Toshkent kimyo-texnologiya instituti «silikat materiallar, nodir va kamyob metallar texnologiyasi» kafedrasi hisob izoh yozuvi

Kuydirish 

 

Keramika texnologiyasida pishish tugallanuvchi va o’ta murakkab texnologik 

jarayon hisoblanadi. Pishish jarayonida bir qator fizik-kimyoviy jarayonlar yuz beradi 

va buyumlar buni natijasida toshsimon tuzilishga, suvga barqaror, mustaxkam, sovuqqa 

chidamli va shunga o’xshash fizik-mexanik xossalarga ega bo’ladilar. 

Keramik materiallar ishlab chiqarishda kuydirilgan yoki pishgan material deb, 

kuydirish jarayonida kam ochiq g’ovaklikka, yani kam suv yutuvchanlikka ega bo’lgan 

materiallarga aytiladi. Bu qaysi materialga qanday talab qo’yilishiga qarab belgilanadi. 

Materialni suv yutuvchanligi pishgan holatida 0.02 % dan (texnik keramika buyumlari 

uchun) to bir necha foizgacha (qurilish keramikasi buyumlari uchun) bo’ladi. 

Kuydirish jarayonida hajmiy o’zgarishlarni (αhaj) g’ovaklik, zichlik va massa 

o’zgarishiga qarab funksiya ko’rinishida ifodalash mumkin: 

                                   αhaj=[(ρ

1

(1+ a /100)/ρ

2

)-1]

.

100%                   (1) 

 

αhaj =[((100+a) –(100-P

1

)γ

1

) / ((100-P2)γ

2

100) -1]100%   (2) 

bu erda 1 va 2 indekslar yarim maxsulot va kuydirilgan materialga tegishli. 

 

a - material massasining kuydirishda o’zgarishi, %, bu kattalik  manfiy  musbat 

bo’lishi mumkin. 

 

kuydirish jarayonida materialni hajmiy zichligi (γ

1

=γ

2

) va massasidagi o’zgarishlar 

(a=0) bo’lmasligi mumkin. Bunday holat bir qator olovbardoshlar va texnik keramika 

buyumlariga xosdir, chunki bularni shakllashda avvaldan kuydirilgan materiallar 

ishlatiladi, qaysiki bu materiallarda fizik-kimviy reaksiyalar, fazoviy o’zgarishlar 

yakunlangandir. U holda (1) va (2) ifodalar sodda ko’rinishga ega bo’ladilar; 

 

αhaj = (ρ

1

/ρ

2

) –1)

.

100% 

 

αhaj = (P

2

-P

1

/100-P

2

)

.

100%  

 

Bunday holatni hisobga olmay turib, kuydirishda keramik materiallarning chiziqli 

o’lchamlarini αchiz, zichlikni ρ, g’ovaklikni P o’zgarishini quyidagi grafikda izohlash 

mumkin. 

 

 

 

21 

 

Kuydirish jarayonida keramikaning o’lchamlari va zichlik harakteristikasini 

o’zgarishi. 

1-chiziqli o’lchamlari (αchiz) o’zgarishi; 2-zichlik (ρ); 3-haqiqiy g’ovaklik (P%); 

4-ochiq g’ovaklik (P0,%); 5-yopiq g’ovaklik (Pyo=P-P0,%);  

a-pishishgacha bo’lgan uchastka; b-pishish jarayoni uchastkasi; v-pishgan 

holatdagi interval;   

g-kuyib ketgan, ya’ni pishishdan o’tib ketgan uchastka- "ko’pchish". 

grafikdan ko’rinib turibdiki, a - uchastkada keramikada sezilarli o’zgarishlar yo’q, 

b - uchastkada pishish jarayoni ro’y beradi, bu jarayon temperatura ko’tarilishi bilan 

tezlashadi. bunda zichlik oshadi, umumiy g’ovaklik kamayadi. Ma’lum etapda 

g’ovaklar himoyalanish jarayoni boshlanadi, yani berk g’ovaklar yuzaga keladi, buni 

natijasida ochiq g’ovaklik umumiy g’ovaklikka ko’ra kamayadi. v - uchastkada 

qisqarish maksimal darajaga yetadi.   

g - uchastka materialni ko’pchishiga tegishli, yani kuyib ketish natijasida zichlik 

kamajib, berk g’ovaklar hajmi oshadi. 

