Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

 
6.4. Merkantilizimning zamonaviy tahlili
 
J.M Keyns o‗zining ―…umumiy nazariyasi‖ning merkantilistlarga 
bag‗ishlangan ―Merkantilistlar haqida‖ deb atalgan qismida ularni 
iqtisodiy 
rivojlanishga 
olib 
keladigan 
chora-tadbirlar 
haqida 
tushunchaga ega bo‗lgan iqtisodchilar sifatida ta‘rifladi. Lekin klassik 
iqtisodchilar 
1776- 
yildan 
Keyns 
davrigacha 
merkantilistik 
adabiyotlarini ahamiyatsiz, deb hisobladilar. Klassik va Keyns 
nazariyasining xususiyatlarini solishtirish orqali bunday farqlarni 
mavjudligini tushunish mumkin bo‗ladi, albatta. Smit va boshqa klassik 
iqtisodchilar ishlab chiqarishning real hajmini belgilab beruvchi 
omillarga asosiy e‘tiborni qaratganliklari sababli ularning nazariyalari 
faqat taklif tarafiga urg‗u beradi. Keyns yalpi talabning ahamiyatiga 
e‘tibor qaratgan bo‗lsa ham u o‗zining nazariyasi va merkantilist 
g‗oyalari o‗rtasida ma‘lum darajada bog‗liqliklar mavjudligini bildi. U 
ularning yetarlicha iste‘mol qilmaslik g‗oyasini ma‘qulladi va ularning 
pul miqdorining oshishi ishlab chiqarishni ko‗paytiradi, degan fikrlarini 
to‗g‗ri deb baholadi. Keyns fikricha, merkantilistlar ijobiy savdo balansi 
ichki sarflarni oshiradi va shu orqali daromadlar va bandlik darajasini 
oshiradi, deb hisoblaganlar. 
Avvalgi yozuvchilar hissasini baholashning yana bir muammoli 
tarafi 
ularning 
intelektual 
muvaffaqiyatlarini 
baholashning 
zarurligidadir. Bu baholash to‗liq zamonaviy mezonlar asosida amalga 
oshirilishi kerakmi, yoki bo‗lmasa, o‗sha davr tahliliy rivojlanish 
darajasiga mos ravishda amalga oshirilishi kerakmi? Ta‘limot 
tarixchilarining asosiy qismi bu ikki qarash o‗rtasidagi pozitsiyada 

---

95 
bo‗lsalar ham, avvalgi iqtisodchilarning nisbiy ahamiyati haqida har xil 
fikrga keladilar
9
.
Merkantilizmga nisbatan bildirilgan yana bir munosabatni qayd 
etib o‗tishimiz kerak. Ayrim iqtisodchilar merkantilizmni ularning 
namoyondalari ilgari surgan g‗oyalari asosida emas, balki ularning 
manfaatlari asosida baholashadi. Merkantilistlar zamonaviy iqtisodiy 
tilda ―manfaat qidiruvchilar‖ deb atalgan. Ular foyda ko‗rish maqsadida 
davlatni ishga solib o‗zlari uchun imtiyozlar yaratganlar. Umuman 
olganda ular davlatning monopollik imtiyoziga sazovor bo‗lgan 
savdogarlar bo‗lib, bu monopol-savdogarlik ularga balandroq narx 
o‗rnatish imkoniyatini bergan.