Toshkent moliya instituti budjet hisobi va davlat jamg’armalari fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi
II bob. Auditorlik faoliyati milliy standartlarini amaliyotda qo’llashning
Download 0.88 Mb. Pdf ko'rish
|
«moliyaviy tahlil» kafedrasi ergasheva Nargiza Raimjon qizi
|
II bob. Auditorlik faoliyati milliy standartlarini amaliyotda qo’llashning
hozirgi holati 2.1. Auditni rejalashtirish bilan bog’liq milliy standartlar Auditorli faoliyati milliy standartlarini re alashtirish bilan bog’liq, dalillarini olish bilan bog’liq va hisobotlarni tayyorlash bilan bog’liq milliy standartlarga ajratish mumkin. Masalan re alashtirish bilan bog’liq milliy standartga 3-son auditorlik faoliyati milliy standartini misol qilib olsak bo'ladi. Bu standart «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi O’zbe iston Respublikasi qonuni, O’zbe iston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999- yil 10 iyundagi «O’zbe iston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis XIV sessiyasidagi ma'ruzasida keltirilgan asosiy qoidalarni amalga oshirish chora- tadbirlari to’g’risida» 296-son qaroriga asosan ishlab chiqilgan va O’zbe iston Respublikasida auditorlik faoliyatini me'yoriy tartibga solish unsuri hisoblanadi. Andozaning maqsadi va vazifalari quyidagicha: Xo’ ali yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti auditini rejalashtirish paytida auditorlik tashkilotlari tomonidan qo’llaniladigan me'yorlarni belgilash auditning maqsadi hisoblanadi. Quyidagilar andozaning vazifalaridir: auditni rejalashtirish dastlabki bosqichining bayoni; audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash tamoyillarini ta'riflash; audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash hamda tuzish tartibining bayoni. Bu andozaning amal qilish sohasi rasmiy auditorlik hulosasini tayyorlashni nazarda tutadigan auditni amalga oshirish paytida barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi, ular tavsiya tusida ekanligi ochiq ko’rsatilgan qoidalari bundan mustasno. Mazkur andozaning talablari uning natijalari bo’yicha rasmiy auditorlik hulosasi tayyorlashni nazarda tutmaydigan auditni o’tkazish paytida, shuningdek, auditni turdosh hizmatlar (konsalting hizmatlari) ko’rsatilishi paytida tavsiya tusida bo’ladi. Aniq topshiriqni bajarish paytida mazkur 20 andozaning majburiy talablaridan chetga chiqilgan taqdirda auditorlik tashkiloti buni o’zining ish hujjatlarida va audit yoki unga turdosh bo’lgan hizmatlarga buyurtma bergan xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyatiga yozma hisobotda majburiy tartibda qayd etishi shart. Auditni rejalashtirish maqsadi va vazifalari. Rejalashtirish audit o’tkazishning boshlang’ich bosqichi hisoblanib, audit o’tkazishning kutilayotgan hajmi, jadvallari va muddatlarini ko’rsatgan holda auditorlik tashkiloti tomonidan auditning umumiy rejasini ishlab chiqishdan, shuningdek, auditorlik tashkiloti tomonidan xo’ ali yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti to’g’risida holis va asosli fikr shakllantirilishi uchun zvrur bo’lgan auditorlik rusum-qoidalarini amalga oshirish hajmi, turlari va izchilligini belgilaydigan auditorlik dasturini ishlab chiqishdan iborat bo’ladi. Auditni rejalashtirishni auditorlik tashkiloti auditni o’tkazishning umumiy qoidalariga, shuningdek quyidagi hususiy qoidalarga muvofiq o’tkazishi kerak, ya'ni: rejalashtirishning kompleksliligi; rejalashtirishning uzluksizligi; rejalashtirishning maqbulligi. Auditni rejalashtirishning kompleksliligi qoidasi birlamchi rejalashtirishdan boshlab auditning umumiy rejasi va dasturini tuzishga qadar rejalashtirish barcha bosqichlarining o’zaro bog’langan va uyg’un bo’lishi ta'minlanishini taqozo etadi. Auditni rejalashtirishning uzluksizligi qoidasi auditorlar guruhiga o’zaro bog’langan topshiriqlarni belgilash va rejalashtirish bosqichlarini muddatlar hamda xo’ ali yurituvchi turdosh subyektlar (alohida balansga ajratilgan tarkibiy bo’linmalar, filiallar, vakolathonalar, sho’ba jamiyatlar) bo’yicha balansda o’z ifodasini topadi. Audit uzoq vaqt davriga rejalashtirilganda xo’ ali yurituvchi subyektning auditorlik kuzatuvi bir yil davomida amalga oshirilsa, auditorlik tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyektning moliya-xo’ ali faoliyatidagi o’zgarishlarni va oraliq auditorlik tekshiruvlar natijalarini hisobga olgan holda auditni o’tkazish reja dasturlariga o’z vaqtida 21 tuzatishlarni kiritishi kerak bo’ladi. Auditni rejalashtirishning maqbulligi qoidasi shundan iboratki, rejalashtirish jarayonida auditorlik tashkiloti auditorlik tashkilotining o’zi belgilagan mezonlar asosida audit umumiy rejasi va dasturining maqbul variantini tanlash imkoniyati uchun rejalashtirishning variantliligini ta'minlashi kerak. Auditni rejalashtirish paytida auditorlik tashkiloti quyidagi asosiy bosqichlarni ajratishi kerak: dastlabki rejalashtirish; auditning umumiy rejasini tayyorlash va tuzish; audit dasturini tayyorlash va tuzish Auditni dastlabki rejalashtirishning asosiy mazmuni shundan iboratki, auditni samarali rejalashtirish uchun auditorlik tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyati bilan auditni o’tkazish bilan bog’liq asosiy tashkiliy masalalarni kelishib olishi kerak. Dastlabki rejalashtirish bosqichida auditor xo’ ali yurituvchi subyektning moliya-xo’ ali faoliyati bilan tanishishi va quyidagilar to’g’risida axborotga ega bo’lishi shart: xo’ ali yurituvchi subyektning xo’ ali faoliyatiga ta'sir ko’rsatadigan, umuman, mamlakat (mintaqa)dagi va iqtisodiy vaziyatni va uning tarmoq hususiyatlarini aks ettiradigan tashqi omillar haqidagi; xo’ ali yurituvchi subyektning xo’ ali faoliyatiga ta'sir ko’rsatadigan, uning individual hususiyatlari bilan bog’langan ichki omillar haqidagi; Auditor quyidagilar bilan ham tanishishi kerak: xo’ ali yurituvchi subyektning tashkiliy-boshqaruv tuzilishi; ishlab chiqarish faoliyati turlari va ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi; kapital tarkibi va aksiyalar kursi (xo’ ali yurituvchi subyekt akciyalari kotirovkalanishi kerak bo’lgan holda); mahsulot ishlab chiqarishning cheklanishi hususiyatlari; rentabellik darajasi; 22 xo’ ali yurituvchi subyektning asosiy haridorlari va ta'minotchilari; tashkilot tasarrufida qoladigan foydani taqsimlash tartibi; sho’ba va tobe tashkilotlar mavjudligi; xo’ ali yurituvchi subyekt tomonidan tashkil etilgan ichki nazorat tizimi; hodimlar mehnatiga haq to’lashni shakllantirish qoidalari. Auditor uchun quyidagilar xo’ ali yurituvchi subyekt to’g’risida axborot olish uchun manba hisoblanashi kerak: xo’ ali yurituvchi subyekt ustavi; xo’ ali yurituvchi subyektni ro’yhatga olish to’g’risidagi hujjatlar; kuzatuv va (yoki) ijroiya organlari aksiyadorlar yig’ilishlarining yohud xo’ ali yurituvchi subyektning boshqa shu singari boshqaruv organlari majlislari bayonnomalari. xo’ ali yurituvchi subyektning hisob siyosatini va unga o’zgartirishlar kiritishni tartibga soluvchi hujjatlar; buxgalteriya hisobotlari; statistika hisobotlari; xo’ ali yurituvchi subyekt faoliyatini rejalashtirish hujjatlari (rejalar, smetalar, loyihalar); xo’ ali yurituvchi subyektning kontraktlari, Shartnomalari, bitimlari; auditor maslahatchilarining ichki hisobotlari; ichki firma yo’riqnomalari; soliq tekshiruvlari materiallari; sud da'volari materiallari; xo’ ali yurituvchi subyektning ishlab chiqarish va tashkiliy tuzilishlarini tartibga soladigan hujjatlar, uning filiallari va sho’ba jamiyatlari ro’yhati; xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyati va ijrochi hodimlari bilan suhbatlardan olingan ma'lumotlar; xo’ ali yurituvchi subyektni, uning asosiy uchastkalari, omborlarini ko’zdan kechirishdan olingan axborot. 23 Dastlabki rejalashtirish bosqichida auditorlik tashkiloti auditni o’tkazish imkoniyatini baholaydi. Agar auditorlik tashkiloti auditni o’tkazishni mumkin deb hisoblasa, u auditni o’tkazish uchun shtatni shakllantirishga o’tadi. Auditorlar guruhiga kiradigan mutahassislar tarkibini rejalashtirish paytida auditorlik tashkiloti quyidagilarni hisobga olishi shart: auditning har bir bosqichi: tayyorgarlik, asosiy va yakunlash bosqichi ish vaqti byudjetini; guruh ishining tahmin qilinayotgan muddatlarini; guruhning miqdoriy tarkibini; guruh a'zolarining mansab darajasini; guruh hodimlarining vorisligini; guruh a'zolarining malaka darajasini. Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash qoidalari quyidagicha: Audit umumiy rejasi va dasturini ishlab chiqishga kirisharkan, auditorlik tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyekt to’g’risidagi dastlabki bilimlarga, shuningdek, o’tkazilgan tahliliy rusum-qoidalarning natijalariga asoslanishi kerak. Tahliliy rusum-qoidalarni o’tkazish yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun ahamiyatli bo’lgan sohalarni aniqlashi kerak. Tahliliy rusum-qoidalarning murakkabligi, hajmi vao’tkazish muddatlarini auditorlik tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyekt moliya hisoboti ma'lumotlarining hajmi va murakkabligiga qarab o’zgartirishi kerak bo’ladi. Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash jarayonida auditorlik tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyektda amal qilayotgan ichki nazorat tizimining samaradorligini baholaydi va ichki nazorat tizimi hatarini (nazorat hatarini) baholashni amalga oshiradi. Agar ichki nazorat tizimi noto’g’ri axborot paydo bo’lgani to’g’risida o’z vaqtida ogohlantirsa, shuningdek, noto’g’ri axborotni aniqlasa, uni samarador deb hisoblash mumkin. Ichki nazorat tizimining samaradorligini baholarkan, auditorlik tashkiloti auditorlik isbot- dalillarining yetarli miqdorini to’plashi shart. Agar auditorlik tashkiloti 24 moliyaviy hisobotning ishonchliligi hususida yetarli darajada ishonch hosil qilish uchun ichki nazorat tizimiga va buxgalteriya hisobi tizimiga asoslanishga qaror qilsa, u bo’lg’usi audit hajmini tegishli tarzda tuzatishi kerak bo’ladi. Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash paytida auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotni ishonchli deb hisoblash imkonini beradigan jiddiylik va auditorlik hatarining uning uchun maqbul darajasini belgilashi kerak. Auditorlik hatarini rejalashtirarkan, auditorlik tashkiloti, xo’ ali yurituvchi subyekt auditidan qat'i nazar, ushbu hisobotga hos bo’lgan moliyaviy hisobotning ajralmas hatari va nazorat hatarini belgilaydi. Belgilangan hatarlar va jiddiylik darajasi yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun ahamiyatli sohalarni aniqlaydi va zarur auditorlik rusum-qoidalarini rejalashtiradi. Audit jarayonida rejalashtirish paytida belgilangan auditorlik hatari va jiddiylik darajasining o’zgarishiga ta'sir ko’rsatadigan holatlar yuzaga kelishi mumkin. Auditning umumiy rejasi va dasturini tuzarkan, auditorlik tashkiloti hisob axborotiga ishlov berish darajasini inobatga olishi kerak, bu ham auditorlik tashkilotiga auditorlik rusum-qoidalarining hajmi va tusini aniqroq belgilash imkonini beradi. Auditorlik tashkiloti, agar buni maqsadga muvofiq deb hisoblasa, tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyati bilan audit umumiy rejasi va dasturining ayrim qoidalarini kelishib olishi mumkin. Bunda auditorlik tashkiloti umumiy reja va dasturda aks ettirilgan usullarni tanlashda mustaqil hisoblanadi, lekin o’z ishining natijalari uchun mazkur umumiy reja va mazkur dasturga muvofiq to’liq mas'uliyat his etadi. Auditorlik tashkiloti bajarayotgan rusum-qoidalarning natijalarini umumiy reja va dasturni tayyorlash paytida batafsil hujjatlashtirish kerak, chunki mazkur natijalar auditni rejalashtirish uchun asos hisoblanadi va butun audit jarayoni davomida ishlatilishi mumkin. Mazkur Audit milliy andozasi 2000 yilning 1 yanvaridan kuchga kiritilgan. 25 Auditorlik faoliyati milliy standartlarini re alashtirish bilan bog’liq standartlarga yana 9- AFMS ham misol boladi. Mazkur standart O’zbe iston Respublikasining «Auditorli faoliyati to’g’risida»gi qonuni, O’zbe iston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 10 iyunda qabul qilingan «O’zbe iston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis XIV sessiyasida qilgan ma'ruzasidagi asosiy qoidalarni ro’yobga chiqarish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 296-son qaroriga asosan ishlab chiqilgan va O’zbe iston Respublikasida auditorlik faoliyatini me'yoriy jihatdan tartibga solish elementi hisoblanadi. Bu standartning maqsadi xo’ ali yurituvchi subyekt auditini o’t azish davomida paydo bo’ladigan auditda muhimli dara asini baholash masalalari bo’yicha auditorli tash ilotining hatti-harakatlarini belgilashdir. Quyidagilar standartning vazifalari hisoblanadi: auditda muhimlik darajasi tushunchasini belgilash va uni hisoblash tartibi. auditda tavakkalchilik tushunchasi va uning asosiy