Toshkent davlat yuridik universiteti
Download 5.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Fuqarolik huquqi II-qism
|
Shartnoma qismlari. Bank omonati shartnomasining predmeti pullar
(omonat)dir. Omonat tushunchasiga O`zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to`g’risida”gi 1996 yil 25 aprelda tasdiqlangan qonunida quyidagicha ta’rif berilgan: “Omonat (depozit) – talab qilinishi bilanoq yoki to`lovni amalga oshiruvchi shaxs bilan to`lovni oluvchi shaxs yoxud ularning qonuniy vakillari o`rtasida kelishilgan muddatda foizlar yoki ustama haq to`lagan holda yoki bunday to`lovlarsiz hammasini qaytarib berish sharti bilan topshiriladigan pul summasi”. Omonatni tashkil etadigan pul summasi so`mlarda ifodalanadi. Omonatlar depozit hisobvarag’ini ochish yo`li bilan qabul qilinadi. Shu tufayli omonatchi bilan bank o`rtasidagi munosabatlarni tartibga solish uchun, agar FKning 43- bobida boshqa qoidalar ko`zda tutilgan bo`lmasa va ular bank omonati shartnomasi 279 mazmunidan kelib chiqmasa, bank hisobvarag’i shartnomasida belgilangan me’yorlar qo`llanadi. Masalan, bank hisobvarag’i shartnomasi (FK, 44-bob) da mavjud bo`lgan hisob-kitoblar to`g’risidagi me’yorlar bank omonati shartnomasi bo`yicha munosabatlarga tatbiq etilmaydi, chunki bank omonati shartnomasi bank hisobvarag’i shartnomasidan farqli ravishda, tovarlar (bajarilgan ish va ko`rsatilgan xizmatlar) uchun hisob-kitob operastiyalarining amalga oshirilishiga yo`l qo`ymaydi. Omonatchi depozit hisobvarag’iga kiritgan mablag’larga bank mulkchilik xuquqini oladi. Omonatchi esa, aksincha, mulkga egalik (titul xukuki) xuquqini yo`qotadi. Bankka omonatga topshirilgan pul mablag’lariga omonatchining huquqi moddiy bo`lmay, pullarni qaytarish va tegishli foizlarni to`lashni talab qilish huquqidir. Bank litsenziyasini olish tartibi mazkur Qonunning 10-moddasiga muvofiq belgilanadi. Yuridik shaxslar litsenziyasiz omonatlarni qabul qilish bo`yicha bank operastiyalarini bajargan hollarda omonatchi zudlik bilan omonat summasining qaytarib berilishini, shuningdek, FKning 327-moddasida ko`zda tutilgan foizlarning to`lanishi hamda unga foiz summasidan ortiq etkazilgan barcha zararlar o`rnini qoplashni talab qilishi mumkin. Agar bunday vaziyatda yuridik shaxslar omonatchi bo`lsalar, FKning 114-moddasida ko`zda tutilgan bitimlar haqiqiy emasligining oqibatlari to`g’risidagi umumiy qoidalar qo`llaniladi. Bunday bitimlar qatnashchilarining dastlabki holatiga qaytarilayotgan vaqtda asossiz orttirilgan boylikni qaytarish majburiyati (FK, 1023-modda), xususan, boshqa shaxslarning pul mablag’laridan foydalanganlik uchun ushbu mablag’lar summasiga foizlar to`lash (FK, 327-modda) va jabrlanuvchiga olinmagan daromadlarni to`lash (FK, 1028-modda) qoidalari qo`llaniladi. Yuqoridagi oqibatlar fuqarolar va yuridik shaxslarning pul mablag’larini: - omonat saqlovchilarga omonatni talab qilishi bilanoq olish va omonatchining qonunlarda nazarda tutilgan boshqa huquqlarini amalga oshirishi imkoniyatini bermaydigan veksellar yoki boshqa qimmatli qog’ozlar berish; - ularga g’ayriqonuniy chiqarilgan deb topilgan akstiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlarni sotish yo`li bilan omonatlarga jalb etish hollariga nisbatan ham qo`llaniladi (FKning 760-moddasi 4-qismi). Endi qonun omonatchining hisobvarag’iga nafaqat o`zi, balki uchinchi shaxslarning pul mablag’larini qo`yish (FK, 767-modda), shuningdek bunga muvofiq ravishda uchinchi shaxs foydasiga omonat qo`yish (FK, 768-modda) imkonini ham tartibga soladi. Birinchi holda bank uchinchi shaxslardan kelib tushgan pul mablag’larini, o`z hisobvarag’i to`g’risidagi ma’lumotlarni ularga bergan omonatchining roziligiga