Тошкент давлат иқтисодиёт университети

1-чизма. Кластер тузиш қоидалари. 
Ўзбекистон иқтисодиёти структурасида кластерли ёндашиш биринчи 
марта 2017–2021 йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар Стратегияси Дастури 
[4] доирасида мамлакат ишлаб чиқариш сиёсатини такомиллаштириш 
йўлларини 
белгилаб 
бериш 
воситаси 
сифатида 
қайд 
қилинди. 
Кластерларнинг 
ривожланиши 
тўғрисидаги 
муҳокамалар 
аввалдан 
бошланган бўлиб, турли хил назарияларга асосланган эди. М. Портернинг 
1990 йилда чоп этилган “Мамлакатларнинг рақобатдаги афзалликлари” 
китобида қайд этилган мазкур назария асосида кўпгина давлатларда мазкур 

---

132 
мамлакатлар иқтисодиётини ўрганиш бўйича кенг қамровли изланишлар 
олиб борилган. 
Бундан ташқари, бу лойиҳа доирасида Олий ва ўрта махсус таълим 
вазирлиги, қизиқиш билдирган вазирлик ва муассасалар билан биргаликда 
фан, маориф ва ишлаб чиқаришнинг интеграцияси учун йўналишлар ишлаб 
чиқди ва улар асосида мамлакатнинг йирик университетларида ўқув-илмий 
комплексларни ривожлантириш концепцияси ишлаб чиқилди . 
Келажаги порлоқ тармоқлар таҳлил қилинди. Асосий мезон сифатида 
экспортнинг барқарорлиги ва чет эл инвестицияларининг кириб келиши 
олинди. Тайёрланиши учун катта меҳнат талаб қилган “интеграция рамкаси” 
аниқлаб олинди. Қишлоқ хўжалиги, рангли металлургия, энергетика, 
телекоммуникация, экология, соғлиқни сақлаш, транспорт, кимё, қурилиш, 
озиқ-овқат бўйича интеграцион ҳариталари тўзилди . 
Етакчи корхоналар қаторига “НТМК”, “ОТМК”, “Автосаноат АК”, 
Ўзбекистон темир йўллари каби йирик компанияларнинг ишлаб чиқариш 
бўлимлари киради. Ўзбекистоннинг йирик корхоналари томонидан ишлаб 
чиқариш ва изланиш марказларининг яратилиши нафақат истеъмолчиларга 
яқинлашиш мақсадларини кўзлайди, улар кўпчилик ҳолатларда тажрибали 
ишчи кучидан фойдаланиш афзалликларини ва миллий иновацион тизимнинг 
имкониятларини кўзда тутади. 
Ҳозирги 
пайтда 
саноат, 
қишлоқ 
хўжалиги, 
автомобилсозлик 
(кластерлари) Ўзбекистон иқтисодиёти учун муҳим ҳисобланади, улар 
асосий экспорт ҳажмини таъминлаб, мамлакат ялпи ички маҳсулотининг 
кўпгина қисмини ташкил қилади. 
Келгусида Ўзбекистон ахборот ва телекоммуникация технологиялари 
кластерини ривожлантириш лозим (10 йил ичида “нисбий кластер” 
категориясидан “кучли кластер” категориясига ривожланиш лозим), бу билан 
“етук” бозорда ишлаётган қишлоқ хўжалик кластерига муқобил сифатида 
ресурс яратилиши лозим. Ҳозирда мавжуд махсус иқтисодий ҳудудларда 
илмий-коммуникацион маҳсулотлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш ва 

