Toshkent davlat iqtisodiyot untversiteti m. S. Qosimova, M. A. Yusupov

VII BOB
BOZOR KON’YUNKTURASINI TADQIQ
ETISH VA BASHORAT ETISH
7.1. Bozor kon’yunkturasi haqida tushuncha
Kon’yunkturani o ’rganish marketing xizmatini ajralmas qismini tashkil
etadi. Bizning mamlakatimizda kon’yunkturani o’rganish XX asming 20-
yillarida tashkil etildi. “Kon’yunktura” lotincha so’z bo’lib, holat degan
ma’noni anglatadi, u keng ma’noda ulaming o’zaro aloqasidan olingan
shartlaming yig’indisi, o ’tar sharoit, predmetlarining joylashishidir.
Bozor kon’yunkturasi — bu ma’lum bir vaqtda, ma’lum bir hududda
talab bilan taklif o ’rtasidagi nisbatdir.
Marketing sharoitini va bozorni tekshirish iqtisodiy, demografik,
ijtimoiy, tabiiy, siyosiy va boshqa shart-sharoitlami tahlil va bashoratni
taxmin qiladi. Hozirgi kunda deyarli hamma yirik firmalar xususiy
kon’yunktura xizmatlariga egadirlar, ular o ’zining faoliyat doirasida jahon
va milliy masshtabda kon’yunkturani rivojlanishini kuzatishadi. Iqtisodiy
kon’yunktura bu omillar va qayta ishlash sharoitlarining rivojlanishi va o ’zaro
aloqadorlikda talab, taklif, narx omillari asosida bozordagi bir ko’rinishdir.
Bu ko’rsatilgan aniqlik o’z ichida kon’yunktura tushunchasining barcha amaliy
sifatlarini o’zida mujassamlashtiradi.
Birinchidan, unda iqtisodiy kon’yunktura predmeti ko’rsatilgan, ya’ni bozor,
ayirboshlash sohasidagi kon’yunkturani awal olib borilayotgan ishlar bilan
bog’laydi. Ikkinchidan, kon’yunkturani faqat ayirboshlash sohasidagini emas,
balki butun ishlab chiqarish jarayonini, ya’ni (ishlab chiqarish, taqsimlash,
muomala, iste’mol, bo’lar ayirboshlash prizmasi orqali aniqlanadi) o’z ichiga
qamrab oladi. Uchinchidan, kon’yunktura dinamik o’sish davrlarida ko’riladi.
To’rtinchidan, kon’yunktura ishlab chiqarish jarayoni aniq tarixiy sharoitlari
bilan bog’liq, har bir ishlash jarayonining yangi bosqichi uchun omillaming va
kon’yunkturani rivojlanishi sharoitlarining mosligi o’ziga xosdir.
Beshinchidan, uning
asosiy ko’rinish shakli talab, taklif, va narx
dinamikasining nisbatidir. Bir so’z bilan aytganda, ayni shu omillar bozoming
holatini va dinamikasini aniqlashda markaziy bo’g’in bo’lib hisoblanadi.
Kon’yunktura tadqiqotining ikkita obyektiga ko’ra - ya’ni iqtisodiy kon’yunktura
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tushunchasidagi xo’jalik va tovar bozori, ikki mustaqil tarkibiy qismga ajratiladi:

• umumxo’jalik kon’yunkturasi;
• tovar bozori kon’yunkturasi.
Umum xo’jalik kon’yunkturani strukturaviy birlik deb, shunga
qaramasdan tovar bozorlarining va ko’plab o ’zaro munosabatlar
kon’yunkturasini yig’indisi deb qarash mumkin. Tovar kon’yunkturasi
umumxo’jalik kon’yunkturasini tashkil etadi, umumxo’jalik kon’yunkturasi
esa tovar bozorlari kon’yunkturasini keltirib chiqaradi. Shuning uchun
ham um um xo’jalik k o n ’yunkturani uni tashkil etuvchi tovar
kon’yunkturalarini xususiyatlarining arifmetik summasi deb hisoblab
b o ’lm aydi. T ovar b ozorlari k o n ’yu nkturasini u m u m x o ’jalik
kon’yunkturasini elementi sifatida birlashuvi, bir butun kabi tovar
kon’yunkturasini tashkil etuvchilaiga mavjud bo’lmagan yangi sifatni beradi.
Shunday qilib, uning butun qismi va bo’g’inlarining belgilari o’zaro
ta ’sirchanligi va o ’zaro aloqadorligi shakllarining fe’l - atvorini,
umumxo’jalik va tovar kon’yunkturasini rivojlanishni aniqlaydi.
Bozomi va awalo butun bozorni kon’yunkturasini kompleks izlanishlar
ishbilarmonlar doirasining flkriga ko’ra, ishbilarmonlarga ulaming xo’jalik
qarorlarini qabul qilishda xatoga yo’l qo’ymasligi uchun tavakkalchilikni
pasaytirishda qurol hisoblanadi. Iqtisodiy kon’yunkturani izlash, faqatgina
ayirboshlash sohasini rivojlanishi va uning qayta ishlab chiqarish jarayonining
boshqa bosqichlari bilan o’zaro aloqadorligining umumiy qonunchiligini
o’rganish bilan chegaralanib qolmaydi. U, u yoki bu tovar bozorda vujudga
keladigan asoslangan tahlil va bashorat qilishni amalga oshirishga qaratilgan.
Tovar bozori o ’zida, birinchidan, m a’lum bir tovarni ishlab
chiqaruvchilar va iste’molchilar o ’rtasida, ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilar
guruhi va iste’molchilar guruhi o’rtasida iqtisodiy aloqalarining tizimini o’zida
aks ettiradi. Aloqalaming asosiy ko’rinishining birinchi turi bu oldi-sotdi
jarayoni, ikkinchisi esa raqobatdir. Tovar bozorlari tarmoqlararo raqobatning
mexanizmi orqali o ’zaro ta’sirga egadir va u milliy bozomi butunlay
shakllantiradi. Bozor munosabatlaming tarixiy rivojlanishi davomida milliy
chegara doirasidan chetga chiqmaydi va xalqaro tovar bozorlari shakllanadi.
7.2.Bozor kon’yunkturasi holati va kelgusida rivojlanish
ko’rsatkichlari hamda baholash uslublari
Kon’yunktura tahlili o’z ichiga ishlab chiqarish va iste’molning hajmi,
tarkibi, bir tovaming boshqasining o’mini egallay olish imkoniyati, tovar
zahiralari, narxning o’zgarishi, reklama xizmati, bozor ishtirokchilarining
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o’rganishni oladi. Bozor konyu’nktutasini muntazam ravishda o’iganib borish