ega bo`lgan holda, omonatchi hisobvarag’iga kiritishi lozim. Ikkinchi holatda esa, omonat bevosita omonatchining hisobvarag’iga emas, balki muayyan uchinchi shaxs nomiga kiritiladi. Masalan, ota-onalar o`z farzand(lar)i nomiga omonat qo`yadilar. Bu holda omonat summasi bankka yangi depozit hisobvaraq ochish yo`li bilan amalga oshiriladi va bu shartnomaning muhim sharti nomiga omonat qo`yilayotgan fuqaroning ismini yoki yuridik shaxsning nomini ko`rsatishdan iboratdir. Uchinchi shaxs foydasiga bank omonati shartnomasi, agar 280 bu omonatdan foydalanuvchining ismi (nomi) ko`rsatilmagan bo`lsa, haqiqiy hisoblanmaydi. Bu shartnomaning ajralib turadigan xususiyati shundan iboratki, uchinchi shaxs bank omonati (depoziti) shartnomasining muqobil subyekti bo`ladi, u o`z huquqidan foydalanishi yoki foydalanmasligi ham mumkin. Omonatdan foydalanish huquqiga ega bo`lgan shaxs omonatchi uning foydasiga berilgan huquqdan foydalanishni istamasa, uchinchi shaxs foydasiga tuzilgan bank omonati shartnomasi muddatidan oldin bekor qilinishi yoki omonat kirituvchi bilan bankning kelishuvi bo`yicha o`zgartirilishi mumkin. Uchinchi tomon benefistiar bo`lib, uning huquqlari omonat bo`yicha bankka talab qo`yilguniga qadar shartnoma tuzgan tomon ixtiyoriga bog’liq bo`ladi. Pul mablag’lari kelib tushgan paytdan boshlab o`z homiysi o`rnini to`liq egallaydi va omonatchi bo`lib qoladi. 761-moddaga muvofiq, bank omonati shartnomasi yozma shaklda tuzilgan bo`lishi kerak. Bank omonati shartnomasining yozma shakliga rioya qilmaslik, FKning 114, 115-moddalarida belgilangan oqibatlar bilan birga, bunday shartnomaning haqiqiy bo`lmasligiga olib keladi. Bank omonati shartnomasi yozma shakliga faqat tomonlar yagona hujjatning ikkala nusxasiga imzo chekib, ulardan biri omonatchiga berilgan holdagina emas, balki omonatni qo`yilganligi omonat daftarchasi, jamg’arma (depozit) sertifikati yoki bank tomonidan omonatchiga berilgan, qonunga muvofiq belgilangan bank qoidalarida va bank amaliyotida qo`llaniladi ish muomalasi odatlarida bunday hujjatlar uchun nazarda tutilgan talablarga javob beradigan boshqa hujjat bilan tasdiqlangan bo`lsa, rioya qilingan hisoblanadi. Shartnoma omonatchi qimmatli qog’ozlar, jamgarma yoki depozit sertifikatini olgan holda ham rasmiylashtirilgan hisoblanadi. Uning egasi bunday qog’ozlarni taqdim etgan vaqtda omonatchi sifatida qatnashadi. Bank omonati shartnomasi mazmun-mohiyati – bankning omonatchiga omonat summasini, bank omonati shartnomasida belgilangan miqdorda foizlar to`lagan hodda qaytarish majburiyatidan iborat (FK, 763-modda). Foizlar omonatchi tomonidan bankka berilgan kreditning bahosi hisoblanadi. Ularning miqdori shartnomada belgilanadi. Agar foizlar shartnomada ko`rsatilmagan bo`lsa ham ular bank foizi hisob stavkasi miqdorida to`lani-shi lozim. Demak, omonatga to`lanadigan foizlar miqdorini ayrim hollarda tomonlar kelishib olmasligi, ular qonunga asosan belgilanishi mumkin. Bank foizlarining kelishilgan miqdorini faqat talab qilib olinguncha saqlanadigan omonatlar bo`yicha va shartnomada bunday harakat taqiqlanmagan holdagina kamaytirilishi mumkin. Hatgo shu holda ham foizlarning yangi miqdori umumiy qoidaga muvofiq, omonatchilarga bu haqda xabar berilgan paytdan bir oy o`tganidan keyin qo`llanishi mumkin. Muddatli yoki shart bilan qo`yilgan omonatlar bo`yicha foizlar miqdori, agar shartnomada boshqacha tartib belgilangan bo`lmasa, bank tomonidan bir tomonlama kamaytirilishi mumkin emas (yuridik shaxslar uchun bunday imkoniyat shartnomada ko`zda tutilgan bo`lishi ham mumkin). Fuqarolar – omonatchilarni himoya qilib, qonun muddatli va shart bilan qo`yilgan omonatlar bo`yicha foizlarga tuzatish kiritilishini, agar qonunda boshqacha tartib belgilangan bo`lmasa, man etadi. Bunday omonatlar bo`yicha yuridik shaxslar uchun foizlarni bir tomonlama o`zgartirishga, shartnomada belgilangan bo`lsa, yo`l qo`yiladi. 