Toshkent davlat yuridik universiteti
Download 5.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Fuqarolik huquqi II-qism
- Bu sahifa navigatsiya:
- 8-§. KORXONANI SOTISH SHARTNOMASI
|
Nazorat uchun savolllar: 1. Ko`chmas mulkni sotish shartnomasi tushunchasi va huquqiy belgilarini guruhda 1963 yilgi Grajdanlik kodeksi bilan qiyosiy tahlil qiling. 2. Kichik guruhlarda mustaqil ravishda ko`chmas mulkni sotish shartnomasini tuzing va o`zaro muhokama qiling? 72 3. 2010 yilda Anvar ismli shaxs otasi Karimov Erkinga tegishli bo`lgan Toshkent viloyati, Zangiota tumanida joylashgan uy-joyni ishonchnoma asosida Ishmatov Tursun ismli shaxsga sotgan. Oradan 2 yil o`tgach, 2012 yilda E.Karimovning qizi S.Karimova fuqarolik ishlari bo`yicha Zangiota tumanlararo sudiga akasi A.Karimov va T.Ishmatov o`rtasida tuzilgan “oldi-sotdi shartnomasini haqiqiy emas deb topish to`g’risida” da’vo ariza bilan murojaat etgan. S.Karimova o`z da’vo arizasida voyaga etganligiga hamda doimiy ro`yxatda nizoli uyda turishiga qaramasdan, akasi A.Karimov uning roziligini olmasdan uy- joyni sotganligini qayd etib, oldi-sotdi shartnomasini haqiqiy emas deb topishni so`ragan. Javobgar A.Karimov esa o`z navbatida, sudga e’tiroznoma taqdim qilib, da’vogarning da’vo talablari asossiz ekanini, da’vogar nizoli uy-joy sotilmasdan ilgari 2009 yildayoq turmushga chiqib, turmush o`rtog’ining uyida yashashini, uning nizoli uy-joydan foydalanish huquqi allaqachon tugaganini bildirib, da’vo talablarini qanoatlantirishdan rad etishni so`ragan. Mazkur holatda da’vogarning da’vo talablari asoslimi? Javobgarning e’tiroznomasidagi keltirilgan holatlar-chi? Keltirilgan muammoviy holatga huquqiy jihatdan baho bering? 73 8-§. KORXONANI SOTISH SHARTNOMASI Ko`chmas mulkni sotish shartnomasining alohida turlaridan biri – korxonani sotish shartnomasidir. Korxonani sotish shartnomasi predmetining o`ziga xosligi bilan ko`chmas mulkni sotish shartnomasining boshqa turlaridan farq qiladi va shu munosabat bilan FKda alohida shartnoma sifatida belgilangan. Ayrim huquqshunos olimlar (I.V.Eliseev, A.U.To`raev) ning fikricha, fuqarolik huquqi obyekti sifatida korxona o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lgan alohida mol-mulk turi hisoblanadi. Birinchidan, korxona tadbirkorlik faoliyatini olib borishga xizmat qiluvchi mulk; ikkinchidan, korxona xususiy yoki jamoa tadbirkorligining tashkiliy-huquqiy shakli, uning moddiy negizi bo`lib hisoblanadi; uchinchidan, korxona iste’mol qilinmaydigan murakkab ashyo, turli xil predmetlar jamlamasi bo`libgina hisoblanmasdan, yagona mulkiy kompleks hamdir va nihoyat, to`rtinchidan, korxona ko`chmas mulkdir 14 . Ushbu fikrlarga qo`shimcha qilib, korxona xususiy alomatlari bilan belgilanadigan murakkab ashyo hisoblanishini ham aytib o`tish lozim. Korxonaning obyekt sifatidagi bu xususiyati uni muqobiliga almashtirib bo`lmasligini anglatadi. FKning 489-moddasiga ko`ra, korxonani sotish shartnomasiga muvofiq, sotuvchi sotib oluvchiga butun korxonani mulkiy majmua sifatida topshirish majburiyatini oladi, sotuvchi boshqa shaxslarga berishga haqli bo`lmagan huquq va majburiyatlar bundan mustasno. Korxonani sotish shartnomasi konsensual, ikki tomonlama va haq baravariga tuziladigan shartnoma hisoblanadi. Ma’lumki, korxona bir vaqtning