Тошкент давлат иқтисодиёт университети худойқулов садриддин каримович солиқ статистикаси ва прогнози

1.2. "Солиқ статистикаси ва прогнози" фанининг тадқиқот предметини ўрганиш методлари
"Солиқ статистикаси ва прогнози" фани ҳам бошқа иқтисодий фанлар сингари ўз предметини маълум бир методларни қўллаган ҳолда ўрганади. Ушбу методлар умумий тартибда билиш методлари бўлиб, уларнинг ўзи ҳам илмий тадқиқот ҳамда услубий йўналишдаги методлар сифатида амал қилади. Мутахассисларни тайёрлашга хизмат қилувчи, яъни ихтисослик фанлари кўринча услубий йўналишдаги методлардан фойдалансада, шу билан биргаликда илмий тадқиқот методларидан ҳам фойдаланиш тақозо этилади. "Солиқ статистикаси ва прогнози" фанининг ўзига хос хусусияти шундаки, ушбу фанда доирасида юқорида таъкидлаб ўтилганидек, иқтисодий муносабатлар ташқари мантиқий мушоҳадалаш ва мураккаб ҳисоб-китобларни амалга оширишни ҳам тақозо қилади. Фаннинг ўрганиш методлари¹эса фанни ўрганувчиларга фан доирасидаги кечадиган иқтисодий муносабатлар ва жараёнларнинг моҳияти ҳамда бу борадаги муаммоларни тадқиқ этишни енгиллаштирса, фанни ўрганувчиларга эса фаннинг мазмунини англашда ва уни ўзлаштиришда катта аҳамиятга эгадир.
Ўзбекистон Миллий энциклопедиясида келтирилишича метод (юн. metodos — билиш ёки тадқиқот йўли, назария, таълимот) —воқеликни амалий ва назарий эгаллаш, ўзлаштириш, ўрганиш, билиш учун йўл йўриқлар, усуллар мажмуаси, фалсафий билимларни яратиш ва асослаш усули. Методлар ҳақидаги таълимот фанда методология деб аталади. Билиш методлари воқеликни қамраб олиши жиҳатидан 3 турга бўлинади: ялпи умумий билиш методлари — ҳамма фанларда ва билишнинг барча босқичларида ҳам кўлланиладиган умумий ва универсал методлари — методология; умумий билиш методлари — бир қанча ёки барча фанларда қўлланиладиган ва билишнинг муайян босқичи (эмпирик, назарий ёки эмпирик босқичдан назарий босқичга ўтиш чегараси)да қўлланиладиган билиш методлари; хусусий ёки методлари — айрим фан доирасида қўлланиладиган билиш методларидир. Методология (метод ва ...логия сўзларидан) — тадқиқотчининг назарий ва амалий фаолиятини ташкил этиш, тиклаш тамойиллари ва усуллари тизими ҳамда бундай тизим ҳақидаги таълимот. Методология методлар ҳақидаги таълимот ёки ялпи-умумий билиш методи, деб ҳам таърифланади². Методларнинг муҳим хусусияти ўрганиш жараёнини соддалаштириш ва самарага эришишда асосий восита ҳисобланади. Шу жиҳатдан олганда фаннинг ўрганиш методлари умумий ва хусусий характерда бўлади. Умумий билишнинг фалсафий методлар барча фанлар, жумладан "Солиқ статистикаси ва прогнози" фани учун методологик асос бўлиб хизмат қилади. Шу билан биргаликда "Солиқ статистикаси ва прогнози" фани ўз предметини ўрганишда қуйидаги методлардан фойдаланади.
