Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

 
12.3. Jon R.Kommons qarashlari 
 
J.Kommons ijtimoiy-huquqiy institutsionalizm yo‗nalishining 
asosiy vakili hisoblanadi. Uning asosiy g‗oyalari amerika tred-
yunionizm mafkurasini ifodalaydi. Uning ta‘limoti jamoat institutlari 
faoliyatini (oila, ishlab chiqarish korporatsiyasi, savdo birlashmalari, 
tred-yunionlar, davlat va yuridik huquqiy munosabatlar) tadqiq etish 
bilan bog‗liq.
U mavjud tuzumni isloh va modernizatsiya qilishga intiladi, biznes 
tizimini shunchalik samarali qilish kerakki, u o‗zini-o‗zi saqlashga qodir 
bo‗lsin, deydi u. Kommonsning asosiy g‗oyalari «Kapitalizmning 
huquqiy asoslari» (1924), «Institutsional iqtisodiyot. Uning siyosiy 

---

231 
iqtisoddagi o„rni» (1934), «Jamoa faoliyatining iqtisodiy nazariyasi» 
(1950) asarlarida o‗z aksini topgan.
Olimning iqtisodiy qarashlari iqtisodiyotda yuqori naf nazariyasi 
va yuridik konsepsiyalar to‗g‗risidagi qoidalarning o‗zaro qorishmasidan 
iborat. Ishlab chiqarishni bir chekkaga surib, kapitalizmning mohiyati 
bozor munosabatlari bilan almashtiriladi, hozirgi sharoitda bu 
munosabatlar 
«odil 
bo‗lmagan 
raqobat»ga 
olib 
kelmoqda. 
Kapitalizmning bu illatini to‗g‗rilash, almashuv munosabatlari odil 
bo‗lishini ta‘minlash, raqobat xavfini yo‗qotish davlat yuridik-qonuniy 
organlari vositasida hal etilishi mumkin, degan g‗oya ilgari suriladi.
Kommons kapitalizmda sinflar 
mavjudligini inkor etadi. 
Marksizmning sinfiy kurash nazariyasiga «sotsial nizo» ta‘limotini 
qarshi qo‗yadi, bu nizolar antagonistik xarakterga ega emas. 
Mutaxassislar bir-birlari bilan kurashishi emas, hamkorlik qilishlari 
kerak. Paydo bo‗ladigan nizolar esa jamiyat evolyutsiyasini harakatga 
keltiruvchi omildir. Nizolarni hal qilish jarayoni sotsial taraqqiyotga 
yordam berishi zarur.
Kommons nazariyasi kapitalizmni ba‘zi islohotlar yo‗li bilan 
yaxshilash usulini taklif etadi. Bu esa huquqiy, yuridik me‘yorlarni 
takomillashtirish orqali amalga oshiriladi. Ishchi va kapitalist o‗rtasidagi 
munosabat jamiyatning teng huquqli a‘zolari orasidagi yuridik bitim - 
kelishuv hisoblanadi, chunki ular ma‘lum qonun-qoidalar asosida 
tuziladi. Bu kelishuv ishtirokchilari orasida jamiyatning muhim 
institutlari: oila, tadbirkorlar ittifoqi va hatto davlatning o‗zi ham 
bo‗lishi mumkin. «Kelishuv» uch narsani o‗z ichiga oladi: nizo, o‗zaro 
ta‘sir, yechim. Yuridik va huquqiy vositalar bilan har qanday ichki 
qarama-qarshilik, barcha konfliktlar o‗z yechimini topishi mumkin. 
Jamiyatda ijtimoiy qarama-qarshiliklar kuchayishi konfliktlarni yuridik 
hal qilish mexanizmining kamchiliklari bilan belgilanadi. Iqtisodiy 
kategoriyalar shu kategoriyalarga oid yuridik munosabatlar shaklida 
namoyon bo‗ladi. Kommons mulk shakllarini iqtisodiy munosabatlar 

---

232 
shaklida tahlil etmaydi, ammo «Mulk tituli»ni yuridik shakl sifatida 
ko‗radi. U mulkni uch ko‗rinishga ajratadi: moddiy, nomoddiy (qarzlar 
va qarz majburiyatlari) va ko‗rinmas (qimmatli qog‗ozlar). Ko‗rinmas 
mulk ko‗pincha «mulk tituli bilan kelishuv» mazmuni bo‗lib amalga 
oshadi. Shu sababli Kommons tadqiqotlarining asosini qimmatli 
qog‗ozlar - aksiya, obligatsiya va boshqalarni sotish operatsiyalari 
tashkil etadi. Ko‗rinib turibdiki, bu olimning g‗oyalarida birinchi o‗rinda 
ishlab chiqarish emas, balki muomala sohasi turadi. Uch shakldagi 
sanoat kapitali o‗rniga fiktiv (soxta) kapital olinadi, bu soha kapitalistik 
xo‗jalikning mohiyati sifatida qaraladi.
U 
jamoat 
fikri 
bilan 
hisoblashuvchi 
va 
iqtisodiyotni 
monopoliyadan chiqarishni amalga oshiradigan hukumat tuzish 
zarurligiga ishongan. Iqtisodiy islohotlar doirasida davlat qonuniy 
qarorlari jamiyatdagi qarama-qarshilik va konfliktlarni tugata oladi, 
bunda ma‘muriy kapitalizm bosqichiga o‗tiladi.
T.Veblen va J.Kommonslarning yuqorida keltirilgan g‗oyalari 
amalda 
1929-1933-yy.dagi 
iqtisodiy 
inqiroz 
davrida 
AQSh 
prezidentining «yangi kurs» siyosatida amaliy tasdig‗ini topdi.