Toshkent davlat sharqshunoslik instituti uzoq sharq va janubiy osiyo tillari fakulteti bitiruv-malakaviy ishi

2.3.

 

Bob yuzasidan xulosalar. 

Bob yuzasidan quyidagi xulosalarga kelindi, hindiy tilida “bir” dan “o’n” 

gacha sanoq sonlardan yasalgan frazeologik birliklar leksik-semantik jihatdan  

tahlil qlinganida, ularning deyarli 50% i frazeologik butunlik turiga, 35% i 

frazeologik qo’shilma va 15% i frazeologik chatishma turiga oid ekanligi tahlil 

jarayonida kuzatildi. Shuningdek,  jamlangan misollarimizning aksariyati (Aa# 

Aa\sU  rona  ‘Aath aaNsuu ronaa’- sakkizta ko’z yosh to’kmoq; “Ko’z yoshi daryo 

bo’lmoq”) sifatlarning ruhiy holat bildiruvchi leksik-semantik guruhiga mansub 

ekanligi aniqlandi. Shu bilan bir qatorda, misollarimizni frazeologik ma’no  

jihatidan o’rganganimizda, ijobiy ma’no bildiruvchi frazeologik birliklar 

misollarimizning aksariyatini (50 ga yaqin) tashlik qildi (pa\co' £\gilya\ `I me' hona 

32 

 

‘PanchoN ungliyaaN ghii main honaa’-beshta barmoq yog’da bo’lmoq; “Har ishda omadi 

chopmoq”), salbiy ma’no bildiruvchi misollarimiz nisbatan ozchilikni (30 ta) tashkil 

etdi (Ek  pr  se  sO  kOve  bnana ‘Ek par se sau kauve banaanaa-bitta patdan o’nta 

qarg’a yasamoq; “Pashshadan fil yasamoq”). 

. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III    BOB.   FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING STRUKTURAVIY-

SINTAKTIK TAHLILI 

1.1.

 

Gapga teng qurilishli frazeologik birliklar. 

33 

 

Frazeologik birlik yirik til birligi bo’lib kamida ikkita mustaqil turkum 

leksemasidan (so’zlardan) tarkib topadi. Shunga ko’ra, frazeologik birlikning ifoda 

plani  deb, leksemalar va ularni bog’lash uchun xizmat qiladigan morfemalar 

ko’zda tutladi. O’zaro sintaktik bog’langan bu leksemalar mohiyatiga ko’ra so’z 

birikmasiga yoki gapga teng bo’ladi. Bunday birikma yoki gapdan yaxlitligicha 

anglashiladigan frazeologik ma’no uni sintaktik birlik (nutq birligi) deb emas, balki 

semantic birlik (til) birligi deb qarashga olib keladi. Shu sababli so’z birikmasiga 

yoki gapga tenglik haqida gapirganda, frazeologik birlikning ichki sintaktik 

qurilishi ko’zda tutiladi, frazeologik birlikning tarkibini sintaktik tahlil qilish nutq 

birligining tarkibini emas, balki til birligining tarkibini tahlil qilish bo’ladi. 

Umuman, frazeologik birlik tarkibida qatnashgan so’zlar orasidagi sintaktik 

bog’lanish o’z kuchini saqlaydi, o’lmaydi faqat, ichki bo’ladi. 

Masalan, Ek A\g vh .I g'da (Ek ang vah bhii gandaa)  

So’zma-so’z tarjima: “Birgina tana, u ham bo’lsa iflos” 

Adabiy tarjima: “Ko’p narsaga aqli yetmaslik” 

Ushbu ibora ichki sintaktik qurilishi jihatidan gapga teng (ega bilan kesim 

munosabatini aks ettiradi). 

Masalan, Ek lk@I se sb ko ha\kna (Ek lakRii se sabko haaNknaa) 

So’zma–so’z tarjima: “Bir tayoq bilan hammani haydamoq” 

Adabiy tarjima: “Hammani barobar ko’rmoq” 

Ushbu ibora ichki sintaktik qurilishi jihatidan so’z birikmasiga teng (vositasiz 

to’ldiruvchi bilan to’ldirilmish munosabatini aks ettiradi). 

Bunday sintaktik qayta qurilish bu fe’l iborada nisbat daraja yasalish 

munosabati bilan yuz beradi: o’timsiz fe’l bosh kelishikdagi ot bilan munosabatga 

kirishgan bo’lsa, orttirma yasovchisini olib, o’timliga aylangach, ot komponentining 

bosh kelishigi tushum kelishigiga aylanadi. 