"Солиқ статистикаси ва прогнози"да ўрганишнинг асосий методларидан бири бу диалектик метод ҳисобланади. Ушбу методнинг моҳияти диалектика категорияси билан боғлиқ бўлиб, диалектика [юн. dialektike (techne) — суҳбат олиб бориш, баҳслашиш санъати] — борлиқнинг вужудга келиши, унинг тараққиёти ҳақидаги фалсафий таълимот ҳамда воқеликни билиш ва унга асосланган тафаккур услубидир.³ Диалектик метод фан тадқиқот марказида турган масала ёки муаоммани бошқа элементларнинг мавжудлиги билан бирга қараш, ўрганиш ва улар ўзаро таъсирда кечадиган деган жараён сифатида олиб қарашни ифодалайди. Солиқларни прогноз қилиш жараёнининг муҳим хусусияти шундаки, прогноз кўрсаткичлари ва унинг натижаларига таъсир қилувчи омиллар жуда кўп бўлиб, ушбу омилларни ҳар бирининг таъсирини баҳолаш(аниқлаш) зарур бўлиши билан биргаликда улар бир-бири билан боғлиқда бўлади, бу ҳолат эса ўрганишнинг диалектик методидан кенг фойдаланиш зурурлигини билдиради. Диалектик методни қўллаш юз бераётган ҳар қайси жараён ва ҳодисаларнинг ҳолатини ўз-ўзича эмас, балки бошқа омиллар таъсири сифатидаги натижа деб қарашни ва шу тартибда ёндошишни англатади.
Демак, диалектик метод орқали фан объектини ўрганишда ҳар бир иқтисодий жараённинг ўзини бошқа омиллар келтириб чиқарганлиги ва уларнинг таъсирида мавжуд бўлишлигини ҳамда унинг ўзининг ажралмас ички элементларига эгалиги аниқланади ва шу тартибда объект кашф этилади ва унинг хусусиятлари аниқланади.
"Солиқ статистикаси ва прогнози" фанида энг кўп қўлланиладиган методлардан бири бу абстракция методидир. Абстракция лотин тилидан олинган бўлиб, "abstractio"-диққатни четга тортиш, чалғитиш деган маънони англатади. Тадқиқотнинг умумий мантиқий методи сифатида ўрганилаётган ҳодисанинг бир қанча хоссалари ва нисбатларидан фикран узоқлашиш, айни пайтда тадқиқот жараёнида қизиқтирган хоссаларни (энг аввало, муҳим, умумий хоссаларни) ажратиш жараёни. Мазкур жараён натижасида ҳар хил «мавҳум предметлар» олинади. Бунда «мавҳум предметлар» деганда алоҳида тушунчалар ва категориялар («ривожланиш», «қарама-қаршилик», «фикрлаш» ва б.) ҳамда уларнинг тизимлари тушунилади.
Солиқларни прогноз қилиш жараёнида қайд этилганидек, прогноз кўрсаткичларининг аниқлигига максимал даражада эришиш учун жуда кўп ҳолатлар ва жараёнларни таҳлил қилиш, махсус ҳисоб-китобларни амалга оширишни тақозо этади. Аммо, ушбу кўплаб жараён ва ҳолатларнинг барчасини бирданига қамраб олиш тадқиқотни қийинлаштириб, мақсадга эришишда четга чиқишларга олиб келади. Бу ерда абстракция методининг аҳамияти шундаки, ўрганиш жараёнида ўрганилаётган вақт учун унчалик муҳим бўлмаган иккинчи даражали ва таъсир доираси жуда паст бўлган омилларга эмас, асосий жараёнга эътибор бериш лозим бўлади. Бу эса ўрганиш жараёнининг самарадорлигини оширади.
