Toshkent davlat yuridik universiteti

 

---

87 
3. Xayr-ehson 
 
Rivojlanib borayotgan bozor munosabatlari sharoitida ikki yoki undan ortiq 
shaxslarning fuqarolik huquqlari va burchlarini vujudga keltirish, o`zgartirish yoki 
bekor qilish haqidagi kelishuvlarning huquqiy ifodasi, vositasi sifatida 
shartnomalar muhim o`rin tutmoqda. Ana shunday shartnomalardan biri xayr-
ehsondir. Xayr-ehson hadyaning bir ko`rinishi bo`lib, bunda qilinadigan hadya 
umumfoydali maqsadlarga xizmat qilishi bilan xarakterlidir. Demak, xayr-ehson 
keng ommaning umumfoydali maqsadlarini amalga oshirish uchun qilinadi. 
Qonunchilik xayr-ehson, asosan, notijorat subyektlariga (davolash, tarbiya, 
ijtimoiy himoya muassasalariga, xayriya, ilmiy va o`quv muassasalariga, 
fondlarga, muzeylarga, jamoat birlashmalari, diniy tashkilotlarga va boshqa shunga 
o`xshash 
subyektlarga), 
shuningdek, 
fuqarolarga 
va 
davlatga 
qilinishi 
mumkinligini normalaydi. Xayr-ehson qilingan mol-mulk kelgusida uni qabul qilib 
olgan shaxsning mablag’lari jumlasiga kiradi, uning operativ boshqaruviga o`tadi. 
Jumladan, amaldagi “Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari to`g’risi-
da”gi
21
qonunning 26-moddasi, “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar 
to`g’risida”gi
22
qonunning 15-moddasi mazmuniga ko`ra, fuqarolar va mehnat 
jamoalarining ixtiyoriy xayr-ehsonlari mazkur yuridik shaxslar mol-mulkining 
tashkil topish manbalaridan hisoblanadi va ular tomonidan tegishli tartibda 
mustaqil tasarruf etiladi. 
Xayr-ehsonning predmeti fuqarolik muomalasida bo`lgan obyektlar, ya’ni 
pullar, qimmatli qog’ozlar, mol-mulklar, ashyolar, binolar, inshootlar (ularning bir 
qismi), avtomobillar va hokazolar bo`lishi mumkin. Xayr-ehsonni qabul qilishga 
biror kimsaning (ya’ni, uchinchi shaxsning) ruxsati yoki roziligi talab qilinmaydi. 
Xayr-ehson qilingan mol-mulk bir qator shartlar asosida amalga oshiriladi. 
Chunonchi: 
birinchidan, xayr-ehson qiluvchilar mol-mulkni topshirayotganda undan 
ma’lum bir maqsadda foydalanishni shart qilib qo`yishi lozim. Masalan, xayr-
ehson predmeti tarixiy obidalarni ta’mirlashga safarbar etilishi tayinlanishi 
mumkin. Bunday shart qo`yilmasa, u oddiy hadya deb hisoblanadi va undan hadya 
oluvchi mol-mulkning vazifasiga muvofiq foydalanadi; 
ikkinchidan, aniq maqsadda foydalanishga mo`ljallangan xayr-ehsonni qabul 
qilib olayotgan yuridik shaxs xayr-ehson qilingan mol-mulkdan foydalanish 
bo`yicha amalga oshirilgan operastiyalarning alohida ro`yxatini yuritishi lozim; 
uchinchidan, vaziyat jiddiy o`zgarganligi bois bunday mol-mulkdan 
ko`rsatilgan maqsadlarda foydalanish mumkin bo`lmasa, undan boshqa maqsadda 
faqat xayr-ehson qiluvchining roziligi bilan, agar mol-mulkni xayr-ehson qilgan 
fuqaro vafot etgan bo`lsa yoki xayr-ehson qilgan yuridik shaxs qayta tashkil etilgan 
yoxud tugatilgan bo`lsa, bunday hollarda sudning qaroriga muvofiq foydalanish 
mumkin. 
FKning 511-moddasi mazmuniga ko`ra, xayr-ehson qilingan mulkdan 
ko`rsatilgan maqsadda foydalanmaslik kelgusida xayr-ehson qiluvchiga, uning 
21
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2013 йил, 17-сон, 219-модда. 
22
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1998 йил, 5-6-сон. 

---

88 
merosxo`rlariga yoki boshqa huquqiy vorisiga xayr-ehsonni bekor qilishni talab 
qilish huquqini beradi. 
Nazorat uchun savollar: 
1. Hadya shartnomasining tushunchasi va huquqiy belgilarini tavsiflang. 
2. Kichik guruhlarda mustaqil ravishda hadya, xayr-ehson shartnomasini 
tuzing va o`zaro muhokama qiling? 
3. 1951 yilda tug’ilgan fuqaro Olegova Natasha da’vo ariza bilan Fuqarolik 
ishlari bo`yicha Mirzo Ulug’bek tumanlararo sudiga murojaat qilib, o`z da’vo 
arizasida 2001 yilda yagona farzandi bo`lgan qizi Olegova Tatyanaga o`ziga 
tegishli bo`lgan 2 xonali kvartirani davlat notarial idorasida hadya shartnomasi 
orqali rasmiylashtirib berganligini, oradan besh yil o`tgach, T.Olegova unga 
nisbatan turli xil taz’yiqlar o`tkazib uydan chiqib ketishni talab qilib 
kelayotganligini, bu holatlar bir necha marotaba takrorlanganligini, ushbu holatni 
qo`ni-qo`shnilari ham to`liq tasdiqlashligini bayon qilib, suddan 2001 yilda 
notarial idorada 2166-son davlat reestr raqami bilan qayd qilingan hadya 
shartnomasini bekor qilishni so`ragan. 
Mazkur holatda da’vogarning da’vo talablari qay darajada asosli yoki 
asosli emasligini huquqiy jihatdan asoslantirib bering.
4. Toshkent shahri Mirobod tumanida yashovchi fuqaro Batirov Mirzoning 
nomidan ishonchli vakili, advokat T.Boymatov Fuqarolik ishlari bo`yicha Mirobod 
tumanlararo sudiga da’vo ariza bilan murojaat etib, 2012 yilda Batirov Mirzo 
o`ziga tegishli bo`lgan 3 xonali kvartirani o`g’li Batirov Mansurjon nomiga davlat 
notarial idorasida hadya shartnomasi orqali rasmiylashtirib berganligini, biroq, 
hadya shartnomasini rasmiylashtirish chog’ida notarius M.Batirovga huquq va 
majburiyatlarini tushuntirmaganligini, vaholanki M.Batirov 2011 yilda buyon 
Ruhiy kasalliklar dispanserida ro`yxatdan turishligini, hadya shartnomasiga imzo 
qo`yayotgan vaqtda ham o`z harakatlarini ahamiyatini tushunmagan bo`lishi 
mumkinligini, ushbu holatlarga asosan Batirov Mirzo bilan Batirov Mansurjonlar 
o`rtasida 2012 yilda tuzilgan hadya shartnomasini haqiqiy emas deb topishni 
so`ragan. 
Ushbu holatda nizoli muammo yechimini huquqiy jihatdan asoslantirib 
bayon eting.