Ko’rinadiki, bir komponentdagi grammatik o’zgarish ikkinchi komponentda 

ham shunga muqobil o’zgarishni talab qiladi, natijada birikmaga teng holat gapga 

teng holatga yoki aksincha o’tadi. 

34 

 

To’plangan “bir” dan “o’n” gacha sanoq sonlardan yasalgan 80 ga yaqin 

frazeologik birliklardan 30 dan ortig’i gapga teng qurilishli frazeologik birliklarni 

tashkil etdi. 

Ularni sintaktik tahlilga tortib, ularni quyidagi gap bo’laklariga ajratdik: 

1)

 

Ek Anar sO bImar (Ek anaar sau biimaar) 

So’zma-so’z tarjima:  “Bitta anor, yuzta bemor” 

Adabiy tarjima: “Narsa bitta xohlovchilar mingta” 

Ushbu frazeologik birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh 

bo’laklari (aniqlovchi+ega+aniqlovchi+kesim) dan iborat, Ek aniqlovchi, Anar ega, 

sO aniqlovchi, bImar kesim. 

2)

 

Ek A\g vh .I g'da  (Ek ang vah bhii gandaa) 

So’zma-so’z tarjima: “Birgina tana, u ham bo’lsa iflos” 

Adabiy tarjima: “Ko’p narsaga aqli yetmaslik” 

Ushbu frazeologik birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh 

bo’laklari (aniqlovchi+ega+kesim) dan iborat, Ek aniqlovchi, A\g ega, g'da kesim. 

3)

 

Ek tndurUstI hjar inyamt (Ek tanduruustii hazaar niyaamat) 

         So’zma-so’z tarjima: “Bitta sog’liq, mingta boylik” 

         Adabiy tarjima: “Salomatlik – tuman boylik” 

Ushbu frazeologik birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh 

bo’laklari (aniqlovchi +ega+ aniqlovchi+kesim) dan iborat, Ek aniqlovchi, tndurUstI 

ega, hjar aniqlovchi, inyamt kesim. 

4)

 

Ek jan hjar gm (Ек jaan hazaar gam) 

So’zma-so’z tarjima: “Bitta jonga mingta g’alva” 

Adabiy tarjima: “Hayot bir bor beriladi, tashvishlar esa talaygina” 

Ushbu frazeologik birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh 

bo’laklari (aniqlovchi+ega+ aniqlovchi+kesim) dan iborat,  Ek aniqlovchi,  jan  ega, 

hjar aniqlovchi, gm kesim. 

5)

 

Ek pq  do kaj (Ek panth do kaaj) 

So’zma-so’z tarjima: “Bir yo’lda ikkita ish” 

35 

 

Adabiy tarjima: “Bir o’q bilan ikki quyonni o’ldirmoq” 

Ushbu frazeologik birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh 

bo’laklari (aniqlovchi+ega+ aniqlovchi+kesim) dan iborat, Ek aniqlovchi, pq  ega, do 

aniqlovchi, kaj kesim. 

6)

 

Ek sr hjar gm (Ek sar  hazaar gam) 

So’zma-so’z tarjima: “Bir bosh, ming g’alva ” 

Adabiy tarjima: “Bir boshga ming g’alva” 

Ushbu frazeologik birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh 

bo’laklari (aniqlovchi+ega+ aniqlovchi +kesim) dan iborat,  Ek aniqlovchi,  sr  ega, 

hjar aniqlovchi, gm kesim. 

7)

 

pa\co' £\gilya\ brabar nhI' (PaanchoN ungliyaaN baraabaar nahiiN) 

So’zma-so’z tarjima: “Beshala barmoq teng emas” 

Adabiy tarjima: “Besh qo’l barobar emas”  

          Ushbu  frazeologik  birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh 

bo’laklari (aniqlovchi+ega+kesim) dan iborat, pa\co' aniqlovchi, £\gilya\ ega, brabar 

nhI' kesim. 

8)

 

Ek pr se sO kOve bnana (Ek par se sau kauve banaanaa) 

So’zma-so’z tarjima: “Bitta patdan o’nta qarg’a yasamoq” 

Adabiy tarjima: “Pashshadan fil yasamoq” 

Ushbu frazeologik birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh va 

ikkinchi darajali bo’laklari (aniqlovchi+ sabab holi+ aniqlovchi+ ega+kesim) dan 

iborat, Ek aniqlovchi, pr se hol, sO aniqlovchi, kOve ega, bnana kesim. 