Pishish jarayonining mexanizmini va tasniflanishini ko’rib chiqishdan avval, 

keramik sistemaning pishishida qatnashuvchi fazalarni nazarga olish lozim. agar pishish 

"qattiq faza-suyuqlik-gaz" sistemasidagi jarayonlarni o’z ichiga olsa, asosiy rol suyuq 

fazaga tegishlidir. Bu gruppa jarayoni "suyuq faza ishtirokida pishish" yoki "suyuq 

pishish" deb ataladi. Suyuq faza ishtirokisiz o’tuvchi pishish jarayoni "qattiq fazali 

pishish" deb ataladi.  

 

 

 

22 

Texnik keramika buyumlari olishda olovbardoshlik, kimviy bardoshlik, mexanik, 

issiqlik, elektr yoki magnitli xususiyatlar talab etiladi, bu material pishish jarayonida 

suyuqlikni ortiqcha miqdorda bo’lmasligi sharti bilan bajariladi. 

Bosim ostida pishish yoki "qaynoq presslash" keramika texnologiyasining bazi 

turlarida qo’llaniladi. Bu usul tarkibida suyuq faza bo’lmagan qiyin pishuvchi 

materiallardan yuqori zichlikka ega buyumlar olishda ishlatiladi. 

Reaksion pishish.  

Bu usulda pishadigan material zichlashishi kimviy reaksiya natijasida hosil 

bo’lishiga muvofiq sodir bo’ladi. sistema zichligining oshishi reaksiya mahsulotining 

massasi va hajmi reaksiyaga kirishayotgan komponentlarnikidan ko’proq ekanidan. 

yani, masalan 

                                             3Si + 2N

2

 > Si

3

N

4

 

                                

Chinni buyumlarini kuydirish 

Chinnini dastlabki kuydirish 850-1050º C larda olib boriladi, natijada mexanik 

mustahkamligi 10 MPa dan yuqori bo’lgan va suv yutuvchanligi 16-19% bo’lgan 

material hosil bo’ladi. Yarim tayyor mahsulotlarning rangi bunda kulrangdan pushti 

jilosi bo’lgan oq ranggacha o’zgaradi. Dastlabki kuydirishdan chiqqan material suvda 

bo’kmaydi va yaxshi sirlanadi. Birinchi kuydirishdan so’ng buyumlar sir osti bo’yash, 

angob, tuz eritmalari yordamida bezalishi yoki sirlanishi, keyin esa ikkinchi bor 

kuydirishga yuborilishi mumkin. 

 Birinchi kuydirishga  buyumlar kapsellarga  yoki tunnel  pechlarining 

etajerkalariga joylangan holda, tirqishli pechlarda esa harakatlanayotgan qurilmalarga   

yoki maxsus tagliklarga  o’rnatilgan holda kiradi. 

Pechga yuqori namlikka ega bo’lgan, yoriq va darzlari bo’lgan, yaxshi 

silliqlanmagan yuzali, quloqcha va jo’mraklari  noto’g’ri o’rnatilgan va boshqa 

nuqsonlari bo’lgan buyumlar yuklanmaydi. Yassi buyumlar kapsellarga  dasta-dasta 

qilib yuklanadi. Diametri 200 mm bo’lgan mayda va chuqur tarelkalar uchun tubi 

kesilgan kapsellar ishlatiladi. Kapselsiz kuydirish usulida  esa tarelkalar vagonetkaning  

etajerkalaridagi taglikka dasta-dasta qilib  joylanadi. Dastada diametri 240 mm bo’lgan 

tarelkalarning  soni 6 ta, diametri 200-175 mm bo’lganlarning  soni 8 ta, laganlarning 

soni esa 10-12 ta bo’ladi. 

Yupqa devorli ichi bo’sh buyumlar bir-birining ustiga taxlanib joylanadi. Yirik 

qalin devorli buyumlar (krushkalar,  choynaklar, vazalar va boshqalar) tik turgazib 

kuydiriladi. Birinchi  kuydirish uzluksiz tarzda ishlovchi tunnelli  va tirqishli pechlarda  

olib boriladi. Tirqishli pechlar to’r shaklidagi taglikli, rolikli, osilma belanchakli 

konveyer turida bo’ladi. Tunnel pechlarida kuydirish harorati 900-1000º C, tirqishli 

pechlarda 780-850º C bo’ladi. Oksidlovchi muhit (havoning ortiqlik koeffitsienti 1,15-

1,2) organik aralashmalarni to’liq  yonib ketishiga,  karbonatlarni  dissotsiatsiyalanish, 

sulfid va sulfatlarni parchalanish mahsulotlarini  yo’qolishiga, qurum uglerodning  

yonib ketishiga zamin yaratadi. 