281 Omonatga foizlar yozish va to`lash tartibi ham qonunchilikda tartibga solingan (FK, 764-modda). Bank omonati summasiga foizlar omonat bankka tushgan kunning ertasidan boshlab, to u omonatchiga qaytarilgan yoki boshqa asoslarga ko`ra, omonatchining hisobvarag’idan o`chirilgan kundan oldingi kungacha yoziladi. FKning 764-moddasi 2-qismida bank omonati summasi va foizlar, agar bank omonati shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, har oyda omonatchining talabi bilan to`lanishi ko`zda tutilgan. Bu muddatda talab qilib olinmagan foizlar esa, foizlar yoziladigan omonat summasiga qo`shilib boradi. Agar omonat tegishli foiz davri tugamasdan qaytarilayotgan bo`lsa, mijozning mablag’laridan amalda foydalanilgan davrdan kelib chiqqan holda bank foizlari yoziladi va ular omonat asosiy summasi bilan bir vaqtda to`lanadi. Bank omonati (depoziti) shartnomasida belgilangan tartibga ko`ra, omonatlar ikki asosiy turga bo`linadi: talab qilinishi bilanoq beriladigan omonat (talab qilinguncha saqlanadigan omonat) va shartnomada belgilangan muddat tutaganidan keyin qaytariladigan omonat (muddatli omonat). Biroq omonatning turidan qat’i nazar, bank omonatchi talab qilishi bilanoq omonat summasini yoki uning bir qismini berishi shart (FK, 762-modda). Yuridik shaxslar tomonidan qaytarib berishning shartnomada nazarda tutilgan boshqa shartlari asosida qo`yilgan omonatlar bundan mustasno. Bank omonati shartnomasining fuqaro omonatni talab qilishi bilanoq olish huquqidan voz kechishi haqidagi sharti o`z-o`zidan haqiqiy emas. Bank omonati shartnomasida qaytarib berishning qonun hujjatlariga zid bo`lmagan boshqa shartlari asosida omonatlar qo`yish ham nazarda tutilishi mumkin (FK, 762- modda). Masalan, shartli omonatlar biror shart asosida (masalan, farzand balog’at yoshiga etgunga qadar) tuziladigan bank omonati shartnomasi bo`yicha qo`yiladigan omonatlardir. Nomiga omonat qo`yilgan shaxs hisobvaraq ochilayotgan vaqtda belgilangan shartlarga rioya qilingan yoki omonat qo`yuvchi tomonidan ko`rsatilgan hollar yuzaga kelganidagina uni tasarruf etish huquqiga ega bo`ladi. Omonatchi belgilangan muddat etib kelganida muddatli omonat summasini yoki shartnomada belgilangan holat yuzaga kelishi bilan shartli omonat pulini talab qilmagan vaziyat ham bo`lishi mumkin. Bank omonatining bunday turi, agar shartnomada boshqa tartib ko`zda tutilgan bo`lmasa, talab qilib olinguncha saqlanadigan omonat turiga o`tkazib qo`yiladi. Omonatni qaytarish haqidagi talabni bajarmaganlik uchun ja-vobgarlik, FKning 766-moddasiga muvofiq, bank omonatchining omonatini qaytarish to`g’risidagi talabini bajarmagan yoki zarur ravishda bajarmagan; omonatni qaytarish shartlari yomonlashgan; fuqarolardan depozitni vakolat berilmagan shaxs qabul qilgan yoki omonatlar to`g’risidagi qonunchilik buzilgan; omonat qaytarilmagan, omonat noqonuniy ravishda tutib turilgan yoki foizlar to`lanmagan hollarda yuzaga keladi. Bunday hollarda omonatchi bankdan omonat summasini qaytarishni talab qilishga haqli bo`ladi. Bank omonati shartnomasini bekor qilish hamma vaqt omonatchi-fuqaroning bir tomonlama xohish-ixtiyori bilan yuz beradi. Agar omonatchi yuridik shaxs 282 bo`lsa, shartnomani bekor qilish omonatning turiga bog’liq: talab qilib olingunicha saqlanadigan omonatlar bo`yicha – birinchi talab bilan, alohida shartlar bilan qo`yiltgan omonatlar uchun shartnomada ko`zda tutilgan tartib qo`llaniladi. Download 5.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|