Индукция ва дедукция методлари ҳам "Солиқ статистикаси ва прогнози" фанини ўрганишда кенг қўлланилади. Аслида фан тадқиқот методлари сифатида индукция ва дедукция тушунчалари ҳам луғавий маънода лотин тилидан олинган бўлиб, "Inductio" – билиб олмоқ, тагига етмоқ, deductio – хабар олиш, қайтиб кўриш" деган маъноларни англатиб, ўрганиш жараёнида тадқиқот объектининг қайси қисмлари бўйича йўналиш лозимлигини кўрсатиб беради. Бошқача қилиб айтганда солиқларни прогноз қилиш ва уларнинг статистикасига оид тушунчлари ва жараёнларини тушунтириш ва ўрганишда унинг айрим қисмларини алоҳида ҳолда ўрганиб, унинг асосида умумий хулосалар чиқариш, ҳамда умумий хулосалар(тушунчалар)дан қуйи томонга қараб йўналишга асосланишни билдиради. Индукция ва дедукция бир-бирига боғлиқ бўлади ва улар ўрганилаётган тадқиқот объектини ягона тизим асосида ўрганишга ёрдам беради. "Солиқ статистикаси ва прогнози"фанида мазкур методлардан фойдаланганда солиқларни прогноз қилиш жараёни ва солиқ статистикаси тушунчалари ва жараёнларини умумий яхлит тизим деб қараш ва уларнинг қуйидан юқорига ва аксинча тартибда ёндошишни билдиради. Солиқларни прогноз қилиш жараёни аслида микро даражада амалга оширилиб, улар умумий солиқ тушумларининг прогнозини ифодаласада, шу билан биргаликда макроиқтисодий даражада прогноз қилиш жараёни асосида олинган натижалар тармоқ, соҳалар, солиқ тўловчилар ва ҳудудлар бўйича олинган натижалар билан солиштириш лозим бўлади, бу ерда ўрганиш жараёни юқоридан қуйи даражага қараб йўналади. Индукция ва дедукция методлари турли йўналишдаги ҳолатларни бир-бирига солиштириш имконини берса, шу билан биргаликда олинган натижаларни қайтиб текшириш ёки исботлашни ифодалайди. Бу ҳолат эса прогноз учун муҳим саналади. Чунки, юқорида тавсифи келтирилган абстракция методини қўллаш жараёнида айрим иккинчи даражали деб қаралган омиллар маълум бир вақтдан сўнг таъсирчан омилга айланиб қолиши мумкин. Индукция ва дедукция методини қўллашда эса бундай "нобарқарор омиллар" аниқланади ва уларнинг таъсири эътиборга олинади.
Синтез ва таҳлил методлари.  Ўрганишнинг синтез методи грекча сўз бўлиб, "σύνθεσις", "synthesis-бирлаштириш, боғлаш, жойлаштириш, тўлдириш" деган маъноларни англатиб, солиққа оид тушунчалар ва муносабатлар ўрганилаётганда уларнинг чала, етишмаётган қисмларини тўлдирган ҳолда, уларни бир бутунликда тушунтириш лозимлигини билдиради. "Солиқ статистикаси ва прогнози" фанини ўрганишда шунга эътибор бериш керак бўладики, айрим категория ёки жараённи тушунтириш(тадқиқ этиш)да уларни албатта бошқа тушунчалар (ҳолат, жараён) билан билан биргаликда тушунтириш талаб қилинади, бусиз мақсадга эришиш қийин бўлади. Жумладан, давлат бюджетини режалаштириш солиқларни прогноз қилишни натижаларисиз амалга ошириб бўлмайди. Худди шунингдек, солиқларни прогноз қилиш жараёнида эса турли даражада солиқ потенциалини аниқлаш зурурий ҳолат ҳисобланади. Агар, алоҳида олинган ҳудуд, солиқ тўловчи ёки тармоқнинг солиқ тўлаш имкониятини аниқламасдан ушбу даражалар бўйича солиқларни прогноз кўрсаткичларини аниқлаш имкони бўлмайди.
Фаннинг ўрганиш объектини таҳлил жараёнида фикр мураккабликдан оддийликка, тасодифдан заруратга қараб, хилма-хилликдан айниятга ва бирликка қараб ҳаракат қилади. Таҳлил қилишнинг мақсади қисмларни, мураккаб бутуннинг унсурлари сифатида билиш ва улар ўртасидаги алоқа ва қонуниятларни аниқлашдан иборатдир. Бироқ, таҳлил моҳиятни ажратиб қарашга олиб келадики, мавҳум ҳолда қолаётган бирлик, хилма-хилликдаги бирлик сифатида ҳали очилмаган бўлади. Синтез, аксинча, таҳлил воситаси билан ажратилган қисмлар, хоссалар, муносабатларни ягона бир бутунга бирлаштириш жараёнидан иборат. Синтез бирликдан тафовутга ва хилма-хилликка қараб йўналтирилган бўлиб, умумийлик ва айримликни, бирлик ва хилма-хилликни муайян жонли бутунга бирлаштиради. Таҳлил ва синтез чамбарчас боғлиқ ҳолда амал қилади. 
