Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

va boshqa ocherklar» (1919), «Muhandislar va baho tizimi» (1921) 
va «Zamonaviy o„zgaruvchi tizimlar to„g„risidagi ocherklar» (1934) 
kitoblarida jamlangan. U keng ijtimoiy tadqiqotlar olib borish asosida 
unga zamondosh bo‗lgan jamiyatni juda qattiq tanqid ostiga oldi. 
Kapitalizm illatlari mavjud xususiy mulk bilan tushuntiriladi (sotsialistik 
yo‗nalishni eslang). Xususiy mulkning tanqid qilinishi albatta, 
burjuaziya mafkurachilarini ham tashvishga soldi. Uningcha, xususiy 
mulk borligi tufayli aholining ma‘lum bir qismi tekinxo‗rlik bilan hayot 
kechiradi. Shu tufayli kapitalizmning harakatlantiruvchi kuchi buzilib 
boradi, ayniydi. Veblen marksist bo‗lmagan, ammo kapitalizm 
tuzumining yaramasligini tan olgan, u hatto birinchi paytlarda 1917-
yildagi oktabr inqilobini qutlagan, uni mavjud tuzumni o‗zgartirish 
kerak, degan fikrning tasdigi deb o‗ylagan. Amalda esa u kapitalizmni 
«texnokratik» jamiyatda islohotlar yo‗li bilan «yaxshilash» usulini taklif 
etadi. Bu g‗oyalar marksizmga zid fikrlardir.
12.2. T.Veblen g„oyalari 
 
T.Veblen iqtisodiy jarayonlarni shakllangan an‘analar sifatida 
tahlil etadi. Ana shunday an‘anaviy harakatlantiruvchi kuchlar qatoriga 
ota-onalar his-tuyg‗usi, usta instinkti, ya‘ni yaxshi ishlashga intilish, 
ilmga chanqoqlik, sof qiziquvchanlik kiritiladi. Uning fikricha dastlabki 
instinkt avval oilaga g‗amxo‗rlikda namoyon bo‗ladi, keyinchalik esa 
jamiyat va butun insoniyatga bo‗lgan g‗amxo‗rlikka aylanib boradi. 
Darvinizm (biologik) g‗oyalari iqtisodiyotga tatbiq etiladi. Veblen 
«Bekorchi sinflar nazariyasi» («Teoriya prazdnogo klassa») kitobida 
quyidagilarni yozadi: «Jamiyatdagi odamning hayoti boshqa turdagi 
hayot kabi mavjudlik uchun kurashdir va demak, tanlanish va 
moslashish jarayonini aks ettiradi. Jamiyat strukturasining evolyutsiyasi 

---

229 
institutlarning tabiiy tanlanish jarayonidir». Darvinning tabiiy tanlanish 
ta‘limoti ijtimoiy hodisalarga mexanik ravishda ko‗chiriladi. Insonning 
ongli harakatiga yetarlicha baho bermasdan, odamlarning yurish-turishi 
g‗ayriixtiyoriy saboqlar, instinkt, fe‘l-atvor va odatlar orqali 
tushuntiriladi. Jamiyat rivoji biologik qonuniyatlar bilan bir xil, deb 
qaraladi, proletariatnig sinfiy kurashi inkor qilinadi, markscha inqilobga 
darvinistik evolyutsionizm qarama-qarshi qo‗yiladi.
Veblen zamonaviy industrial texnokratik konsepsiyalar asoschisi 
bo‗lib hisoblanadi. Industriya olamiga alohida e‘tibor beriladi va unga 
barcha ishlab chiqaruvchilar va birinchi navbatda, muhandislar va 
ishchilar kiritiladi. Industriya olami mehnat unumdorligini o‗stirish, 
ishlab chiqarish jarayonini yaxshilash va samaradorlikni oshirishni bosh 
maqsad qilib qo‗yadi. Unga moddiy ishlab chiqarish sotsial formadan 
butunlay ajratib qo‗yiladi. Ishlab chiqarish asosan texnik ko‗rsatkichlar, 
masalan, texnik asos darajasi, malaka, bilim va boshqalar bilan 
xarakterlanadi. 
Biznes 
olami, 
deganda 
u 
moliyachilar, 
trest 
tashkilotchilari va tadbirkorlarni tushundi. Uningcha biznes imkoni 
boricha yuqori foyda uchun intiladi va shu sababli uni beayov tanqid 
qiladi, chunki turli moliyaviy va kredit nayranglari, turli aksiyadorlik 
jamiyatlari tizimi tufayli sanoat unga to‗la bo‗ysundirilgan. Shu sababli 
u sanoatni biznes ta‘siridan «ozod» qilish kerak, deydi. «Industriya» va 
«biznes» nazariyasida ishlab chiqarish jarayonida moddiy mazmun bilan 
uning sotsial-iqtisodiy shakli o‗rtasida bog‗lanish yo‗q. Veblen 
industriya va biznes orasida keskin qarama-qarshilik bor, deb xato 
qiladi, ana shular kapitalizm illatlarining sababchisi qilib ko‗rsatiladi.
Insonlarning iqtisodiy rag‗bati avvalo, qarindoshlik his-tuyg‗usi, 
bilim va bajarilayotgan ishning yuqori sifatiga instinktiv intilishdir 
(A.Smit - foyda ketidan quvish).
Bekorchi sinflar to‗g‗risida fikr yuritilib, ularga «biznes olami 
odatlari» to‗g‗risidagi o‗ziga xos xususiyatlar ko‗rsatiladi. Ular uchun 
tovarlarga alohida baho belgilanadi va ular talab qonunlaridan 

---

230 
boshqacha bo‗lishi mumkin, deyiladi. Buni «Veblen effekti» deb ataladi 
(bu fikrda jon bor, boy mamlakatlarda boylar uchun alohida do‗konlar 
mavjud).
Veblen nazariyasi jamiyat sotsial strukturasi to‗g‗risida noto‗g‗ri 
tushuncha hosil qiladi, jamiyat sinflarga ajratilmaydi, ishchilar va 
muhandislar yagona sanoatchilar guruhiga kiritiladi, sinfiy kurash 
tushunchasi esa umuman yo‗q.
Mavjud tizimni o‗zgartirish to‗g‗risida gapirib, bu masalani Veblen 
ilmiy-texnika inqilobini kuchaytirish, hokimiyatni texnik intelligensiya 
qo‗liga berish bilan hal etishni taklif qiladi. Buning uchun barcha 
injener-texnik xodimlar umumiy ish tashlashlari kerak, shunda 
tadbirkorlar ularning shartlariga ko‗nishga majbur bo‗ladilar. Kapitalizm 
transformatsiyasi «texniklar kengashi» vositasida bajariladi, hozirgi 
zamon jamiyatida intelligensiyaning roli birinchi o‗ringa qo‗yiladi, ya‘ni 
biznes olamini injiner- texnik intellegensiya yenga oladi.
Sanoat mutaxassislari yagona sinf sifatida qaraladi va bu sinfning 
asosiy maqsadi texnikadan foydalanishni takomillashtirishdir. Demak, 
Veblen yangi jamiyatni «texnokratik» ko‗z bilan ko‗radi va kapitalizmni 
saqlab qolish yo‗lini taklif etadi.