9)

 

Ek Myan me' do tlvar nhI' rhtI (Ek myaan mai do talvaar nahiiN rahtii) 

So’zma-so’z tarjima: “Bir qinga ikki qilich sig’maydi 

Adabiy tarjim: “Bir qozonda ikki qo’chqorning kallasi qaynamaydi”  

Ushbu frazeologik birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh va 

ikkinchi darajali bo’laklari (aniqlovchi+ o’rin-joy holi+ aniqlovchi+ ega+kesim) dan 

iborat, Ek aniqlovchi, Myan me' hol, do aniqlovchi, tlvar ega, nhI' rhtI kesim. 

10)

 

Ek se idn nhI' jate (Ek se din nahiiN jaate) 

36 

 

So’zma-so’z tarjima: “Birdek kun o’tmaydi 

Adabiy tarjima: “Oyning o’n beshi qorong’u bo’lsa, o’n beshi yorug’ bo’ladi” 

Ushbu frazeologik birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh va 

ikkinchi darajali bo’laklari ( hol+ega+kesim) dan iborat, Ek se hol, idn ega, nhI' jate 

kesim. 

11)

 

Ek se idn nhI' rhte (Ek se din nahiiN rahte) 

So’zma-so’z tarjima: “Bir xil kun o’tmaydi” 

Adabiy tarjima: “Hayotda hamma narsa o’tkinchi” 

Ushbu frazeologik birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh va 

ikkinchi darajali bo’laklari ( hol+ega+kesim) dan iborat, Ek se hol, idn ega, nhI' rhte 

kesim. 

12)

 

pa\co' £\gilya\ `I me' hona (PanchoN ungliyaaN ghii main honaa) 

So’zma-so’z tarjima: “Beshta barmoq yog’da bo’lmoq” 

Adabiy tarjima: “Har ishda omadi chopmoq” 

Ushbu frazeologik birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh va 

ikkinchi darajali bo’laklari (aniqlovchi+ ega+o’rin-joy holi+kesim) dan iborat, pa\co 

aniqlovchi,' £\gilya\ ega, `I me' hol, hona kesim. 

13)

 

Ek cup hjar ko hrave (Ek chup hazaar ko haraave) 

So’zma-so’z tarjima: “Birgina sukunat, ko’p narsani yengar” 

Adabiy tarjima: “Jim turgan mingni yengar”  

Ushbu frazeologik birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh va 

ikkinchi darajali bo’laklari (aniqlovchi+ega+ aniqlovchi+to’ldiruvchi+kesim) dan 

iborat, Ek aniqlovchi, cup ega, hjar aniqlovchi, ko to’ldiruvchi, hrave kesim. 

14)

 

Ek haq se talI nhI bjtI (Ek haath se taalii nahiiN bajtii) 

So’zma-so’z tarjima: “Bir qo’l bilan qarsak chalinmaydi” 

Adabiy tarjima: “Qars ikki qo’ldan chiqadi” 

Ushbu frazeologik  birlik gapga teng qurilishli bo’lib, u gapning bosh va 

ikkinchi darajali bo’laklari (aniqlovchi+to’ldiruvchi+ega+kesim) dan iborat, talI ega, 

Ek aniqlovchi+ haq se to’ldiruvchi, nhI bjtI kesim. 

37 

 

O’ttizga yaqin gapga teng qurilishli frazeologik birliklar sintaktik tahlil 

qilingach, ular quyidagi modellarga ajraldi: 

I model. A+S+A+P (Attribute+Subject+Attribute+Predicate) 

Ushbu model aniqlovchi+ega+aniqlovchi+kesim dan iborat bo’lib, unga jami 

15ta misol mansub deb topildi; 

II model. A+S+A+P(Attribute+Subject+ Attribute+Predicate) 

Ushbu model aniqlovchi+ega+kesim dan iborat bo’lib, unga jami 9ta misol 

mansub deb topildi; 

III model. A+Mp+A+S+P (Attribute+Modifier of 

place+Attribute+Subject+Predicate) 

Ushbu model aniqlovchi+hol+aniqlovchi+ega+kesim dan iborat bo’lib, unga 

jami 3ta misol mansub deb topildi; 

IV model. Mp+S+P (Modifier of place+Subject+Predicate) 