tarkibiy qismlarini belgilash. ana shu tushunchalardan auditni amalga oshirish davomida foydalanib, auditorli tash ilotlari rioya qilishlari shart bo’lgan yagona talablarni ta'riflash. Auditni rejalashtirish paytida auditor qanday harakatlar va operatsiyalar moliyaviy hisobotni iddiy buzishlarga olib elishini o’rib chiqadi. Alohida hisob-varaqlar va bitimlar turlari bo’yicha qoldiqlarga doir muhimli ning auditorlik bahosi auditorga qanday masalalar va qanday moddalarni hal etish, qanday tanlamadan foydalanish va qanday tahliliy rusum-qoidalarni amalga oshirishni hal etishda yordam beradi. Bu hol auditorga umumiy auditorlik tava alchiligini maqbul bo’ladigan past dara aga amaytirishda yordam beradi. Auditorli tava alchiligining iddiyligi bilan dara asi o’rtasida tes ari aloqa mav ud: muhimli dara asi qancha yuqori bo’lsa, auditorli tava alchiligi shuncha past bo’ladi va a sincha. 26 Agar auditorlik rusum-qoidalari rejalashtirilganidan keyin auditor muhimlikning maqbul darajasi pastligi hususida qaror qabul qilsa, auditorlik tavakkalchiligi kamayadi. Auditor buni: im oni bo’lgan erda nazorat tava alchiligining baholanayotgan dara asini pasaytirish va nazoratning chuqurlashtirilgan yo i qo’shimcha testlarini ba arish yo’li bilan pasaytirilgan dara ani qo’llab turish; mustaqil (asosiy) rusum-qoidalar harakteri, vaqti va darajasini modifikatsiyalash (o’zgartirish) yo’li bilan topmasli tava alchiligini kamaytirish vositasida aniqlashtirishi kerak. Bunda shuni nazarda tutish era i, a ratib bo’lmaydigan tava alchili qiymatlari doimiy bo’lib qoladi va ular umumiy te shirish re asini tayyorlash davomida hisobga olinmagan, obyektiv ravishda mavjud faktlarni tekshirish davomida aniqlangan taqdirda o’zgarishi mumkin. Mazkur Audit Milliy standarti 2000 yilning1 yanvaridan kuchga kiradi. Shu bilan birga 12- AFMS ham re alashtirish bilan bog’liq standartlar turiga kiradi. Mazkur Standartning maqsadi auditorlik tashkilotining xo’ ali yurituvchi subyektda auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobi va ich i nazorat tizimini baholash bo’yicha amallarini aniqlashdan iborat. Ushbu Standartning vazifalari quyidagilar hisoblanadi: xo’ ali yurituvchi subyektda auditorlik tekshiruvlari jarayonida auditor (auditorlar) tomonidan buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholashga qo’yiladigan asosiy talablarni ishlab chiqish; xo’ ali yurituvchi subyektda auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobi tizimini baholash tartibini bayon qilish; xo’ ali yurituvchi subyektda auditorlik tekshiruvlari jarayonida ichki nazorat tizimini baholash tartibini bayon qilish. Mazkur standartning talablari rasmiy auditorlik hulosasini tayyorlashni nazarda tutuvchi auditorlik tekshiruvlarini o’t azishda barcha auditorli tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi. Mazkur standartda foydalanadigan tushunchalar: 27 buxgalteriya hisobi tizimi - xo’ ali yurituvchi subyektning vazifalari va yozuvlarining yiјindisi bo’lib, ular orqali moliyaviy hisobotda xo’ ali operatsiyalari va boshqa voqealar nati alarini identifi aciyalash, to’plash, tahlil qilish, hisoblash, tasniflash, umumlashtirish va aks ettirish maqsadida buxgalteriya hisobini yuritish usuli sifatida xo’ ali operatsiyalari natijalarini qayta ishlash; ichki nazorat tizimi - xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyati tomonidan moliyaviy-xo’ ali faoliyatini nazorat qilish va samarali yuritish, aktivlar va hisob hujjatlarining saqlanishini ta'minlash, hato va firibgarlik holatlarini oldini olish va aniqlash, buxgalteriya yozuvlarining aniq va to’liqligi va o’z vaqtida ishonchli moliyaviy ma'lumotlarni tayyorlash maqsadida qabul qilingan tashkiliy tadbirlar, usullar va amallar (ichki nazorat vositalari) yiјindisi. Auditorlik tekshiruvi jarayonida auditor tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektda qo’llanilayotgan buxgalteriya hisobi tizimini tekshirishlari shart va bunda rejalashtirilayotgan auditorlik amallarining mohiyati, hajmi va vaqtinchali hara atlarini aniqlashga asos bo’ladigan nazorat vositalarini o’rganishlari va baholashlari lozim. Ichki nazorat tizimi xo’ ali yurituvchi subyekt faoliyatining hajmi va hususiyatlariga muvofiq bo’lishi lozim. Auditor auditorli te shiruvi arayonida