o`zida fuqarolik huquqining obyekti va subyekti (unitar korxona, xususiy korxona) hisoblanadi. Shu munosabat bilan obyekt sifatida korxonani sotish shartnomasining o`ziga xos xususiyatlari mavjud. Bu xususiyatlar shartnoma subyektlari, shakli, predmeti va mazmuni bilan xarakterlanadi. Korxonani sotish shartnomasining subyektlari sifatida fuqarolik huquqining barcha subyektlari ishtirok etishlari mumkin. Davlat va uning organlari, yuridik shaxslar va fuqarolar korxonani sotish shartnomasida sotuvchi va sotib oluvchi sifatida qatnashadilar. Davlatga qarashli korxonalar sotilganda sotuvchi sifatida shu korxona tegishli bo`lgan davlat yuridik shaxslari ishtirok etadilar. Odatda, korxonani sotish shartnomasining subyektlari sifatida tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan fuqarolar va tijoratchi yuridik shaxslar e’tirof etilsa-da, korxonani sotish shartnomasini tartibga soluvchi qonun hujjatlarida shartnoma sub’eklariga nisbatan bunday cheklashlar belgilanmagan. Bu holat esa, istalgan fuqaroning yoki tijoratchi bo`lmagan yuridik shaxsning korxonani sotish shartnomasining subyekti 14 Гражданское право. Ч.2./Под.ред.А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. -М.: Проспект. 1997. 103-б.; Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик ҳуқуқи. 2-қисм./Ҳ.Раҳмонқулов, И.Зокировларнинг умум. таҳр. остида. -Т.: Адолат. 1999. 65-б. 74 bo`la olishi mumkinligini anglatadi. Korxonani sotib olgan fuqaro tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanish uchun ruxsatnomaga ega bo`lmasdan ham korxonaga nisbatan mulk huquqining sohibi bo`lishga haqli. Bu holatda korxonanining tadbirkorlik faoliyatini shunday ruxsatnomaga ega bo`lgan mulkdorning vakili amalga oshirishi yoki mulkdor korxonani ijaraga berish orqali bu faoliyatini olib borishi mumkin. Korxonani sotish shartnomasi ko`chmas mulkni sotish shartnomasi kabi taraflar imzolagan yozma shakldagi bitta hujjat tarzida tuziladi. Ko`chmas mulkni sotishdan farq qilib, korxonanini sotish shartnomasining shakli va uni rasmiylashtirishga nisbatan FK quyidagi qo`shimcha talablarni belgilaydi: 1. Korxona mol-mulki, huquq va majburiyatlarining haqiqiy holatini ifodalaydigan hujjatlarni shartnomaga ilova qilish. Bu talab korxonaning huquq subyektliligi bilan bog’liq bo`lib, uning uchinchi shaxs oldidagi majburiyatlari va mulkiy talablarini aniqlashga va kelajakda taraflar o`rtasida nizo vujudga kelmasligiga xizmat qiladi. Shartnomaga ilova qilinadigan hujjatlar jumlasiga: inventarizastiya dalolatnomasi, buxgalteriya balansi, mustaqil auditorning korxona tarkibi va uning qiymati to`g’risidagi xulosasi, kreditorlar va ular qo`yayotgan talablar xususiyati, miqdori va muddatlari ko`rsatilgan qarzlar ro`yxati kiradi. 2. Shartnomaning notarial guvohlantirilishi. Ba’zi hollarda korxonani sotish shartnomasi notarial guvohlantirilish talab qilinmaydi. FKning 490-moddasiga muvofiq, vakolatli davlat organining qaroriga binoan tanlov (tender) asosida tuziladigan korxonani sotish shartnomasi notarial guvohlantirilishi shart emas. Ayni vaqtda qonunning 110-moddasi 2-qismi 2-bandiga ko`ra, taraflardan birining talabi bilan ushbu shartnoma notarial tasdiqlanishi shartligini ham aytib o`tish lozim. Ko`chmas mulkni sotish shartnomasi kabi kolrxonani sotish