Toshkent moliya instituti «iqtisodiyot» kafedrasi «iqtisodiyot nazariyasi» fanidan

Pul xaqidagi turli xil nazariyalar
A. O’lmasov va A. Vahobovning iqtisodoyot nazariyasi kitobidan
Pul bozor aloqalarining hammabop va universal iqtisodiy vositasidir. Biz bilamizki bozor ishtirokchilarining hammasi puldan foydalanadi. Resurslarni sotganda, firmalar tovar sotib olganda, davlat soliq undirganda puldan foydalaniladi Shu puldan xonadonlar bozoridan istemol tovarlari sotib olinadi, firmalar resurslar oladi, soliq, badal va qarz kabi majburiyatlarni pul orqali to’lanadi. Xullas, pulsiz xech bir ish bitmaydi, hech kimning hojati chiqmaydi. Pul moliyaviy aktivlardan biri, boshqasi esa aksiya, obligatsiya va sertifikatlar. Biroq pul shunday aktivki, unga to’lov vositasi sifatida hamma vaqt xoxlagan tovarlarni va xizmatlarni sotib olish mumkun. Boshqa aktivlar vositasida esa bu ishni bajarib bo'lmaydi.
Pul turlari
Dunyoda nechta mamlakat bo'lsa, shuncha milliy pullar bor. Ularning nomida o'xshashlik bo'lsa-da, ular farqlanadi.
Milliy pul — bu muayyan mamlakatda muomalada yuruvchi va tanho to'Iov vositasi, deb qabul qilingan puldir.
Milliy pullar turlicha bo'ladi. Ulardan biri tovar shaklidagi puldir. Shunday tovarlar borki, ularning ichki qadr-qiymati bo'ladi, ya’ni ular mehnat sarflab ishlab chiqariladi, lekin boshqa tovarlarga ayirboshlanish xususiyatiga ega bo'ladi. Bunday pulga misol qilib oltinni olish mumkin. Uning ichki qadr-qiymati bor, u qazib va eritib olinadiva u sanoatda ishlatiladi. Undan zargarlik buyumlari, elektronika uchun butlovchl qismlar tayyorlanadi. Garchi hozir oltin tanga pullar ishlatilmasda oltin yuksak likvidli tovar sifatida tovar puli bo'lishi mumkin.
Hozirgi iqtisodiyotda tovar shaklidagi pul qo'llanilmaydi deyisli mumkin. Ularning o'rniga qog'oz pullar ishlatiladi. Qog’oz pullar dekretlangan, y a’ni davlat tomon idan pul, deb e ’lon qilingan maxsus belgilari bor qog'ozlardir. Qog'oz pullar davlat tomonidan muayyan mamlakatdagi yagona to'lov vositasi sifatida kiritiladi va bu haqida pulning o'ziga yozib qo'yiladi. Qog'oz pullar kupyura shakliga ega, ular har xil qiymatli bo'lib chiqariladi.
Milliy pullar tangalar shaklida ham zarb etiladi. Ular yirik va mayda pullarga ajratiladi. Yirik pul qog'oz shaklida, mayda pul tanga va chaqa shaklida bo'ladi.
Milliy pul quyidagi xususiyatlarga ega bo'ladi: u mamlakatdagi yagona to'lov vositasi hisoblanadi, u himoya belgilariga ega, uni qalbakilashtirish qiyin bo'la-di. Milliy pulning o'z ko'rinishi bor, uni boshqa puldan farqlantirib tanib olish mumkin.
Pul o'z shakli jihatidan qog'oz, tanga va chaqa pullardan tashkil topsa, muomala qilish jihatidan naqd va naqd bo'lmagan pullarga ajratiladi.
Naqd pullar — bu aniq m oddiy shakldagi qog'oz va tanga pullar bo'lib, ular qo'ldan qo'lga o'tib yuradi. Bu eng ko'p tarqalgan to'lov vositasidir. Biroq oldi-berdi aloqalariga naqd bo’lmagan pullar ham xizmat qiladi. Bu pul aniq moddiy shaklga ega emas, u hayoliy pul, ya’ni uning bor-yo'qligini qo'l bilan ushlab va ko’z bilan ko'rib bo’lmaydi, balki xayolan tasavvur etiladi. Naqd bo'lmagan pul bu bankdagi ayrim fuqarolar, firmalar yoki davlat tashkilotlari nomiga yozilgan puldir. Naqd bo'lmagan pul bankda turgani uchun u egasiga foiz keltirgan holda o’sib boradi.
Naqd bo'lmagan pullar bankning joriy va muhlatli depozitlarida turadi, u ham to'lovlarda qoplaniladi. Tolov yuz berganda pul bir hisob varaqdan boshqasiga otkaziladi yoki chek yozib beriladi, chek esa tolovga qabul ailinadi.
Aholi naqd pul yoki chekdan tashqari plastik kartochkalardan ham foydalana-di. Biroq ularning o'zini pul deb bo'lmaydi. Ular pul borligini tasdiqlovchi vositadir. Asl pul kartochkaning o'zi emas, balki borligi unda qayd etilgan, lekin bank-dagi pul egasining hisobvarag'ida yozilgan puldir.