buxgalteriya hisobi tizimi tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektning xo’ ali faoliyatini haqqoniy aks ettirishi to’g’risida yetarli darajada ishonchga ega bo’lishi lozim. Agar auditor tegishli nazorat vositasiga tayanishi mumkinligi to’g’risida ishonch hosil qilsa, bunday holda u auditorlik amallarini chuqurlashmagan tarzda o’t azish im oniyatiga ega bo’ladi, a s holda u o’proq eng tanlov asosida o’t azgan bo’lar edi, shuningde qo’llanilayotgan auditorli amallari mohiyatiga va ularni amalga oshirish uchun mo’l allanayotgan vaqt sarfiga o’zgartirishlar iritishi mum in. 28 Auditorlik tashkiloti ichki nazorat tizimining ishonchliligi va samaradorligini umumiy va alohida baholashda quyidagi darajalardan foydalanadi: yuqori; o’rta; past. Auditorli tash iloti o’zining faoliyatida ishonchlili va samaradorli ni baholashda o’p miqdordagi dara alarni qo’llash to’g’risida qaror qabul qilishi mumkin. Buxgalteriya hisobi tizimi va ich i nazorat tizimini o’rganish va baholash auditorlik tashkilotining ish hujjatlarida albatta aks ettirilishi lozim. Bunda quyidagilardan foydalanish tavsiya etiladi: a) mahsus ishlab chiqilgan test amallaridan; b) rahbariyat hodimlari va buxgalteriya ishchilarining fikrlarini aniqlash maqsadida namunaviy savollar ro’yhatidan; v) tekshiruv varaqalari va mahsus blankalardan; g) e'tirozlar ro’yhati, bayonnoma yo i dalolatnomalardan. Auditorlik tashkiloti mazkur va boshqa auditorlik faoliyatining milliy standartlari talablari asosida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini o’rganishning va baholashning tartibini, hamda uslubini mustaqil ishlab chiqadi, shuningde baholash va o’rganish nati alaridan elib chiqib, auditorli tekshiruvi amallarini rejalashtiradi. Xo’ ali yurituvchi subyektning nazorat tizimini baholash nati asida alohida auditorli amallarining to’liqligi vahajmining kamaytirilishi va boshqa aynan shunday hollarda atroflicha asoslangan bo’lishi lozim. Auditorning buxgalteriya hisobi tizimining tashkil qilinishi va ichki nazorat tizimining samaradorligi to’g’risidagi fikri auditorlik amallarini o’t azishni re alashtirish uchun asos bo’lib hizmat qiladi. Te shirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyekt buxgalteriya hisobi tizimining hususiyatlari, shuningdek ushbu xo’ ali yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimini 29 o’rganish va baholash nati alarining hu atlashtirilmaganligi yo i yetarli darajada hujjatlashtirilmaganligi auditorlik tekshiruvining lozim darajada o’t azilmaganligiga dalil bo’lib hizmat qilishi mum in. Auditorlik tekshiruvlari jarayonida aniqlangan buxgalteriya hisobi tizimi va ichki nazorat tizimining kamchiliklari, shuningdek ularni bartaraf etish bo’yicha tavsiyalar auditorli hisobotida a s ettirilishi lozim. Auditor auditorlik tekshiruvini rejalashtirish va uni bevosita o’t azish jarayonida tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektning buxgalteriya hisobi tizimini o’rganishi va baholashi shart. Buxgalteriya hisobi tizimini o’rganish tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektning moliyaviy-xo’ ali faoliyatining quyidagi tomonlari to’g’risidagi ma'lumotlarni tahlil qilish va baholashni o’z ichiga oladi: buxgalteriyahisobini tashkil qilish va yuritishning asosiy qoidalari va hisob siyosatini; buxgalteriyahisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlash uchun mas'ul bo’linma mav ud bo’lsa, uning tar ibiy tuzilmasini; buxgalteriyahisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlashda ishtirok etadigan hodimlar o’rtasida ma buriyatlar va va olatlarning taqsimlanishini; xo’ ali operatsiyalarini aks ettiruvchi hujjatlarning tayyorlanishi, aylanishi va saqlanishining tashkil etilganligini; xo’ ali operatsiyalarining buxgalteriya hisobi registrlarida aks ettirish tartibini, ushbu registrlar ma'lumotlarining umumlashtirish shakli va usullarini; buxgalteriyahisobi ma'lumotlari asosida davriy moliyaviy hisobotni tayyorlash tartibini; buxgalteriyahisobini tashkil qilish va yuritishda, hamda moliyaviy hisobotni tayyorlashda hisoblash tehni asi vositalarining roli va o’rnini; moliyaviyhisobotning buzilishi va hatoliklarini vujudga keltirish imkoni yuqori bo’lgan buxgalteriya hisobi ob'ektlarini; hisob tizimining alohida sohalarida o’zda tutilgan nazorat vositalarini. 