Ushbu model sabab holi+aniqlovchi+ega+kesim dan iborat bo’lib, unga jami 

2ta misol mansub deb topildi; 

V model. A+S+O+P (Attribute+Subject+Object+Predicate) 

Ushbu model aniqlovchi+to’ldiruvchi+ega+kesim dan iborat bo’lib, unga 

jami 1ta misol mansub deb topildi; 

Yuqoridagi tahlil natijasidan shuni anglash mumkinki,  30 ga yaqin gapga 

teng qurilishli frazeologik birliklar eng ko’p miqdorda (15ta) A+S+A+P 

(Attribute+Subject+Attribute+Predicate) modeliga xos ekanligi aniqlandi. 

 

 

1.2.

 

So’z birikmasiga teng qurilishli frazeologik birliklar. 

So’z birikmasiga teng qurilishli frazeologik birliklar hokim va tobe so’zlardan 

iborat bo’lib, ular mustaqil va yordamchi so’z turkumlaridan iborat bo’ladi.  

To’plangan “bir” dan “10” gacha sanoq sonlardan yasalgan 80 ga yaqin 

frazeologik birliklardan aksariyati (50 ga yaqin) so’z birikmasiga  teng qurilishli 

frazeologik birliklarni tashkil etdi. 

Ularni sintaktik tahlilga tortib, quyidagi gap bo’laklariga ajratdik: 

38 

 

1)

 

Ek Aa\% se de%na (Ek aaNkh se dekhnaa) 

So’zma-so’z tarjima: “Bir ko’z bilan qaramoq” 

Adabiy tarjima: “Hammani birdek ko’rmoq” 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u 

aniqlovchi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat, Ek aniqlovchi,  Aa\%  se  to’ldiruvchi, 

de%na kesim. 

2)

 

Ek A‐\% n Aana (Ek aaNkh na aanaa) 

So’zma-so’z tarjima: “Bitta ko’ziga kelmaslik” 

Adabiy tarjima: “Umuman yoqmaslik” 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u 

aniqlovchi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat, Ek aniqlovchi,Aa\% to’ldiruvchi, n Aana 

kesim. 

3)

 

do do bate' krna (Do do baateiN karnaa) 

So’zma-so’z tarjima: “Ikkita gap gapirmpq” 

Adabiy tarjima: “Ikki og’iz gapirmoq” 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u 

aniqlovchi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat, do do aniqlovchi,bate' to’ldiruvchi, krna 

kesim. 

4)

 

car Aa\%e' krna (Caar aankheN karna) 

So’zma-so’z tarjima: “To’rtta ko’zlar qilmoq” 

Adabiy tarjima: “Qarama-qarshi kelib qolmoq” 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u 

aniqlovchi+to’ldiruvchi+kesim dan ibora car aniqlovchi, Aa\%e'  to’ldiruvchi, krna 

kesim. 

5)

 

car ca\d lgna (Caar caaNd laganaa) 

So’zma-so’z tarjima: “To’rtta oy tuyulmoq” 

Adabiy tarjima: “Shuhrat qozonmoq” 

39 

 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u 

aniqlovchi+to’ldiruvchi+kesim dan ibora  car aniqlovchi,  ca\d    to’ldiruvchi,  lgna 

kesim. 

6)

 

Aa# Aa\sU rona (Aath aaNsuu ronaa) 

So’zma-so’z tarjima: “Sakkizta ko’z yosh to’kmoq” 

Adabiy tarjima: “Ko’z yoshi daryo bo’lmoq” 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u aniqlovchi+ 

to’ldiruvchi+kesim dan ibora Aa# aniqlovchi, Aa\sU to’ldiruvchi, rona kesim. 

7)

 

nO do Gyarh hona (Nao do gyaarah hona) 

So’zma-so’z tarjima: “To’qqiz ikki o’n bir bo’lmoq” 

Adabiy tarjima: “Juftakni rostlamoq” 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u to’ldiruvchi+kesim 

dan ibora nO do Gyarg to’ldiruvchi, hona kesim. 

8)

 

nO terh ba¡s btana (Nao terah baaiis bataanaa) 

So’zma-so’z tarjima: “To’qqiz o’n uch yigirma ikkita gapirmoq” 

Adabiy tarjima: “Bahona qidirmoq” 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u to’ldiruvchi+kesim 

dan iborat. nO terh ba¡s to’ldiruvchi, btana kesim. 