 

 

 

23 

Konveyer pechlarining unumdorligi  sutkasiga 10-15 ming dona mahsulotga teng 

bo’lib, shartli yoqilg’i sarfi 1 kg buyum uchun 0,09-0,16 kg ni tashkil etadi, pechning 

f.i.k. 24-28% ga teng. Tunnel pechlarida foydalanilgan holda  pechning 1m2 yuzasidan  

tushirib olinayotgan buyumlar soni 4-6 marttaga oshadi,  1 ming dona buyumlarni 

kuydirish tannarxi  3,5-4 barobar kamayadi, pech xizmatidagi ishchilar soni 4 marttaga 

qisqaradi, pechning f.i.k. 8 % ni tashkil qiladi. 

Birinchi kuydirishni tezkorlik tartibida olib borishda quyidagi omillar asosiy 

hisoblanadi: fizik-kimviy jarayonlarni  kechishi uchun sarf  bo’ladigan vaqt, pech ichida 

bir tekis harorat maydonini buyumlarni nafaqat yuzasida, balki chuqur qatlamida  

kerakli haroratni taminlay oladigan tezlikda haroratni ko’tara  olish imkoniyatlari,  

tezlik bilan qizdirish va sovitish jarayonida buyumlarni  sinishiga olib keluvchi  

vaqtinchalik harorat kuchlanishlarini yuza kelish imkoniyatlarini  yo’qotish, mexanik 

jihatdan mustahkam va suvga  chidamli hamda sirlash uchun yaroqli bo’lgan mahsulotni 

olish. 

Kuydirishdan chiqqan mahsulotlar ko’zdan kechirish, urib ko’rish va fuksin 

nazorati yordamida saralanib olinadilar. Birinchi kuydirishdan keyin buyumlarda turli 

ko’rinishdagi  nuqsonlar yani qiyshayib ketish, pishmay qolish, haddan tashqari kuyib 

ketish, siniqlar darz va yoriqlar kabi nuqsonlar hosil bo’lishi mumkin. Chinni siniqlari 

yarim  tayyor mahsulotni tashish, kapselga joylash, pechga yuklash va undan tushirib 

olish  jarayonida hosil bo’ladilar. 

 Yarim tayyor mahsulotni pishmay qolishi yoki haddan tashqari kuyib ketishi 

birinchi kuydirish tartibi buzilganda kuzatiladi. Darz va yoriqlar quritish va kuydirish 

jarayonida vujudga keladi. 

Yarim tayyor mahsulotda mavjud bo’lgan nuqsonlarni aniqlashda  qo’llaniladigan 

ko’zdan kechirish usulida  yirik darzlar va shikastlar namoyon bo’ladi. Mayda darzlar 

esa urib ko’rish usuli bilan aniqlaniladi.  bunda siniq buyumlar urilganda tovush 

chiqadi. Ammo, tajribalarning  ko’rsatishiga bu usul yordamida  faqat ikki tarafi teshikli 

darzlar yuzaga chiqar ekan. Teshik bo’lmagan mayda darzlar esa fuksin nazorati orqali 

aniqlanishi mumkin. Bunda buyum sirtiga mo’yna yordamida  fuksinning suvli eritmasi 

surtiladi. Mavjud bo’lgan darzlar rangli suyuqlikni shimib, sopolakning yorug’ yuzasida  

to’qroq bo’lib qoladilar va yaxshi ko’rinadilar.  Fuksin nazorati orqali ham barcha 

majda  turdagi darzlar ko’rinavermasligi mumkin. Buyumlar sirlanganda undagi barcha 

darzlar yaqqol namoyon bo’ladi. 