Pul qanday shaklda bo'lishidan qat’iy nazar iqtisodiyotda har xil xizmat qi-ladi. Shu jihatdan aktiv va passiv pullar mavjud. Aktiv pul bu amalda harakatda bo'lgan, ya’ni iqtisodiyotdagi oldi-berdi munosabatlarida to'lov vositasi sifatida ishlab turgan puldir.
Passiv pul bu iqtisodiy oborotda ishtirok etmay turgan puldir, u jamg'arma, pul rezervlari va kassa qoldiqlaridan iborat puldir. U odatda muhlatli depozitlar va bank omonatlarida saqlangan pul bo'lib, vaqtinchalik egasi tomonidan ishlatil-may turadi.
Barcha pul turlari iqtisodiyotda pul massasini tashkil etadi. Pul massasi muay-yan mamlakatda, muayyan paytda muomalada yuruvchi barcha pul turlarining miqdoridir. Pul massasi uning agregatlaridan iborat bo'ladi.
Pul agregati — bu pulning likvidligi jihatidan turli guruhlarga ajralishidir. Eng oldingi agregatga likvidligi yuqori pullar kiritiladi. Ammo eng so'nggi agregatlar likvidligi pastroq pullardan iborat bo'ladi.
Milliy pullardan tashqari jahon pullari ham bo'ladi, bu xalqaro miqyosda, ya’ni mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarga xizmat qiluvchi puldir.
Pul muomalasi
Pul muomalasi — bu pulning qo’ldan qo’lga o ‘tib, doimiy harakatda bolishidir.
Pul banklardan chiqib firmalar, davlat idoralari va nodavlal tashkilotlari kas-sasiga kelib tushadi. Bu yerdan pul ishlovchilar va nafaqaho’rlar qo'liga o’tadi. Ular tovar va xizmatlarni tirikchilik uchun xarid etgach, davlat va nodavlat tashkilotlar resurs yoki iste’mol tovarni olgach, pul yana qayta bankka keladi. Tovarlar xarididan ortib qolgan pul bankka omonatlar sifatida qo'yiladi. Pulning bunday harakati uzluksiz takrorlanib turadi. Mana shu pul oboroti deb yuritiladi.
Iqtisodiyotning pul bilan naqadar ta’minlanishi uning monetizatsiyalanish darajasi, deb yuritiladi. Monetizatsiya darajasi turli mamlakatlarda har xil bo'ladi, chunki pulga talab bir xil emas.
Pul muomalasini boshqarib turuvchi iqtisodiy qonun borki, bu bozor iqtisodiyotining nuihim qonunlaridan biridir. Bu qonun muomalada qancha pul zarur bo'lishini belgilab beradi.
Pul muomalasi qonuni shunaay iqtisodiy qonundirki, unga binoan muomaladagi pul miqdori sotiladigan tovar va xizm atlar narxining umumiy summasiga to'g'ri mutanosiblikda, pul harakatining tezligiga teskari mutanosihlikda bo'ladi.
Pulga talab va pul taklif
Pulga talab pul miqdorini belgilaydi, shunga binoan muomalaga pul chiqarilganda tovarpul muvozanati hosil bo'ladi.
Pul emissiyasi — bu pulning davlat tomonidan M arkaziy bank orqali muomalaga chiqarilishidir.
Pul emissiyasi unga bo’lgan talabni qondirishga qaratiladi. Pulga talabni esa quyidagi omillar yuzaga keltiradi:
-Tovar va xizmatlarni xarid etish ehtiyoji, buni transaksion, ya’ni oldi-sotdi bitimlari yuzaga keltiradigan ehtiyoj, deb yuritiladi.
-Spekulyatsiya qilish ehtiyoji. Bu biijalarda tovarlar va moliyaviy aktivlarni olib-sotish uchun zarur bo'lgan pulga talab chaqiradi
- Har ehtimolga qarshi pulni qo‘lda saqlab turish zarurati. Iqtisodiyot ishtirokchilari kutilmagan to'lov ishlariga duch kelganda puldan qiynalib qolmaslik uchun unga ega bo'ladilar.
- Pulning aylanish tezligi. Bu pulni qanday vaqtda qo'ldan qo'lga o'tib turishini bildiradi. Agar pul tez aylansa, u kam talab qilinadi va aksincha. Hisob-kitob ishlarini elektron vositalarida va avtomatik tarzda bajarilishi kam pul bilan ko'p ishlarni amalga oshirilishini bildiradi.
Pulga talab tez o'zgaradi. Shunga binoan pul taklill ham o'zgaradi. Talabni hisobga olib pulni bir ozaytirib, bir ko'paytirib turadilar.
Bu ishda turli usullar qo'llaniladi:
a) Davlat qarz olganda pul kamayadi, qarzni to'laganda pul ko'payadi.
b) Pul rezervlarining hosil bo’lishi. Bunda naqd bo'lmagan pullarning bir qismi zaxiraga aylanadi.