9)

 

Ek ¡'$ ke ilye mhl girana (Ek iiNT ke liye mahal giraanaa) 

So’zma-so’z tarjima: “bitta g’ishtni deb qasrni vayron qilmoq” 

 Adabiy tarjima: “Arzimagan gapga to’s-to’polon ko’tarmoq” 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u aniqlovchi+sabab 

holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat.  Ek  aniqlovchi,¡'$  ke  ilye  sabab holi,  mhl 

to’ldiruvchi, girana kesim. 

10)

 

Ek kI ds sunana (Ek kii das sunaanaa) 

So’zma-so’z tarjima:  “Bittaga o’ntani eshittirmoq” 

Adabiy tarjima: “Arzimagan xato uchun haddan tashqari haqorat qilmoq” 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u sabab 

holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat. Ek kI sabab holi, ds to’ldiruvchi, sunana kesim. 

40 

 

11)

 

Ek kI tIn bnana (Ek ke tiin banaanaa) 

So’zma-so’z tarjima: “Bittani uchta qilmoq” 

Adabiy tarjima: “Birni o’nga pullamoq,mo’may daromad topmoq” 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u sabab 

holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat. Ek kI sabab holi, tIn to’ldiruvchi, bnana kesim. 

12)

 

 Ek Ek kI car car lgana (Ek ek kii chaar chaar lagaanaa) 

So’zma-so’z tarjima: “Bitta gapga to’rttalab gap qo’shmoq”  

 Adabiy tarjima: “Pashshadan fil yasamoq” 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u sabab 

holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat. Ek Ek kI sabab holi, car car to’ldiruvchi, lgana 

kesim. 

13)

 

 Ek Ek kI sO sO sunana (Ek ek kii sau sau sunaanaa) 

So’zma-so’z tarjima: “Bitta narsaga yuzta narsa eishittirmoq”  

Adabiy tarjima: “Bitta gapga mingta gap qo’shmoq” 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u sabab 

holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat. Ek Ek kI sabab holi, sO sO to’ldiruvchi, sunana 

kesim. 

 

14)

 

Ek Ek ke ds sunana (Ek ek ke das sunaanaa) 

So’zma-so’z tarjima:  “Bir gapga o’nta gap eshittirmoq” 

Adabiy tarjima: “Bita gapga mingta gap qo’shib gapirmoq” 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u sabab 

holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat.  Ek  Ek  ke  sabab holi  ds to’ldiruvchi,  sunana 

kesim. 

15)

 

Ek Ek ke do do krna (Ek ek ke do do karnaa) 

So’zma-so’z tarjima:  “Bitta ishni ikkita qilmoq”  

Adabiy tarjima: “Vaqtni behuda o’tkazmoq” 

41 

 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u sabab 

holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat.  Ek  Ek  ke  sabab holi  do  do  to’ldiruvchi,  krna 

kesim. 

16)

 

Ek se iKkIs krna(Ek se ikkiis karnaa) 

So’zma-so’z tarjima: “Birdan yigirma bir qilmoq” 

 Adabiy tarjima: “Bo’rttirib gapirmoq” бўлмоқ” 

 

Ushbu frazeologik birlik so’z birikmasiga teng bo’lib, u sabab 

holi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat. Ek ke sabab holi, iKkIs to’ldiruvchi, krna kesim. 

Elikka yaqin so’z birikmasiga teng qurilishli frazeologik birliklar sintaktik 

tahlil qilingach, ularni quyidagi modekkarga ajratdik: 

I model. Mp+O+P  (Modifier of place+Object+Predicate) 

Ushbu model hol+to’ldiruvchi+kesim dan iborat bo’lib, unga jami 17ta misol 

mansub deb topildi; 

II model. A+O+P (Attribute+Object+Predicate) 

Ushbu model aniqlovchi+to’ldiruvchi+kesim dan iborat bo’lib, unga jami 9ta 

misol mansub deb topildi; 

III model. A+Mp+O+P  (Attribute+Modifier of place+Object+Predicate) 

Ushbu model aniqlovchi+hol+to’ldiruvchi+kesim dan iborat bo’lib, unga jami 

6ta misol mansub deb topildi. 

Yuqoridagi tahlil natijasidan shuni anglash mumkinki, so’z birikmasiga  

teng qurilishli frazeologik birliklar eng ko’p miqdorda (17ta)  Mp+O+P ya’ni 

Modifier of place+Object+Predicate modeliga xos ekanligi aniqlandi. 