30 Auditor, auditorlik tekshiruvlari jarayonida xo’ ali yurituvchi subyektning buxgalteriya hisobi tizimining tashkil qilinishi qonunchilik talablariga muvofiqligini tekshirishi va natijalarini ish hujjatlarda aks ettirishi lozim. Agar xo’ ali operatsiyalarini aks ettirishda quyidagi talablar bajarilsa, u holda xo’ ali subyektining buxgalteriya hisobi tizimi samarali hisoblanadi: xo’ ali operatsiyalari buxgalteriya hisobida ularning amalga oshirilgan vaqtini to’g’ri aks ettirsa; xo’ ali operatsiyalari buxgalteriya hisobida to’g’ri summada qayd etilsa; xo’ ali operatsiyalari buxgalteriya hisobining schyotlarida qonunchilik va hisob siyosati talablari asosida to’g’ri a s ettirilgan bo’lsa; buxgalteriyahisobi va moliyaviy hisobot uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan xo’ ali operatsiyalarining tafsilotlari a s ettirilgan bo’lsa. Auditorlik tekshiruvlari jarayonida tekshirilayotgan xo’ ali subyekti buxgalteriya hisobining tash il qilinishi, yo’lga qo’yilishi va yuritilishiga taalluqli ichki hujjatlar bilan tanishish zarur va uning haqiqiy holati mazkur standartning 16-bandi talablariga qanchalik muvofiqligini aniqlash lozim. Zarur hollarda bunday solishtirish uchun hisobda alohida summalarning birlamchi hujjatlardan ularning hisobot hu atlarida a s ettirishgacha bo’lgan hara atini kuzatish tavsiya etiladi. Auditor auditorlik tekshiruvlari jarayonida xo’ ali yurituvchi subyektning ich i nazorat tizimi quyidagilarni o’z ichiga olishini inobatga olishi lozim: a) buxgalteriyahisobi tizimini; b) nazorat muhitini; v) alohida nazorat vositalarini. Nazorat muhiti deganda, xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyatining ichki nazorat tizimini belgilash va ushlab turishga yo’naltirilgan amaliy hara atlari va habardorligi tushunilib, quyidagilarni o’z ichiga oladi: mazkur xo’ ali yurituvchi subyektni boshqarishning asosiy tamoyillarini; 31 xo’ ali yurituvchi subyektning tashkiliy tuzilmasini; ishchilarning vakolati va javobgarligining taqsimlanishini; amalga oshirilayotgan hodimlar siyosatini; tashqi foydalanuvchilar uchun moliyaviy hisobotlarni tayyorlash tartibini; ichki maqsadlar uchun hisobotlarni tayyorlash va boshqaruv hisobini amalga oshirish tartibini; xo’ ali yurituvchi subyektning moliyaviy-xo’ ali faoliyatining umuman qonunchilikka mosligini. Xo’ ali yurituvchi subyektning rahbariyati ichki nazorat tizimining ishlab chiqilishi va qo’llanishi uchun mas'ul hisoblanadi. Ich i nazorat tizimining xo’ ali yurituvchi subyektning hususiyati va o’lami talabiga javob berishi, doimiy va samarali amal qilishi unga bog’liq bo’ladi. Xo’ ali yurituvchi subyektda qonunchilik yoki ta'sis hujjatlariga muvofiq ichki nazoratni yoki uning funktsiyasining bir qismini amalga oshiradigan ichki audit bo’limi yo i boshqa hizmat tashkil qilinishi mumkin. Xo’ ali yurituvchi subyektning samarali tarkibiy tuzilishi ishchilarning vakolati va majburiyatlarining taqsimlanishini nazarda tutadi. U alohida shaxslar tomonidan nazorat talablarining buzilishining oldini olishi vao’zaro bog’liq bo’lmagan vazifalarning bo’linishini ta'minlashi lozim. Ishchining funktsiyalari, agarda ularning bitta shaxsda mujassamlashganligi tasodifiy yoki qasddan hatoli a yo’l qo’yilishiga olib elsa, hamda shunday hato va kamchiliklarni aniqlashga qiyinchilik tuјdirsa, u o’zaro bog’liq bo’lmagan hisoblanadi. Odatda quyidagi funktsiyalar turli shaxslar o’rtasida taqsimlanishi lozim: a) xo’ ali yurituvchi subyektning mulkiga (aktiviga) bevosita kirishga yo’l qo’yish; b) xo’ ali operatsiyalarini amalga oshirishga ruhsat berish; v) xo’ ali operatsiyalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish. Ichki nazorat tizimining samarali amal qilishi, shuningdek tegishli faoliyatni yuritish yuklatilgan ishchilarga ham bog’liq. Hodimlarni tanlash, 32 yollash, lavozimini o’tarish, o’qitish vaqayta tayyorlash tizimi tegishli hodimlarning malakasining yuqoriligini ta'minlashi lozim. Auditor, ichki nazorat tizimi absolyut aniq darajada emas, balki ma'lum darajadagi ehtimol bilan tasdiqlashi mumkinligini, hamda uni tashkil qilishdan o’zlangan maqsad ich i nazorat tizimining quyidagi che lovlari nati asida erishganligini nazarda tutishi lozim: xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyatining nazorat tadbirlarini amalga oshirish harajatlari ana shunday tadbirlarni qo’llash nati asida olinadigan iqtisodiy nafdan am bo’lishini talab qilishi; xo’ ali yurituvchi subyekt hodimlarining ushbu xo’ ali yurituvchi subyektning boshqa hodimlari va uchinchi shaxslar bilan o’zaro elishuv natijasida nazorat tizimini qasddan buzish; nazoratning ma'lum qismining amal qilishi uchun mas'ul bo’lgan rahbariyat vakillari tomonidan suiiste'mol qilinishi natijasida nazorat tizimining buzilishi; moliyaviy-xo’ ali faoliyatining yoki buxgalteriya hisobini yuritish qoidalarining iddiy o’zgarishlari nati asida qabul qilingan nazorat amallarining samarali bo’lmay qolishi mum inligi. Auditor tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektning nazorat vositalari quyidagi maqsadlarga erishayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim: xo’ ali operatsiyalari barcha va alohida hollarda rahbariyatning roziligi bilan amalga oshirilayotganligiga; buxgalteriya hisobida barcha operatsiyalar xo’ ali yurituvchi subyektda qabul qilingan hisob siyosatiga muvofiq to’g’ri summalarda, buxgalteriya hisobining tegishli schyotlarida, to’g’ri vaqt davrida aks ettirilayotganligiga va ishonchli moliyaviy hisobot tayyorlash imkoniyatini ta'minlayotganligiga; aktivlarga kirish faqat tegishli rahbariyatning ruhsati bilan yo’l qo’yilayotganligiga; 33 Buxgalteriya hisobida qayd qilingan va haqiqatda mav ud bo’lgan aktivlar muvofiqligi belgilangan davrlarda vakolatli shaxslar tomonidan aniqlanayotganligiga va farqlar aniqlangan hollarda esa rahbariyat tomonidan tegishli choralar o’rilayotganligiga. Auditor u tomonidan tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektda ichki nazoratning quyidagi amallarining qo’llanilayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim: buxgalteriya yozuvlarining to’g’riligini arifmetik tekshirish; hisob- itoblarni taqqoslashni o’t azish; hujjatlar aylanishining to’g’riligini va rahbariyat hodimlarining rozilik yozuvlari mavjudligini tekshirish; buxgalteriyahisobida ma'lumotlarning amaldagi holatiga muvofiqligini aniqlash maqsadida, tovar-moddiy qiymatliklari, qimmatli qoјozlar, qat'iy hisobot blankalari va kassadagi naqd pullarni belgilangan tartibga muvofiq davriy re ali va to’satdan inventarizaciya qilish; nazorat maqsadida xo’ ali yurituvchi subyektdan tashqarida joylashgan manbalar ma'lumotlaridan foydalanish; buxgalteriya schyotlari bo’yicha yozuvlar va hu atlarni yuritish tizimiga, orhonaning a tivlariga va olati bo’lmagan shaxslarni yo’l qo’ymaslikka qaratilgan cheklov tadbirlarini amalga oshirish; o’rsat ichlar dinami asini tadqiqqilish, re a va smeta o’rsat ichlarini haqiqatdagi holat bilan taqqoslash va salmoqli farqlarning sabablarini aniqlash. Auditor xo’ ali yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimini quyidagi yo’nalishlar bo’yicha baholaydi: a) ichki nazorat tizimi bilan umumiy tanishish; b) ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholash; v) ichki nazorat tizimini baholashning ishonchliligini tasdiqlash. 34 Auditorli tash ilotlari o’zlarining faoliyatida ich i nazorat tizimini baholashning o’proq sonli bosqichlarini qo’llash to’g’risida qaror qabul qilishlari mumkin. Auditorlik tashkilotlari ishning boshlanishida xo’ ali yurituvchi subyekt faoliyatining hususiyati va o’lami va uning buxgalteriya hisobi tizimi to’g’risida tasavvurga ega bo’lishi lozim. Auditorli tash iloti dastlab i o’rganishlar nati asi bo’yicha tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimiga o’zining ish faoliyati davomida tayanishi mumkinligi to’g’risida qaror qabul qilishi lozim. Agar auditorli tash iloti o’zining ish faoliyati davomida xo’ ali yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimiga tayana olmasligi to’g’risida qaror qabul qilsa, u auditorlik tekshiruvini shunday rejalashtirishi kerakki, unda auditorning fikri ushbu tizimga ishonishga asoslanmasligi lozim. Bu ichki nazorat tizimi ishonchliligi «past» deb baholansa yoki auditor ushbu tizimga ishonmaslik to’g’risida qaror qabul qilganda amalga oshirilishi mumkin. Agar auditorlik tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimini umumiy o’rganish nati alari bo’yicha o’zining ish faoliyatida ich i nazorat tizimiga tayanishi mumkinligi to’g’risida qaror qabul qilsa, bu holda u ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholashni amalga oshirishi lozim. Ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholash amallari auditorlik tashkiloti tomonidan mazkur standart talablarini hisobga olgan holda mustaqil ishlab chiqilgan usullar va yondashuvlar asosida amalga oshiriladi. Auditor ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholash jarayonida quyidagilarni inobatga olishi lozim: xo’ ali yurituvchi subyektning faqat tanlab olingan vaqtdagi davrini emas, balki barcha hisobot davridagi buxgalteriya hujjatlarini nazorat vositasi sifatida ishonchliligini tekshirish lozim; tekshirish jarayonida faoliyat uchun hususiyatli yoki butun boshqa davrlar uchun odatiy hol bo’lgan faoliyat bilan taqqoslaganda farqqiladigan faoliyat davrlariga katta e'tibor qaratish lozim; 35 butun ichki nazorat tizimining va (yoki) nazoratning alohida vositalarining ishonchliligining «past» baholanishi, boshqa alohida nazorat vositalarining ishonchliligini «o’rta» yoki «yuqori» darajada baholashni inkor etmaydi. Auditorlik tashkiloti ishonchlilikni dastlabki baholash jarayonlari natijasi bo’yicha butun ich i nazorat tizimini va (yo i) nazoratning alohida vositalarining ishonchliligini «o’rta» yoki «yuqori» darajada baholashi mumkin. Bunday holda auditorlik tashkiloti auditorlik amallarini ushbu hulosadan kelib chiqib rejalashtirishi lozim, ammo mazkur tizimga mutlaq ishonmasligi lozim. Auditorlik tash iloti dastlab i baholash arayonlari nati asi bo’yicha butun ichki nazorat tizimini va (yoki) nazoratning alohida vositalarini «past» deb baholagan taqdirda, u buni qayd qilib o’tishi va eyinchali auditorli amallarini shunga mos ravishda rejalashtirishi lozim. Dastlabki baholash nati alari bo’yicha ich i nazorat tizimiga va (yoki) nazoratning alohida vositalariga ishonch bildirish to’g’risida qaror qabul qilgan auditorlik tashkiloti auditorlik tekshiruvlari jarayonida ushbu tizimning ishonchliligini tasdiqlash amallarini bajarishi lozim. Ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash amallari auditorlik tashkiloti tomonidan mazkur va boshqa auditorlik faoliyatining milliy standartlari talablarini hisobga olgan holda mustaqil ishlab chiqilgan usullar va yondashuvlar asosida amalga oshiriladi. Agar auditorlik tashkiloti ishonchlilikni tasdiqlash jarayonida ichki nazorat tizimi umuman va (yoki) ichki nazoratning alohida bir vositasi dastlabki baholash jarayonida olingan bahodan past degan hulosaga elsa, bunday holda u o’t aziladigan auditorlik te shiruvlari nati alari bo’yicha o’z hulosasining ishonchliligini oshirish maqsadida boshqa auditorlik amallarini amalga oshirish tartibini shunga mos ravishda tuzatishi lozim. Ichki nazorat tizimini baholashning barcha bosqichlari butun tizim yoki alohida nazorat vositasi ishonchliligining bahosini o’rsatgan holda tegishli tartibda batafsil hu atlashtirilishi lozim. 36 Shu o’rinda 13- sonli auditorlik milliy standarti haqida ham gapirib o’tsa . Mazkur standart O’zbe iston Respublikasi monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbir orli ni qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasi bilan elishilgan. Mazkur standart «Auditorli faoliyati to’g’risida»gi O’zbe iston Respublikasi qonuni, O’zbe iston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 10 iyundagi «Oliy Majlisning XIV sessiyasida O’zbe iston Respublikasi Prezidentining ma'ruzasida keltirilgan asosiy qonunlarni amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 296-son qarori asosida ishlab chiqilgan va O’zbe iston Respublikasida auditorlik faoliyatini me'yoriy jihatdan tartibga solish elementi bo’lib hisoblanadi. Standartning maqsadi auditorlik tashkiloti tomonidan tahliliy tadbirlarning ba arilishida qo’llanadigan me'yorlarning belgilanishi hisoblanadi. Standartning vazifalari: tahliliy tadbirlarni o’t azish maqsadlarini belgilash. tahliliy tadbirlar turlarining tavsifi. tahliliy tadbirlarni bajarish tartibi va usullarini belgilash. tahliliy tadbirlar natijalari olinganidan keyin auditorlik tashkilotining harakatlarini tartibga solish. Mazkur Audit milliy standarti 2000 yilning 1 yanvaridan kuchga kirgan. Download 0.88 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|