 Kuyish darajasiga ko’ra birinchi  kuydirishdan chiqqan buyumlar 3 ta guruhga 

bo’linadi: normal holda kuygan buyumlar - suv yutuvchanligi  

18-22% bo’lgan bir tekis och pushti rangli sopolakga ega buyumlar; sust holda 

kuygan buyumlar - suv yutuvchanligi 22% dan yuqori bo’lgan to’q pushti rangli 

sopolakka ega buyumlar; kuchli darajada kuygan buyumlar - suv yutuvchanligi 18% 

dan kam bo’lgan krem yoki deyarli oq rangli  sopolakka ega buyumlar. normal holda 

kuygan buyumlarning egilish kuchi  bo’yicha mustaxkamligi 6-14 MPa ga teng bo’ladi. 

Chinnini ikkinchi kuydirish  asosiy kuydirish hisoblanadi. Uning ta’sirida 

buyumlarning sopolagi shakllanib, sir buyum yuzasiga oqib qotadi, sir osti bezagi 

mahkamlanadi. 

 

 

 

24 

Changdan tozalangan buyumlar ichki tomoni, chetlari va tubi ifloslanishni 

kamaytiruvchi  va buyumlarni yopishib qolishidan saqlovchi  maxsus tarkiblar surtilgan 

kapsellarga joylanadi. Kapselsiz kuydirish usuli qo’llanganda esa, buyumlar 

vagonetkaning  etajerkalariga taxlanadi. 

Kapselsiz kuydirish usuli yildan yilga ishlab chiqarishda  ko’proq tatbiq etilayapti. 

tirqishli pechlarning yaratilishi va gazsimon yoqilg’idan foydalanish ushbu usulni 

qo’llash uchun zamin yaratadi. Bunda olovbardosh materiallar va yoqilg’i sarfi 

kamayib, kuydirish vaqti qisqaradi. 

Kapselsiz kuydirish usulini tunnel pechlarda qo’llash chinni buyumlar massasini 

33% ga oshiradi, olovbardosh materiallar sarfini ikki barobarga qisqartiradi, 

yoqilg’ining solishtirma  sarfini 28-30% ga kamaytiradi, pechning unumdorligi 35-40% 

ga oshadi. 

Hozirgi kunda bir qator buyumlar uchun bir martalik kuydirish usuli ham qo’llanib 

kelmoqda. Bu usulda qalin devorli laganlar, sariyog’ va sho’r baliqlar uchun idishlar, 

piyolalar, chashkalar, salat idishlari, vazalar, haykal va skulpturalar  va boshqalar 

kuydirilayapti. 

45-50º C  gacha sovitilgan buyumlar kuydirish pechlaridan tushirib olinadi. 

Buyumlar tunnel pechda  kuydirilgan bo’lsa, ular pechning tashqarisida tushirib olinadi. 

Buning uchun 50º C gacha sovitilgan vagonetkalar pech kanalidan chiqarilib, temir yo’l 

orqali tushirib olish joyiga haydaladi. Agar kuydirish kapsellarda olib borilgan bo’lsa, 

tushirib olishni burchakdagi kolonnaning  yuqori kapselidan boshlanadi. Kapsellarni 

ajratib  qo’yilgan joyga tushirib, undan chinni buyumlar chiqarib olingandan so’ng, 

yashiklarga taxlab, transporter belanchagiga  joylangan holda saralashga yuboriladi. 

  Chinnini ikkinchi bor kuydirishda bir nechta bosqichlar mavjud. birinchi bosqich 

temperaturani 900-940º C gacha ko’tarish bilan borib, unda materialning bir oz 

miqdordagi pishishi kuzatiladi. Pechda oksidlovchi gaz muhiti yaratiladi.  

Ikkinchi bosqichda temperatura 940-1040º C atrofida o’zgarmas holda oksidlovchi 

muhit sharoitida ushlab turiladi. Bunda pech ichidagi buyumlarning temperaturasi bir 

xil bo’lib qolishi uchun sharoit yaratiladi. Oksidlovchi muhit uglerodning yonishi uchun 

shart, chunki bu jarayon keyingi qaytariluvchi bosqichgacha yakunlansa, sir qatlami 

pishib, zichlanadi. bu bosqichda kuymay qolgan uglerod chinniga kulrang tus berib, 

buyumlarning sirti mayda-mayda "nakollar" bilan qoplanadi. Bu bosqich davomida bir 

oz miqdorda shisha fazasi ham hosil bo’lib, u massaning qattiq zarrachalarini bog’lab 

turadi.  