"Солиқ статистикаси ва прогнози"ни ўрганишда қўлланиладиган методлар сирасига аналогия методи ҳам киради. Аналогия методи (мослик, ўхшашлик)–ўхшаш бўлмаган объектларнинг айрим жиҳатлари, хоссалари ва муносабатларидаги ўхшашликларни аниқлаш. Аниқланган ўхшашлик асосида тегишли аналогия бўйича хулоса чиқарилади. Унинг умумий схемаси: B объект a, b, c, d белгиларга эга; C объект b, c, d белгиларга эга; бинобарин, C объект a белгига эга бўлиши мумкин. Аналогия ҳақиқий эмас, балки эҳтимолий билим беради. Аналогия бўйича хулоса чиқаришда муайян объект («модел»)ни кўриб чиқиш натижасида олинган билим бошқа нисбатан кам ўрганилган объектга кўчирилади⁴. Яъни, иқтисодий фанлар, жумладан "Солиқ статистикаси ва прогнози" фанини ўрганишда айрим олинган тушунчалар ва муносабатларга хос белгилар, унинг элементи ёки унга яқин бўлган тушунчаларда такрорланиши, учраши мумкинлиги эътиборга олинади.
Масалан, молиявий режалаштириш, солиқларни режалаштириш бюджетни режалаштириш ёки молиявий прогнозлаштириш, бюджетни прогнозлаштириш, солиқларни режалаштириш тушунчалари бир-бирларида учрайди. Молиявий режалаштиришни аниқлаш асосидагина бюджетни режалаштириш ва солиқларни режалаштиришнинг моҳияти очилади. Ўз навбатида бюджетни режалаштириш эса солиқларни режалаштириш билан боғлиқ бўлади ва улар ўхшаш жараёнлар ҳисобланади. Худди шунингдек, корхоналар доирасида солиқларни режалаштириш ва солиқларни бюджетлаштириш тушунчалари қўлланилади, бир қарашда бу иккала тушунча синонимдек, қаралади, аммо, иқтисодий адабиётларда уларнинг ўзаро фарқлари ҳам келтирилади(бу жараён кейинги бобларда ёритиб берилади). Бундан кўринадики, анология методи орқали солиққа оид тушунчалар ва муносабатларни ўрганишда уларнинг ички механизмларида учрайдиган айнан ва яқин ўхшашликларни аниқлаш орқали уларнинг моҳияти тушунилади ҳамда уларнинг ўзаро яқин категориялар эканлиги аниқланади. Бу эса ўрганишнинг кейинги босқичларида қўл келади.
Барча фанларда кенг қўлланиладиган методлардан бири ўрганишнинг мантиқий методир. Фанларнинг предметини ўрганишда шундай ҳолатлар, фактлар ва жараёнлар бўладики, уларни маълум бир кўрсаткич, далил ёки бошқа бир манба билан тасдиқлаб ёки унинг моҳиятини англаб бўлмайди, айни бу ҳолат "Солиқ статистикаси ва прогнози" фанида ҳам учрайди. Чунки, ҳар қайси даражадаги ўрганишнинг ўзи мантиққа асосланади. Мантиқийлик методи бир томондан ўрганишда маълум бир махсус ёндошувлар қилиниш лозимлиги кўрсатса, бошқа томондан айрим жараёнларда бошқа методлар самара бермаслигини ва фақат илмий-назарий мушоҳада қилиш лозимлиги ва унинг зарурлигини кўрсатиб беради. Билишга интилиш мантиқий ҳаракат бўлиб, мазкур метод барча фанлар учун умумий методологик аҳамият касб этади. Солиқларни прогноз қилиш жараёнида турли хил махсус моделлар ва методлар(статистик, математик, эконометрик)ларни қўллаш билан биргаликда айрим ҳолатлар юзга келадики, олинган натижаларнинг қай бирининг аниқлиги даражасини аниқлашда эса албатта мантиқий методга асосланишга тўғри келади. Илмий билишнинг мантиқийлик методи иқтисодий кўрсаткичлар етарли самара бермаганда ёки уларни қўллаш имкони бўлмаганда, жараёнларнинг ҳаракатида ҳаддан ташқари стихиялилик кўп кузатилганда, иқтисодий қонуниятлар кечиши турлича касб этган ва шу каби ҳолатларда ўрганишнинг ва хулоса қилишнинг самарали метод сифатида намоён бўлади.