savdo faoliyatini muvaffaqiyatli yakuniga imkon beradi. Har davrda bozor
kon’yunkturasi qaysi tovar chiqarishni ko’paytirish, qaysi tovarga talabning
qamayishi haqida aniq ma’lumotlar beradi. Bu ma’lumotlar ishlab chiqarish
firmasi uchun ham savdo firmasi uchun ham zarurdir. Bozor kon’yunkturasi
bozorda muvozanatni mavjudligi yoki buzilganligi bilan xaraktedanadi. Shunga
ko’ra bozor kon’yunkturasi ijobiy va salbiy, qulay va noqulay bo’lishi mumkin.
Bozor kon’yunkturasi ayrim tovar ishlab chiqaruvchilar miqyosiga va
sotib oluvchilaming xarid qobiliyatiga bog’liqdir, narx- navoga, modaning
o’zgarishiga qarab har xil bo’ladi. Bozoming kelajakdagi holatini ishlab
chiqarishning texnikaviy ahvoli, unga sarflangan qo’shimcha resurslar,
ulaming qaytarib berish muddatlari, tovar zahiralari dinamikasi, eksport
va import, shuningdek narx - navodagi o’zgarishlar yo’nalishiga qarab
aniqlash mumkin. Bu bilan tovar taklifi o’rganiladi.
Investitsiya summasi va tuzilishiga, mehnat predmetiga bo’lgan talab va
korxona, tashkilotlar pul sarfining yo’nalishiga qarab, shuningdek aholi
xarid qobiliyatining, uning tovarlar bilan ta’minlanish darajasini hisobga
olib talab o’rganiladi.
Uzoq muddatli o’sish imkoniyalarini aniqlash va kon’yunktura tahlili
bir -biri bilan bog’liq va u bir-birini to’ldira boradi. Sifatli tahlil qilish
uchun to’plangan ma’Iumotlami uchta guruhga bo’linadi:
-o’tgan davr kon’yunktura ma’lumotlari;
-tadqiq qilinayotgan davr kon’yunktura ma’lumotlari;
-kelgusidagi kon’yunkturaga ta’sir etuvchi ma’lumotlar.
Kon’yunkturani tahlil qilish shakli bo’lib, kon’yunktura sharxi
hisoblanadi. Kon’yunkturani tahlil qilish savollariga o ’tishdan aw al
kon’yunkturaning ko’rsatkichlar tizimini ko’rib chiqish darkor.
Ko’rsatkichlar shartli ravishda makro va mikro ko’rsatkichlarga bo’linadi.
Makroko’rsatkichlarga-umumxo’jalik kon’yunkturasini tavsiflovchi
ko’rsatkichlar: yalpi milliy mahsulot, yalpi milliy daromad, ishlab chiqarish
ko’rsatkichlari, tovar aylanmasi ko’rsatkichlari, pul muomalasi
ko’rsatkichlari, iste’mol ko’rsatkichlari kiradi. Mikro ko’rsatkichlarga esa
alohida tovarlar bozorini tavsiflovchi ko’rsatkichlar kiradi: ishlab chiqarish
ko’rsatkichlari, mahsulot sotilishi va iste’moli, narx dinamikasi va hokazolar.
Umumxo’jalik kon’yunkturaning tahlilini izlanishni maqsadiga ko’ra ikkita
yo’l bilan olib borish mumkin:1