 Uchinchi bosqichda harorat 1250º C gacha ko’tarilib, qaytaruvchi muhit 

yaratiladi. Buning natijasida Fe

2

O

3

 CO yordamida FeO gacha qaytariladi, ikki valentli 

temir esa kremnezem bilan silikat hosil qilib, chinnining sarg’ish rangini havorang 

zangori rangga o’zgartiradi. Qaytaruvchi muhitni yaratish uchun yoqilg’ining yonish 

mahsulotlarida uglerod oksidining kontsentratsiyasi oshiriladi (3-4%gacha). Buning 

uchun 900-1250º C haroratda gorelkaga berilayotgan havoning miqdori rostlanadi. 

Ushbu bosqichda massada shishasimon massaning hosil bo’lishi jadallashadi va u 

materialdagi kapillyar va g’ovaklarni to’ldirishi natijasida buyumlarda kuchli qisqarish 

sodir bo’ladi. Shisha fazasining vujudga kelishi asosan dala shpatining suyuqlanishi 

 

 

 

25 

natijasida ro’y beradi. Yana bu bosqichda mullitning ignasimon kristallari hosil bo’lib, 

sirning suyuqlanishi boshlanadi. 

To’rtinchi bosqich 1250º C dan boshlanib 1350-1410º C larda tugaydi. U neytral 

muhitda borib, tutun gazlari tarkibida uglerod oksidining kontsentratsiyasi 0,5-1% ga 

teng bo’ladi. Bu bosqichda chinnining to’liq pishishi sodir bo’lib, sir oqib buyum 

materiali bilan birga suyuqlanib ketadi. ushbu bos?ich davomida buyumlar maksimal 

temperatura sharoitida 1-1,5 soat ushlab turiladi. 

       Beshinchi bosqich - sovutish bosqichidir. Bunda temperatura 800-700º C 

gacha katta tezlikda (200-250º C soat), keyin esa sekinlik bilan tushiriladi. Sovutish 

vaqtida sirning suyuqlangan holatidan qattiq holga o’tishi va sirning qotish nuqtasi katta 

ahamiyatga egadir. Chinnining to’liq qisqarishi massa tarkibiga qarab 13-17% ni tashkil 

qiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

26 

5.Chinni buyumlarini ishlab chiqarishda xom ashyo materiallari ta’rifi va ularga 

qo’yiladigan talablar 

Xom ashyo materiallarining turlari 

Chinni buyumlarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan xom ashyo materiallari 

umumiy holda plastik va plastik bo’lmagan turlarga bo’linadilar. 

Plastik materiallarga tuproq, kaolin va bentonitlar kiradi. Ular suv bilan birikish 

davrida plastik massani hosil qilib, kuydirishdan keyin tosh kabi mustahkam bo’lib 

qoladilar. 

Plastik bo’lmagan materiallarga kvarts qumi, maydalangan kvarts, sirlanmagan va 

kuydirilgan buyumlarning maydalangan siniqlari, degidratlangan tuproq kiradi. Ushbu 

materiallar plastik massani yovg’onlashtirib, buyumlarni quritish va kuydirish vaqtidagi 

qisqarishini cheklaydi. 

Suyuqlanib ketadigan materiallar qatoriga kuydirish temperaturasi sharoitida 

suyultma hosil qilib, massaning boshqa komponentlari bilan birikib, mustaxkamligi 

yuqori bo’lgan  materialni hosil bo’lishiga olib keluvchi silikatlarni vujudga keltiruvchi 

moddalarga aytiladi. Suyuqlanib ketadigan materiallar ham massani shakllash davrida 

yovg’onlashtiradi. Ularga dala shpatlari (albit, ortoklaz, anortit), kvarts-dala shpatili 

xom ashyolar, pegmatitlar, sienitlar va boshqalar kiradi. 

Sir ishlab chiqarish uchun xom-ashyo sifatida dala shpatlari, kvarts, pegmatit, talk, 

vollastonit, dolomit, kaolin, sirlangan buyumlarning siniqlari, rux oksidi, borat rudasi, 

strontsiy karbonat, texnik bura, bor kislotasi, qizdirilgan soda, natriy sulfat, magnezit, 

ohak va boshqalar ishlatiladi. 

