Toshkent kimyo-texnologiya instituti shahrisabz filiali 12-ma’ruza. Omixta yemlarni saqlash. Reja

126-rasm. 20⁰С haroratda baliq 127-расм. Baliq unini turli
unining namligiga bog'liq holda haroratlarda saqlaganda
yog' miqdori va kislota sonining suvda eruvchi oqsillar va
o'zgarishi: ammiak miqdorining
1 - 8%; 2 -12%; 3 -16% o'zgarishi:
1 - 0⁰C; 2 - 10⁰C; 3 - 20⁰C


77-jadval
10 % namlikda dastlabki kattalikka nisbatan % hisobida o'rtacha oylik o'zgarishlar (+,-)

Ko'rsatkichlar	Harorat, ^0C
	-5	0	10	20
Ho'l protein Suvda eruvchi oqsil Amin azot Ammiak Uchuvchi asoslar azoti Ho'l yog' Yog'ning kislota soni Yog'ning perekis soni Yog'ning yod soni	-2,2 -5,1 +1,0 +5,6 +8,4 -6,6 +7,7 +68,1 -5,9	-2,9 -7,3 +2,6 +8,1 +13,5 -7,8 +17,3 +77,3 -0,1	-3,2 -15,7 +5,6 +10,0 +19,0 -13,2 +46,1 +90,9 -12,7	-3,4 -18,8 +8,8 16,2 +27,0 -16,4 +55,8 +113,6 -16,2

Omixta yemlarning saqlashga chidamliligiga ularga qushiladigan komponentlarning tarkibi va nisbati hamda ularni tayyorlash texnologiyasi xam ancha ta’sir qiladi. Xatto, bitta komponentning fizik yoki biologik xossalari turli xil bulishi mumkin. Masalan, gusht- suyak uni tarkibidagi protein va yog’ miqdoriga qarab uning muvozanat namligi uzgaradi (128-rasm).

Xavoning nisbiy namligi, %


128-rasm. Havoning turli nisbiy namligida go'sht-suyak unining muvozanat namligi: 1 - protein miqdori 42,1%, yog' miqdori 12,1%; 2 - protein miqdori 35%, yog' miqdori 19,4%

Omixta yemlar tarkibida kam chidaydigan komponentlar (masalan, yog’, ayrim vitaminlar va sh.u.) qanchalik kup bulsa, qisqa muddatda ularning yem-xashaklik kiymati pasayishi, xatto buzilishi mumkin. Odatda, bir xil sharoitda granula yoki briket kurinishidagi yemlar sochiluvchan yemlarga nisbatan saqlashga ancha chidamlirok buladi. Buning sabablaridan biri omixta yemni granulalash jarayonida 88...90° S xaroratda bug’latilishidir. Shu bois, ulardagi mikrofloralar soni bir necha martaga kamayadi.