 

 

 

 

 

 

 

42 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

XULOSA 

Hindiy tilida son so’z turkumiga oid frazeologik birliklar mavzusidagi 

bitiruv malakaviy ishi ilmiy tadqiq etilishi natijasida quyidagi xulosalarga kelindi:  

1. Garchi, hindiy tili yarim asrdan ortiq davrdan beri yurtimizda o‘rganilib 

kelinayotgan bo‘lsada, son so’z turkumiga oid frazeologik birliklar  tadqiqot 

ob’ekti sifatida o‘zbek hindshunosligida hanuzgacha ilmiy jihatdan maxsus 

o‘rganilmagan. Mazkur bitiruv malakaviy ishimizda  frazeologik birliklarning 

leksik-semantik shuningdek, strukturaviy-sintaktik xususiyatlari atroflicha 

o‘rganildi. 

2. O’zbek, rus va hindiy tilidagi frazeologik birliklarga xos ilmiy-nazariy 

asarlar o‘rganilganda, olimlar tomonidan frazeologik birliklarga oid turli xil fikr-

mulohazalar berilganligi kuzatildi. Jumladan, o’zbek tilshunos olimi 

Sh.Raxmatullayev, rus tilshunos olimlari V.V.Vinogradov va A.A.Davidovalar 

43 

 

frazeologik birliklarning uch semantik turni ko’rsatib o’tganlar: 1) frazeologik 

butunlik, 2) frazeologik qo’shilma va 3) frazeologik qorishma. 

3. Shu bilan bir qatorda, hindiy tilida son so’z turkumiga oid frazeologik 

birliklar  yuqorida keltirilgan uch usulga oid tahlil qilindi, to’plangan 80ga yaqin 

frazeologik birliklarning aksariyati frazeologik butunlik turiga oid ekanligi tahlil 

jarayonida kuzatildi, ularning soni 37(50%) tani tashkil etdi, keying o’rinda 

frazeologik qo’shilma turiga oid iboralar turishi kuzatildi, ularning soni 25(35%) 

tani tashkil etdi, frazeologik chatishma turiga oid misollar nisbatan ozchilikni 

tashkil etib, ulaning soni 13(15%) tani tashkil etdi. 

4.  Jamlangan misollarimizning aksariyati sifatlarning ruhiy holat bildiruvchi 

leksik-semantik guruhiga mansub ekanligi aniqlandi. Shu bilan bir qatorda, 

misollarimizni frazeologik ma’no  jihatidan o’rganganimizda, ijobiy ma’no 

bildiruvchi frazeologik birliklar misollarimizning aksariyatini (50 ga yaqin) tashlik 

qildi; salbiy ma’no bildiruvchi misollarimiz nisbatan ozchilikni (30 ta) tashkil etdi. 

5. To’plangan “bir” dan “o’n” gacha sanoq sonlardan yasalagan frazeologik 

birliklar sintaktik jihatdan tahlil etililgach, ular gapga teng qurilishli frazeologik 

birliklar hamda so’z birikmasiga teng qurilishli frazeologik birliklarga ajratildi, 

gapga teng qurilishli frazeologik birliklar nisbatan ozchilikni tashkil etdi, ularning 

soni 30 tagacha yetdi. ular quyidagi modellarga ajraldi: I model. A+S+A+P; II 

model. A+S+A+P; III model; IV model. Mp+S+P;  V model. A+S+O+P 

Ushbu modellar orasida frazeologik birliklar eng ko’p miqdorda(15ta) 

birinchi A+S+A+P (Attribute+Subject+Attribute+Predicate) modeliga xos ekanligi 

aniqlandi. 

6. So’z birikmasiga teng qurilishli frazeologik birliklar ham sintaktik tahlil 

etilib, quyidagi modellarga ajratildi: I model. Mp+O+P;II model. A+O+P; III model. 

A+Mp+O+P  

Ushbu modellar orasida misollarimiz eng ko’p miqdorda(17ta) birinchi  

Mp+O+P ya’ni Modifier of place+Object+Predicate modeliga xos ekanligi 

aniqlandi. 

44 

 

7.Ta’kidlash joizki, garchi ushbu mavzu o‘zbek hindshunosligida ilk bor 

yoritilayotgan bo‘lsada, o‘ylaymizki, ushbu mavzu yanada atroflicha o‘rganilgan 

holda, kelajakda katta ilmiy tadqiqotlar yaratilinishiga zamin yaratajak.