Tuproqli materiallar, ularning xossalari. tuproq va kaolinlar - tabiiy polimineral 

materiallar hisoblanib, ular alyumosilikatli tog’ jinslari bo’lmish dala shpatlari, 

pegmatitlar, granitlarni shamol ta’sirida yemirilishi natijasida hosil bo’lganlar. Tog’ 

jinslarining yemirilishi (suv, shamol, muzliklarning ta’siri) fizik, (qizdirish, sovitish 

ta’sirida) kimviy (namlik, kislorod, karbonat angdrit hamda havo va suvda bo’ladigan 

boshqa gazlar ta’sirida) va bakteriologik (organik aralashmalarning chirishi) jarayonlari 

asosida sodir bo’ladi. 

Dala shpatili tog’ jinslarining yemirilib, kaolinit hosil qilish jarayonini quyidagi 

sxema yordamida ifodalash mumkin: 

K

2

O 

.

 Al

2

O

3

 

.

6SiO

2

 

 CO

2 

 2H

2

O 

 Al

2

O

3

 

. 

2SiO

2

 

. 

2H

2

O  

 K

2

CO

3 

 4SiO

2 

dala shpati (ortoklaz)                      kaolinit                    tuz        kvarts 

 

 

 

27 

 

Asosiy tuproq minerallariga quyidagilar kiradi: 

Al

2

O

3

 

.

2SiO

2

 

.

2H

2

O - kaolinit 

(Ca, Mg)O Al

2

O

3

 

.

4-5SiO

2

 

.

XH

2

O - montmorillonit 

К

2

О MgO  4Al

2

O

3

 

. 

7SiO

2

 

.

2H

2

O-  gidroslyuda (illit). 

Barcha tuproq minerallari 4 sinfga bo’linadilar: kaolinlar, tuproqlar, suxarlar va 

slanetsli tuproqlar hamda tuproqli slanetslar. 

Kaolin deb, - asosan kaolinit va kaolinit guruhiga kiruvchi nakrit, dikkit va 

galluazit hamda oz miqdorda boshqa minerallarning aralashmasidan hosil bo’lgan 

tuproq jinsiga aytiladi. kaolinlar yaqqol kristallangan tuzilishga egadir. 

Tuproqlar - kaolinga qaraganda ularning minerologik va kimviy tarkibi  bir xil  

bo’lmaydi. Ularda aralashma sifatida kvarts donalari, dala shpati, slyudalar, temir va 

marganets oksidi va gidroksidi, ohaktosh va gips qo’shimchalari, organik qo’shimchalar 

va boshqalar bo’ladi. 

Hosil bo’lish sharoitiga qarab tuproq minerallari birlamchi va ikkilamchi 

bo’ladilar. Agar yemirilayotgan materiallarning hosilalari o’z joylarida qolsalarda, 

ulardan faqat suvda eriydigan tarkibiy qismlar yuvilib ketsa, unda birlamchi tuproq 

konlari hosil bo’ladi, ularga kaolin konlari kiradi. Agar yemirilayotgan jinslarning 

hosilalarini yomg’ir, qor suvlari, muzliklar va shamol boshqa joyga ko’chirib o’tsa, 

unda ikkilamchi tuproq konlari vujudga keladi. 

Tarkibida kvarts qumining miqdori ko’p bo’lgan tuproqlar suglinkalar deb ataladi. 

Agar tuproq tarkibida ohaktosh, dolomit va gipsning miqdori yuqori bo’lsa, unda tuproq 

mergel deb ataladi. Tuproq minerallari, kvarts, dala shpati va ohaktoshning mayda 

dispers holdagi aralashmasi less deb ataladi. 

Mineralogik tarkibiga ko’ra tuproqlar monomineral va polimineral bo’ladilar. 

Kaolin tuproqlari asosan kaolinit guruhiga kiruvchi minerallardan va qo’shimcha 

ravishda kvarts, dala shpati, beydellitdan tashkil topadilar. 

Tuproqlarning kimviy tarkibi turlicha bo’ladi, tarkibida albatta Al

2

O

3

, SiO

2

    va 

H

2

O hamda qo’shimcha ravishda Fe,Ca, Mg, Ti, K, Na birikmalari bo’ladi. Bulardan 

tashqari tuproq tarkibida organik birikmalar ham bo’ladi. 

