Toshkent farm atse vtikainstituti

O T K IR (NAYZA) BARG SANO - CASSIA 
ACUTTF О LI A DEL
0 ‘tkir (nayza)barg sano -Cassia Acutifolia Dei. dukkakdoshlar
- Caesalpiniaceae oilasiga kiradi.
Har ikkala sano o'simligi bo‘yi 1 m ga yetadigan yarim buta. 
Poyasi shoxlangan, pastki qismidagi shoxlari yerda sudralib o‘sadi. 
Bargi juft patli murakkab, 4-8 ta juft bargchalardan tashkil topgan 
bo‘lib, poyada bandi bilan ketrna-ket o ‘mashgan. Gullari shingilga 
to ‘plangan. Guli qiyshiq, kosachabargi 5 ta, asos qismi birlashgan, 
tojbargi 5 ta, birlashgan, sariq, otaligi 10 ta, hammasi yerkin holda, 
onalik tuguni bir xonali, yuqorigajoylashgan. Mevasi-yassi, yapaloq 
tuxumsimon, ba’zan bir oz qayrilgan, yashil-jigarrang va ko‘p urug‘li 
dukkak. Urug‘i sariq yoki yashilroq, deyarli to‘rtburchaksimon, 
to‘rsimon burushgan, uzunligi 6-7 mm.
Iyun oyining oxiridan bosh lab, kuzgacha gullaydi. Mevasi 
sentyabrdan boshlab yetiladi.
Geografik tarqalishi. Sano o‘simligi yovvoyi holda Afrikaning 
cho‘l va yarim cho‘l viloyatlarida (Sudan, Nubiya va Qizil dengiz 
bo‘yida) hamda Arabistonning janubida uchraydi. Bir yillik o‘simlik 
sifatida 0 ‘rta Osiyo va Kavkazda o ‘stiriladi. Cassia acutifolia Del. 
Iskandariya porti orqali chet elga chiqarilgani uchun u у an a Afrika, 
Misr yoki Iskandariya sanosi deb ham yuritiladi. Cassia anugutifolia 
Vahl. Hindistonda o ‘stirilgani uchun Hindiston sanosi deb ataladi.
Sanoning yana bir turi - to‘mtoq bargli sano (Ttaliya sanosi) 
Cassia obovata Collad. bor. Bu sano ham Afrikaning markaziy 
qismidan kelib chiqqan bo‘lib, bargchasining shakli bilan (bargchasi 
to‘mtoq, teskari tuxumsimon) boshqa turlaridan farq qiladi. Bu 
o‘simlikning bargchasi tarkibida ta’sir etuvchi modda - antratsen 
unumlari kam bo‘ladi.
Mahsulotning tashqi koVinishi. Bargli mahsulot juft patli 
murakkab bargning butun yoki qisrnan maydaiangan bargchalari, 
umumiy banlar hamda bir oz poyaning ingichka, yog‘ochlanmagan 
qismi va gullar aralashmasidan tashkil topgan, Bargchalar 
lansetsimon, o'tkir uchli, barg plastinkasi assimmetrik, tekis qirrali,
179

---

mo‘rt, kalta bandli boTib, uzunligi 1-3 sm, eni 0,4-1,2 sm (tor 
barg sano bargini uzunligi 2-6 sm, eni 0,6-2 sm). Bargchalarning 
ikkilamchi tomiri asosiy tomirdan o‘tkir burchak hosil qilib chiqadi 
va uchi bilan birlashib, barg plastinkasi qirrasiga parallel yo‘nalgan 
chiziq hosil qiladi. Mahsulot kuchsiz o‘ziga xos hid va shilliq- 
achchiqroq mazaga ega.
XI DF ga ko‘ra mahsulot namligi 12%, umumiy kuli 12%, 2 
mm dan y o 'g ‘on poya boTakchalari 3%, qo‘ng‘ir rangli, qoraygan 
va sarg‘aygan barglar 3%, mevalar 4%, teshigining diametri 1 
mm li elakdan oTadigan maydalangan boTakchalar 3,5%, organik 
aralashmalar 3% va mineral aralashmalar 1% dan oshiq hamda 
bargchalar miqdori 60% va antratsen unumlarini aglikonlarining 
(xrizofan kislotasiga nisbatan hisoblaganda) miqdori 1,35% dan 
kam boTmasligi kerak. Bulardan tashqari maydalangan (qirqilgan) 
mahsulot uchun 7 mm dan yirik boTgan boTakchalar 10% va 
teshigini diametri 0,5 mm li elakdan oTadigan mayda qismi 10% 
dan oshiq boTmasligi kerak.
Mevali mahsulot keng oval shaklli, yalpoq, qalin, bir oz 
egilgan, uzunligi 3-5 sm, eni 1,5-2,5 sm li, jigarrang-yashil rangli 
dukkaklardan iborat. UrugTar yalpoq, burchakli - yuraksimon, 
sarg‘ish-yashil rangli boTib, usti to‘rsimon burishgan.
Mahsulot namligi 12%, umumiy kuli 12%, poya boTakchalari 
va barg bandlarining aralashmasi 10%, organik aralashmalar 3% 
va mineral aralashmalar 1% dan ko‘p, antratsen unumlarining 
(aglikonlarga nisbatan hisoblaganda) miqdori 1,4% dan kam 
boTmasligi kerak.