shartnomasi davlat ro`yxatidan o`tkaziladi. Korxona huquq subyekti hisoblanganligi munosabati bilan uni sotish shartnomasi adliya organlarida ro`yxatga olinadi. Yuqoridagi talablarga amal qilmasdan tuzilgan korxonani sotish shartnomasi haqiqiy emas deb topiladi. Bunday shartnoma o`z-o`zidan haqiqiy bo`lmagan bitim hisoblanadi, uni bajarishga yo`l qo`yilmaydi va bir tarafni bitimni bajarishi uni haqiqiy deb hisoblanishiga olib kelmaydi. Shuningdek, taraflardan birining korxonani sotish shartnomasining davlat ro`yxatidan bosh tortishi, ikkinchi tarafning sud tartibida shartnomani ro`yxatdan o`tkazdirishiga olib kelmaydi. Korxonani sotish shartnomasining predmeti shartnomaning asosiy sharti hisoblanadi. FKda korxonani sotish shartnomasiga nisbatan qat’iy talablar qo`yilgan. Birinchi navbatda, ushbu shartnomaning predmeti mulkiy majmua hisoblangan korxona hisoblanadi. Ikkinchidan esa, firma nomi, tovar belgilari, xizmat ko`rsatish belgilari va sotuvchini hamda uning mahsulotini, u bajaradigan ish yoki ko`rsatadigan xizmatlarni shaxsiylashtiradigan boshqa vositalardan foydalanish huquqlari shartnoma predmetini tashkil etadi. FKning 85-moddasiga muvofiq, butun korxona mulkiy kompleks sifatida ko`chmas mulk hisoblanadi. Mulkiy kompleks bo`lgan korxona tarkibiga uning faoliyati uchun mo`ljallangan hamma mulk turlari, shu jumladan yer uchastkalari, binolar, inshootlar, uskuna, inventar, xom ashyo, mahsulot, talab qilish huquqi, 75 qarzlar, shuningdek korxonani, uning mahsuloti, ishlari va xizmatlarini aks ettiruvchi xususiy alomatlarga (firma nomi, tovar belgilari, xizmat ko`rsatish belgilari) bo`lgan huquqlar va boshqa mutlaq huquqlar, agar qonun yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, kiradi. Mulkiy majmua sifatida korxonaning tarkibiga kiruvchi mol-mulklarning ro`yxati aniqlanishi lozim. Sotiladigan korxona tarkibi va uning qiymati korxonani sotish shartnomasida inventarizastiyalashning belgilangan qoidalariga muvofiq o`tkaziladigan korxonani to`liq inventarizastiyalash asosida aniqlanadi. Umumiy qoidaga ko`ra, korxonaning predmeti moddiy va nomoddiy ne’matlardan tashkil topadi. Korxona predmeti hisoblangan moddiy ne’matlarga korxonaning binosi, turli xildagi ishlab chiqarish vositalarini kiritish mumkin. Nomoddiy ne’matlarga esa, korxonaning huquq va majburiyatlari, mutlaq huquq obyektlari (patent, firma nomi, tovar belgisi, xizmat ko`rsatish belgisi va h.k.) kiradi. Sotilayotgan korxonaning majburiyatlari xususida sotuvchi o`z kreditorlarini, korxona sotib oluvchilarga topshirilgunga qadar uning sotilishi haqida yozma ravishda xabardor qilishi lozim. Qarzning boshqa shaxsga o`tkazilishiga roziligini sotuvchiga yozma ravishda bildirmagan kreditor korxona sotilishi to`g’risida bildirish xati olgan kundan boshlab uch oy mobaynida yo majburiyatni bajarishni to`xtatishni yoki muddatidan oldin bajarishni va sotuvchi tomonidan zarar qoplanishini, yo bo`lmasa korxonani sotish shartnomasini butunlay yoxud uning tegishli qismini haqiqiy emas deb topishni talab qilish huquqiga ega. Korxonaning sotilishi to`g’risida ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan tartibda xabardor qilinmagan kreditor sotuvchi korxonani sotib oluvchiga topshirgani to`g’risida xabar topgan yoki xabar topishi lozim bo`lgan kundan