Xomashyo va omixta yemlardagi namlik miqdori ularni saqlashga chi- damliligiga ta’sir qiluvchi muxim omildir. Shu sababdan omixta yemlarning “kritik namligi” tug’risida uziga xos tushuncha paydo buldi. Biroq, kritik namlik deganda donga nisbatan jarayonni tezlashtiruvchi erkin suv xosil bulish chegarasi tushunilsa, omixta yemlarda esa bu termin butunlay mikroorganizmlarga nisbatan qullaniladi. Omixta yemlar yoki ularni tashkil qiluvchi komponentlarda mikroorganizmlarning biror-bir guruxi faol rivojlanishi uchun sharoit yaratib beruvchi namlikka kritik namlik deyiladi.
Turli xomashyolar uchun kritik namlik qiymatini aniqlash buyicha bir qator tadqiqotlar olib borildi. Deylik, Richardson va Klayn ma’lumotlariga kura kritik namlik darajasi quyidagicha buladi: ilik uchun 8,7 %, barglardan tayyorlangan lyuserna uni uchun 14,9 %, paxta chigiti kunjarasi uchun 11,5 %, paxta chigitining sharoti(paxta kunjarasi) uchun 12,8 % va xokazolar. Umuman olganda, turli xil omixta yemlar va xomashyolar uchun kritik namlik 10.. .14,5 % atrofida buladi. Bu qiymatlar tarkibida namligi ancha kam bulgan mineral xomashyolar (osh tuzi, karbomid va x,.k.)ga tegishli emas.
Omixta yemlar gigroskopik xususiyatga eta bulib, ular uz namligini uzgartirishi mumkin. Bu jarayon sochilib turgan (uyumlardagi) omixta yemlarda tez boradi. Laboratoriya sharoitida utkazilgan tajribalar shuni kursatdiki, suv bug’larining sorbsiya yoki desorbsiya jarayoni birinchi uch sutka mobaynida jadalroq borib (129-rasm), 1O...14-sutkalarda tugaydi. Omborxona yoki silosda saqlanadigan omixta yemlarda sorbsiya va desorbsiya xodisalari uyumning yuqori qatlamlarida jadal boradi. Namlikning uyum ichiga kirishi omixta yemning granulometriya tarkibiga va uning g’ovakligiga bog’liq.
Omixta yemning uzoq saqlanuvchanligiga ta’sir qiluvchi muxit omillaridan biri - tabiiy xarorat xisoblanadi. Xarorat va namlikning kritik namlikdan pasayishi omixta yemlarni xavfsiz saqlash muddatini ancha uzaytiradi. Keltirilgan nomogrammadan (130-rasm), kurinib turibdiki, xaroratga (-5° S dan +20° S gacha) va namlikka (10 dan 18 % gacha) bog’liq xolda omixta yemni chidamli saqlash muddati 4 sutkadan 120 sutkagacha va undan kuproqqa uzgaradi.
Xaroratning muxim axamiyatga egaligi shu bilan tushuntiriladiki, omixta yemlarning sifati pasayishiga va buzilishiga asosiy sababchi - bu mikroflora va xasharotlarning, ya’ni don zaxiralari zararkunandalarining faol rivojlanishidir. Omixta yemlarda sodir buladigan oksidlanish jarayoni yuqori musbat xaroratda tezrok boradi.
Omixta yemlar mikroflorasining asosiy sismi don massasida yashaydigan mikroorganizmlardan iborat. Ularning umumiy soni (1g da) don massasidagidan oshib ketishi mumkin, chunki reseptu- raga mikroorganizmlar bilan xaddan tashkari tuyingan kepaklar va ut uni kiritiladi. Sifatli dondan tayyorlangan omixta yemlar turkumlari, asosan, bakteriyalarni sakdaydilar, ularning orasida esa eng kupi E.Herbicola xisoblanadi. Mogorsimon zamburuglar esa Altemaria, Cladosporuum va boshkalardan iborat. Omixta yemlar tayyorlash uchun mikroorganizmlarning aktiv ta’siriga kuproq uch- ragan don ishlatilgan bulsa, u xolda kuproq mikdorda mogorlar (Aspergillus va Pinicillum ning vakillari) va ancha kam mikdorda E.Herbicola uchraydi.



Barcha omixta yemlar bakteriyalar va ayniqsa, mog’orsimon zamburug’lar uchun juda qulay ozukaviy muxit xisoblanadilar. Namlik yetarlicha bulganda (kritik namlik harajasida va kuproq) va musbat xaroratlarda (10° S dan yuqori, ayniqsa 20° S dan oshganda) mog’or tezda rivojlanadi, kuproq issiqlik ajratib chiqaradi va omixta yemlarning uz-uzidan qizishiga asosiy sababchi xisoblanadi. Omixta yemlar yuqori g’ovaklikka ega bulishi (sochiluvchan omixta yemlarda 56...58 %, granulalanganlarida esa 50...54 %) aerob zamburug’ florasi jadal rivojlanishi uchun kerak bulgan xavo (uning tarkibida esa kislorod mavjud) zaxirasini ta’minlaydi. Omixta yemlar xarorati va namligini ularda mikrofloralarning rivojlanishiga kompleks ta’siri tugrisidagi ma’lumotlar 78-jadvalda keltirlgan.