 

 

 

28 

Tuproq tarkibida Al

2

O

3

 ning miqdori ko’p bo’lsa, u o’tga chidamli bo’ladi, agar 

Na

2

O  ва  K

2

O ning miqdori ko’p bo’lib,  Al

2

O

3 

ning miqdori past bo’lsa, tuproq oson 

suyuqlanuvchan bo’ladi. 

Tuproq tarkibidagi temir birikmalari uning o’tga chidamliligini pasaytirib, unga 

oqish-krem rangdan qizil-olcha rangigacha tus beradi. Bu esa nafis keramika buyumlari 

uchun noxushliklar keltiradi. 

Tuproq tarkibida 0,5% dan ortiq ishqoriy metallarning sulfatlari va karbonatli 

tuzlarning bo’lishi hamda 1-2,5% miqdorda ishqorij yer metallarining sulfat va 

karbonatlarining mavjudligi, uning barcha xususiyatlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 

Tuproqning granulometrik tarkibi uning texnologik xossalariga katta ta’sir 

ko’rsatadi. Tuproq zarrachalari kolloid yoki psevdokolloid holatda bo’lib, ular yuqori 

dispers (1-0,01 mkm) kristallardan tuzilgan bo’ladilar. 

Tuproq minerallarining quyidagi xususiyatlari mavjud: 

Plastiklik- tuproq materiallarining suv bilan birikkanda tashqi kuch ostida ixtiyoriy 

shaklni egallashga qodir bo’lgan hamirsimon massani yorilish va darzlarsiz hosil qila 

olish va tashqi kuchni olib tashlanganda shu shaklni saqlab qolish qobiliyatiga aytiladi. 

Plastikligi bo’yicha tuproqlar 5 ta guruhga bo’linadi: yuqori plastik, o’rta plastik, 

mo’tadil plastik, kam plastik va plastik emas. ularning plastiklik sonlari massani oqish 

va uvalanish holatidagi namliklari farqi asosida topilib, 25 dan ortiq, 25-15, 15-7, 7 dan 

kam kattaliklarga ega bo’ladi. Plastik bo’lmagan modda plastik hamirni hosil qila 

olmaydi. 

Bog’lanish qobiliyati - bu tuproqga plastik bo’lmagan materiallarni ya’ni qum, 

shamot va boshqalarni kiritilganda  plastiklik qobiliyatini saqlab qolish xususiyatidir. 

Tuproqlarning suyulishi - tuproqlarning mumkin qadar kam miqdorda suv bilan 

aralashib, kerakli oquvchanlikni egallash xususiyati. Bu xususiyat tuproq suspenziyasi 

tarkibiga elektrolit qo’shish bilan hosil qilinadi. 

O’tga chidamlilik - tuproqni suyuqlanmay yuqori temperatura ta’siriga bardosh 

berishidir. O’tga chidamlilikka tuproqning kimyoviy-mineralogik tarkibi ta’sir 

ko’rsatadi. 

Pishish -tuproqning yuqori temperatura ta’sirida suv yutuvchanligi 5% dan kichik 

bo’lgan toshsimon materialga aylanishidir. 

Havoda qisqarish - buyumlarning quritish jarayonida ulardan namlikni chiqib 

ketishi va zarrachalarning yaqinlashishi sababli chiziqli o’lchamlarining kamayishidir. 

 

 

 

29 

Olovdagi qisqarish - kuydirish jarayonida buyumlar chiziqli o’lchamlarining  

qisqarishi. 

Tuproqlarning asosiy konlari. Chinni sanoati uchun ishlatiladigan kaolin tuproqlari 

quyidagi konlarda joylashgan: Prosyanov - Ukraina, Gluxovets - Ukraina, Alekseevsk – 

Qozog’iston, Kishtim - Rossiya. Tuproqlarning konlari: Drujkovsk - Ukraina, 

Troshkovsk - Rossiya. Bentonit tuproqlarining konlari - Oglanlin-Turkmaniston, 

Pijevsk - Ukraina. O’zbekistonda Angren kaolinlari majhud, lekin ularning kimviy va 

minerologik tarkibi chinni buyumlari olish uchun qo’yilgan talablarga javob bermaydi. 

Shu sababdan,  Angren kaolinlarini boyitish bo’yicha nemis mutaxassislari bilan 

birgalikda "Kaolin" nomli qo’shma korxona ishga tushgan.