boshlab bir yil mobaynida ushbu moddaning ikkinchi qismida nazarda tutilgan talablarni qondirish haqida da’vo qo`zg’atishi mumkin. Korxona sotib oluvchiga topshirilganidan so`ng sotuvchi va sotib oluvchi topshirilgan korxona tarkibiga kiritilgan, sotib oluvchiga kreditorning roziligisiz o`tkazilgan qarzlar bo`yicha solidar javobgar bo`ladilar. Firma nomi, tovar belgilari, xizmat ko`rsatish belgilari va sotuvchini hamda uning mahsulotini, u bajaradigan ish yoki ko`rsatadigan xizmatlarni shaxsiylashtiradigan boshqa vositalardan foydalanish huquqlari, agar korxonani sotish shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, sotib oluvchiga o`tadi. Sotuvchining tegishli faoliyat bilan shug’ullanishi uchun berilgan maxsus ruxsatnoma (litsenziya) asosida olgan huquqlari, agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, korxonani sotib oluvchiga berilmaydi. Chunki, bunday litsenziyalar ma’muriy huquqiy xarakterga ega bo`lib, faqatgina muayyan shaxs nomiga beriladi va boshqa shaxsga to`g’ridan-to`g’ri o`tkazishga yo`l qo`yilmaydi. Agar, sotuvchi shartnoma bo`yicha topshiriladigan korxona tarkibiga maxsus ruxsatnoma (litsenziya) ga ega bo`lmagani tufayli sotib oluvchi bajara olmaydigan majburiyatlarni kiritsa, u kreditorlar oldidagi tegishli majburiyatlardan ozod 76 qilinmaydi. Bunday majburiyatlarni bajarmaganlik uchun sotuvchi va sotib oluvchi kreditorlar oldida solidar javobgar bo`ladilar. Korxonani sotish shartnomasining bahosi, FKning 491-moddasi ko`zda tutilgan hujjatlar asosida aniqlanadi. Bunday hujjatlarni tuzish uchun qilingan xarajatlar tarflarning kelishuviga ko`ra qoplanadi va uning qiymati shartnoma bahosiga kiritilmaydi. Korxonani sotish shartnomasi taraflarning erki asosida tuziladigan shartnoma bo`lganligi sababli, baho taraflarning erk-irodalariga muvofiq belgilanadi. Korxonani sotish shartnomasining muddatini belgilash ham taraflarning erkiga muvofiq aniqlanadi. Qonun hujjatlarida korxonani sotish shartnomasining muddati to`g’risida ko`rsatmalar berilmagan. Korxonani sotish shartnomasiga muvofiq, sotuvchining asosiy majburiyati korxonani va unga nisbatan mulk huquqini uchinchi shaxslar huquqlaridan ozod holda topshirishdan iborat. Bunda korxona yaxlit holda topshirilishi lozim 15 . Ushbu majburiyatni bajarish uchun sotib oluvchi bir qancha harakatlarni amalga oshirishi zarur. Birinchi navbatda sotuvchi korxonani sotishga tayyorlashi, shartnomaga ilova qilinadigan hujjatlarni va sotib oluvchiga o`tadigan huquq va majburiyatlar ro`yxatini tuzishi lozim. FKning 493-moddasiga ko`ra, sotuvchining korxonani sotib oluvchiga topshirishi topshirish dalolatnomasiga muvofiq amalga oshiriladi, unda korxonaning tarkibi va kreditorlar korxona sotilishi to`g’risida xabardor qilinganligi, shuningdek topshirilgan mol-mulkda aniqlangan kamchiliklar haqida ma’lumotlar va yo`qolganligi tufayli topshirish majburiyatlari vujudga kelishi mumkin bo`lmaydigan mol-mulkning ro`yxati ko`rsatiladi. Korxonani topshirishga tayyorlash, shu jumladan, topshirish dalolatnomasini tuzish va imzolashga taqdim etish, agar shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, sotuvchining majburiyati hisoblanadi va uning hisobidan amalga oshiriladi. Ikkala taraf topshirish dalolatnomasini imzolagan kundan boshlab korxona sotib