Шунингдек, солиқ турлари бўйича солиқ тушумларининг прогноз кўрсаткичларини аниқлашда эса солиқ тўловчиларнинг солиқ тўлаш маданияти, солиқлардан бўйин товлаш ҳолати ёки давлат солиқ хизмати органларида рўйхатда турмаслик, солиққ қарздорлигининг ошиши ва шу каби жараёнларнинг таъсирини баҳолашда эса албатта мантиқий мушоҳадаларга асосланишга тўғри келади.
Албатта, фанларни ўрганишда ўзига хос тартибда қўлланиладиган методлардан бири сифатида тарихийлик методи ҳам амал қилади. Бу метод ўз-ўзидан кўринадики, ҳодиса, жараёнлар ва воқейликларнинг моҳиятини ўрганишда уларнинг тарихий амал қилиш ҳолатларига асосланади. Солиқларни прогноз қилиш жараёнининг амалга оширила бошланиши, унга зурурий омилларнинг юзага келиши, унда қўлланиладиган моделлар ва методларнинг турларининг яратилиши ва уларнинг самара бериш даражаси, турли хил даврларга оид прогноз кўрсаткичлари маъумотлари ва шу кабиларга эга бўлишда эса тарихийлик методи ёрдам беради. Прогноз жараёнида қўлланиладиган экстрополация методларидан энг кўп тарқалган методлар сифатида тренд қаторлари методида эса айнан ўрганилаётган кўрсаткичнинг ўзидан олдинги қаторнинг аввалги даврдаги ҳолатини эътиборга олган ҳолда таҳлил амалга оширилади, тренд методининг моҳияти эса тарихийликка асосланади(қатор кўрсаткичининг аввалги даврдаги ҳолатига асосланади).
Тарихийлик ёндошув асосида эса солиқларни прогноз қилишга оид категория ва муносабатларнинг ўзгариш тенденциялари аниқланади, улардан қайси вақтларда қандай фойдаланилганлиги ва улар қандай самара берганлигини таҳлил қилиш имконияти туғилади.
"Солиқ статистикаси ва прогнози" фанининг предметини ўрганишнинг асосий методларидан бири моделлаштириш методи ҳисобланади. Моделлаштириш методи фан предметини ўрганишнинг кейинги замонавий методларидан бири ҳисобланиб, фан доирасида турли хил таҳлиллар ва мураккаб ҳодисаларни уларнинг турли хил компонентларини биргаликда ўрганишда энг кўп самарага эга метод саналади. Аслини олганда солиқларни прогноз қилиш жараёнининг ўзи моделлаштириш жараёнидан иборат. Моделлаштириш асосан моделларга асосланади. Яъни ўрганилаётган жараённинг модели ишлаб чиқилиб, у моделлаштирилади. Масалан, солиқларни прогноз қилиш жараёнида макроиқтисодий моделлар, микроиматацион моделлар, экстрополация моделлар ва шу каби моделлардан кенг фойдаланилади. Ушбу моделларни қўллаш орқали солиқларни прогноз қилишда турли хил кўрсаткичлар маълум бир тартибда жойлаштирилган ҳолда мақсадга қаратилган натижаларга эришиш мумкин бўлади(бу ҳақда кейинги бобларда батафсил тўхталиб ўтилади).
Юқорида қайд этиб ўтилганлардан ташқари яна илмий билишнинг бошқа методлари ҳам мавжудки, "Солиқ статистикаси ва прогнози" фанининг предметини ўрганишда уларнинг у ёки бу туридан маълум бир даражаларда фойдаланилади.