imkoniyatlariga 
egadirlar. 
Xorij bank xizmatlari bozorining to‗lovlar va banklararo hisob-kitoblarni tashkil 
etish sohalaridagi raqobatbardosh xususiyatlari bo‗lib, o‗tkazishlarining operativliligi 
va tezkorligi, informasion ta‘minlanganligi, yuqori darajada avtomatlashtirilganligi 
keng muxbirlik aloqalariga ega bo‗lgan tarmoqlarning mavjudligi, hamda aniq vaqt 
tartibida bank hisobvaraqlarini boshqarish imkonini mavjudligi hisoblanadi. 
Tijorat xizmatlarining namunaviy portfeli vakillik munosabatlar, risklarni 
boshqarish, mijozlarning tashqi iqtisodiy faoliyatiga xizmat ko‗rsatish sohalarida 
vakil banklar hisobidagi mablag‗lar qoldig‗i tufayli universal banklarni bank 
xizmatlari bozorida yuqori mavqeni egallashlariga va daromadini oshirishga imkon 
berishi aniqlandi. Banklarning vakillik munosabatlar sohasidagi xizmatlarning 
taxminiy majmui quyidagilarni o‗z ichiga oladi:
- xorijiy hamkorlar bilan hisob–kitoblarni vakillik hisobvaraqlar va TMBlar 
filiallari orqali amalga oshirish; 
- mijoz hisob-raqamlarida mablag‗larni investisiyalash jarayonida pul 
bozorining qiska muddatli instrumentlari yordamida xizmat ko‗rsatish; 
- mijozlar hujjatli majburiyatlari yoki bitimlar bo‗yicha kontragentlar to‗lovlari 
qabul qilishda risklarni tahlil qilish. 
Mijoz risklarini boshqarish bo‗yicha bank xizmatlarini bank faoliyatining 
alohida turi sifatida ajratuvchi xorijiy banklar tajribasi ilmiy-amaliy qiziqish 
uyg‗otadi. Bunda risk tushunchasi deganda mijozning bitimni amalga oshirishiga turli 
omillar ta‘siri, uning moliyaviy, iqtisodiy holati tufayli kontragent o‗zining to‗lovlar, 
kreditlar va shartnoma bo‗yicha majburiyatlarini bajarmasligi tushuniladi. Ushbu 
holatda bank xizmati ishtirokchilarining o‗z majburiyatlarini bajara olish salohiyatini 
tahlil qilish va ma‘lum bir to‗lov evaziga mijoz riskining bir qismini o‗z zimmasiga 
olish imkonini baholashdan iborat bo‗ladi. 
Risklarni baholash – foyda olish va bitimni oxiriga yetkazish uchun korporativ 
mijozlarga ma‘qul shart-sharoitlarni yaratish kabi taklif qilinayotgan bank 
xizmatlarining turliligidir
16
. Banklarning korporativ mijozlarga risklarni boshqarish 
sohasida ko‗rsatuvchi xizmatlari kontragentlar tomonidan moliyaviy, valyuta, to‗lov 
va shartnoma majburiyatlarini bajarmasliklarini oldini olish imkoniyatlarini tahlil 
qilish nuqtai nazaridan bo‗lishi mumkin. Ular bizning nazarimizda quyidagilardan 
iborat: 
- 
mamlakat makroiqtisodiy ko‗rsatkichlari tahlili, alohida mamlakatlar, 
mintaqalar, tijorat banklari, moliya institutlari uchun kredit, valyuta va siyosiy risklar 
16
Роуз П.С. Банковский менеджмент. Пер. с англ. – Москва: 2003. с-17.

---

135 
limitini belgilash va boshqarish; 
- 
turli mamlakatlar banklari va moliyaviy institutlari bilan hamkorlik qilish 
bo‗yicha mijozlarga konsalting xizmatini ko‗rsatish; 
- 
bank tomonidan mijozlarning tashqi iqtisodiy bitimlariga oid valyuta, 
kredit, to‗lov, siyosiy va boshqa risklarni trattalarini akseptlash yoki avol, 
akkreditivlarni tasdiqlash va kafolatlar berish yo‗li bilan sug‗urtalash.