---

133 
ривожлантириш, мана шу сектор учун таълим тизимини, инновацион 
тизимни бир-бирига боғлиқ ишлаб чиқариш ва хизматлар тармоғини яратиш, 
улар мустақил қийматга эга бўлишлари ва рақобатда барқарор афзалликларга 
эга бўлишни ривожлантиришга шароитлар яратишлари лозим. Бунга мисол 
сифатида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 30 июндаги 
“Мирзо Улуғбек инновацион марказини ташкил қилиш” тўғрисидаги 
фармонини келтиришимиз мумкин. Бу барча ташқи бозорда ишловчи 
дастурчиларни дастурий маҳсулоти билан бирлаштиради. 
Металлургия кластерининг якуний маҳсулоти сифатида турли хил 
металл маҳсулотларидан машинасозлик учун юқори технологик қолипларни 
тайёрлашни олишимиз мумкин. Машинасозлик кластери кластерларнинг 
бир-бирига киришувчанлигининг ёрқин мисоли сифатида намоён бўлади. 
Унинг асосий ихтисосланиши қишлоқ хўжалиги, энергетика, металлургия ва 
қурилиш тармоқлари учун ускуналар ишлаб чиқаради. Аммо ихтисослашган 
машинасозликнинг жадал ривожланиши уни мустақил кластерга, кўплаб 
ихтисослашган етказиб берувчилари, сервис ва инжиниринг компаниялари, 
тадқиқот ва инновацион марказлари бор кластерга айланишига олиб келиши 
мумкин. Ҳолбуки, ускуналар ишлаб чиқарувчиларининг рақобатбардошлиги 
ва ривожланиши етакчи кучнинг муҳим омили сифатида талабчан ички сўров 
бўлса ҳам, машинасозлик компаниялари ҳали жаҳон бозорида рақобат қила 
олмайдилар . 
Энергетика кластери ўз ичига нефть ва газ кимёси, электроэнергияси, 
инжиниринг компанияларини, анъанавий равишда юқори энергия 
самарадорлиги ва экологик технологиялардан фойдаланувчи компанияларни 
ўз ичига олиб, тахминларга кўра юқори суръатлар билан ривожланади. Озиқ-
овқат ва қурилиш кластерлари, шунингдек, соғлиқни сақлаш кластери ички 
бозорга хизмат қилишга мўлжалланган бўлиб, бандлик нуқтаси назаридан 
муҳим аҳамиятга эга, лекин яқин 10-15 йил ичида иқтисодиётнинг умумий 
ўсишидан секинроқ ўсади. Нисбатан янги бўлган бизнес-хизмат кластери эса 

---

134 
аксинча Ўзбекистон иқтисодиётида ўз ўрнини аста-секин мустаҳкамлаб 
боради. 
Барча ҳолатларда кластерлар рақобатбардошлилигининг асосий далили 
сифатида бир-бири билан боғлиқ институтлар ҳамда тармоқлар тизимининг 
бозор муносабатлари ва самарали рақобатнинг натижасида юқори 
даражадаги ривожланиши ҳисобланади. Миллий инновацион тизимни 
шакллантириш ва малакали кадрларнинг юзага келиши давлат сиёсатининг 
меъёрлари билан ўлчанади. 
Инновацион кластерни ишлаб чиқишнинг асосини маҳсулот ҳаётий 
цикли назарияси, фирманинг бозордаги ҳолати ва у ўтказаётган илмий-
техникавий сиёсат ташкил этади. 
Инновацион кластер стратегияси қуйидаги турларга ажратилади: 
1. Ҳужум стратегияси – бу стратегия тадбиркорлик рақобатчилиги 
принципларига эга бўлган фирмалар учун мўлжалланган. У кўпинча кичиқ 
инновацион фирмалар учун тааллуқли. 
2. Ҳимоя стратегияси – фирманинг рақобат принципларини сақлаб 
қолиш. Бундай стратегия жадал илмий-тадқиқот ишларини талаб этади. 
3. Иммитацион стратегияси – (иммитация – ҳаётда бўладиган воқеаларни 
символлар орқали ифодалаш). Бу стратегия кучли бозор ва технологик 
ҳолатларга эга бўлган фирмаларга тааллуқли. У ёки бу янгиликларни 
биринчи марта ўзлаштирмаётган фирмалар томонидан қўлланилади. 
Якуний истеьмол усули орқали ЯИМ таркиби тўғрисидаги маълумот 
якуний истеъмол талабини қондириш ва мамлакат миллий бойлигининг 
ўсиши учун истеъмол қилинган товар ва хизматлар қиймати улушини 
аниқлаш, ЯИМнинг якуний истеъмол йўналишлари бўйича асосий 
пропорцияларини таҳлил қилиш имконини беради. 

---

135