oluvchiga topshirilgan hisoblanadi. Shu paytdan boshlab korxona tarkibida topshirilgan mol-mulkning tasodifan nobud bo`lishi yoki tasodifan buzilishi xavfi sotib oluvchiga o`tadi. Korxonaga mulk huquqi bu huquq davlat ro`yxatidan o`tkazilgan paytdan boshlab sotib oluvchiga o`tadi. Sotib oluvchining korxonaga mulk huquqini ro`yxatdan o`tkazish, basharti korxonani sotish shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, korxona sotib oluvchiga topshirilganidan so`ng bevosita amalga oshiriladi. Korxonani sotish shartnomasida korxona haqi to`langunicha yoki boshqa holatlar yuz berguncha sotuvchining sotib oluvchiga topshirilgan korxonaga mulk huquqi saqlanib qolishi nazarda tutilgan hollarda sotib oluvchi mulk huquqi o`ziga o`tguncha topshirilgan korxona tarkibiga kiradigan mol-mulkni mulkiy majmua sifatida korxona faoliyatini ta’minlash uchun zarur darajada tasarruf qilishga, shuningdek huquqlardan foydalanishga haqli bo`ladi. 15 Раҳмонқулов Ҳ.Р. Олди-сотди шартномаси. -Т.: Адолат. 2000. 139-б. 77 Topshirish dalolatnomasi bo`yicha sotuvchi tomonidan tarkibi, shu jumladan, topshirilgan mol-mulkining sifati, korxonani sotish shartnomasida nazarda tutilgan talabga muvofiq bo`lmagan korxonaning topshirilishi va sotib oluvchining qabul qilishi oqibatlari, agar shartnomadan boshqacha tartib kelib chiqmasa va u ushbu moddaning ikkinchi, uchinchi va to`rtinchi qismlarida nazarda tutilgan bo`lmasa, FKning 393-395, 399, 402, 408, 412-moddalarida nazarda tutilgan qoidalar asosida aniqlanadi. Korxonani topshirish dalolatnomasiga muvofiq, korxona topshirilgan va qabul qilingan bo`lib, unda korxonaning aniqlangan kamchiliklari va yo`qotilgan mol-mulki to`g’risidagi ma’lumotlar ko`rsatilgan taqdirda, agar korxonani sotish shartnomasida bunday hollarda boshqa talablarni qo`yish huquqi nazarda tutilgan bo`lmasa, sotib oluvchi korxonaning xarid narxini tegishincha kamaytirishni talab qilish huquqiga ega. Sotib oluvchiga korxona tarkibida sotuvchining korxonani sotish shartnomasida yoki topshirish dalolatnomasida ko`rsatilmagan qarzlari (majburiyatlari) ham topshirilgan taqdirda, agar sotib oluvchi shartnoma tuzish va korxonani topshirish vaqtida bunday qarz (majburiyat) lar borligini bilganini sotuvchi isbotlamasa, sotib oluvchi xarid narxini kamaytirishni talab qilish huquqiga ega. Sotuvchi korxona tarkibida topshirilgan mol-mulkdagi kamchiliklar to`g’risida yoki topshirilishi lozim bo`lgan ayrim turdagi mol-mulkning bu tarkibda yo`qligi to`g’risida sotib oluvchidan bildirish xati olgan hollarda tegishli darajada sifatli bo`lmagan mol-mulkni darhol almashtirishi yoki sotib oluvchiga etishmayotgan mol-mulkni berishi mumkin. Agar korxonaning sotuvchi javobgar bo`lgan kamchiliklar tufayli korxonani sotish shartnomasida aytib o`tilgan maqsadlar uchun yaroqsizligi va bu kamchiliklar FKga, qonun hujjatlari yoki shartnomaga muvofiq belgilangan shartlarda, tartib va muddatlarda sotuvchi tomonidan bartaraf qilinmaganligi yoki bunday kamchiliklarni bartaraf qilib bo`lmasligi aniqlangan bo`lsa, sotib oluvchi korxonani sotish shartnomasini bekor qilish yoki o`zgartirishni va taraflar shartnomaga muvofiq bajarganlarini qaytarishni sud tartibida talab qilish huquqiga ega. Download 5.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|