Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov
Download 3.71 Mb. Pdf ko'rish
|
Иқтисодий таъдимотлар тарихи 2019
|
To„rtinchidan, insoniy rivojlanish faqat iqtisodiyotni emas, balki
butun jamiyatni qamrab oladi. Siyosiy, madaniy va ijtimoiy omillarga, iqtisodiy omillarga kabi e‘tibor beriladi. Beshinchidan, odamlar rivojlanishning maqsadi va erishish omili ekanligi tan olinadi. Odamlar materialistik mashina uchun qulay yem emas, balki rivojlanishning oxirgi maqsadi ekanligi doim yodda bo‗lishi 313 kerak. Odamlar tovar ishlab chiqarishning «insoniy kapital» niqobi ostidagi quroli emasligi ko‗zda tutilishi kerak. Xo‗sh, mamlakatning insoniy rivojlanish darajasi qanday baholanadi? Bu muammoning zamonaviy yechimlariga bir oz to‗xtalamiz. Mamlakatning rivojlanganlik darajasini baholashning yaqingacha yagona usuli jon boshiga YaMM bo‗lganligi sababli mukammalroq ijtimoiy-iqtisodiy ko‗rsatkichni kashf qilish davr talabi edi. Izlanishlar natijasida insoniy rivojlanish indeks (IRI) ko‗rsatkichi kashf etildi. IRI inson rivojlanish darajasini ko‗rsatuvchi uch asos - umrboqiylik, ta‘lim va yashash darajalaridan iborat integral ko‗rsatkichdir. Uzoq umr ko‗rish kutilayotgan hayot davomiyligi orqali o‗lchanadi. Ta‘lim darajasi ko‗rsatkichning 2/3 qismini tashkil etuvchi katta yoshlilar savodxonligi va 1/3 qismini hosil qiluvchi ta‘limning o‗rtacha davomiyligi ko‗rsatkichlari orqali ifodalanadi. Yashash hayotning mahalliy qiymati (sotib olish pariteti yoki RRR - «purchasing power parity») ga nisbatan to‗g‗rilangan jon boshiga real yalpi ichki mahsulot (YaIM) orqali baholanadi. Nimaga faqat uch ko‗rsatkich? - degan savol tug‗ilishi tabiiy. Inson hayotining hamma jabhalarini aks ettirish a‘lo bo‗lar edi. Ammo ma‘lumotlarning to‗liq emasligi bir oz cheklanishlar tug‗diradi va bu ma‘lumotlarga ega bo‗linganda, balki ularni ham hisobga olish ayni muddao bo‗lar edi. Ammo ko‗proq ko‗rsatkichlarni qo‗shish har doim ham yaxshiroq natijalarga olib kelavermaydi. Ularning ba‘zi birlari ishlatilayotgan ko‗rsatkichlar bilan korrelyatsiya qilingan bo‗lishi mumkin. Bolalar o‗limi darajasi, masalan, kutilayotgan hayot davomiyligida o‗z aksini topgan. O‗zgaruvchilarning ko‗proq sonini qo‗shish umumiy manzarani xiralashtiradi va asosiy yo‗nalishlardan chalg‗itadi. Insoniy rivojlanish tushunchasi so‗nggi yillarda barqaror rivojlanish g‗oyasi bilan to‗ldirildi. Buning ma‘nosi shuki, hozirgi avlodning insoniy rivojlanish jarayoni kelajak avlod insoniy rivojlanishi hisobiga ro‗y bermasligi darkor. Barqaror rivojlanish konsepsiyasi 314 dastlab, atrof-muhitni muhofaza qilish harakati tomonidan kiritildi, bu harakat namoyandalari rivojlanish tushunchasi «avlodlar o‗rtasidagi munosabatlar» kabi g‗oyani ham o‗z ichiga olishini himoya qilmoqdalar. Tabiiy resurslarning kamayib borishi kelajak avlodlar rivojlanishi muammolarini keltirib chiqarishi mumkin. «Barqaror rivojlanish» konsepsiyalari atrof-muhit va tabiiy resurslar doirasidagina qo‗llanilishi mumkin bo‗lmay, balki insoniy imkoniyatlar, «insoniy kapital»ga qo‗yiladigan investitsiyalarga ham tegishlidir. Insoniy rivojlanish konsepsiyasi BMT Taraqqiyot Dasturi (FNDP) tomonidan izchil targ‗ib qilinib kelmoqda. Bu sohadagi izlanishlar yillik «Insoniy rivojlanish bo„yicha hisobotlar» (Human Development Report) ko‗rinishida chop etilmoqda. 1988-yilda boshlangan o‗n yillik BMT Taraqqiyot Dasturi tomonidan barqaror ijtimoiy rivojlanish o‗n yilligi, deb e‘lon qilingan. Bu o‗n yil davomida ijtimoiy masalalarning ko‗pgina jabhalariga tegishli o‗nta butunjahon anjumanlari o‗tkazilishi mo‗ljallangan. 1995-yil mart oyida Kopengagenda o‗tkazilgan oliy martabali ijtimoiy rivojlanish konferensiyasi va 1995-yil sentabr oyida Pekinda o‗tkazilgan ayollar muammolariga bag‗ishlangan konferensiyalar (1995-yilgi «Insoniy rivojlanish bo‗yicha hisobot» erkak va ayollar orasida tenglikka erishish masalalariga bag‗ishlangan) ana shular jumlasidandir. Har ikkala anjumanda o‗ta muhim zamonaviy masalalarga javob topishga harakat qilindi. Xususan, Kopengagen anjumanida 160 ga yaqin davlat boshliqlari ishtirok etdi (unda Respublikamiz Brinchi Prezidenti I.A.Karimov ham ishtirok etdi). Unda Butunjahon Ijtimoiy Deklaratsiyasi qabul qilindi va harbiy sohaga sarf qilinayotgan harajatlarni insoniy rivojlanish maqsadlariga safarbar qilish yo‗llari muhokama qilindi. 1995-yildan boshlab BMT Taraqqiyot Dasturi milliy darajada ham «Insoniy rivojlanish bo‗yicha hisobot»larni nashr qilishda yangi mustaqil mamlakatlarga ko‗mak bera boshladi. 315 O‗zbekistondagi ijtimoiy rivojlanish konsepsiyasining asosini aynan inson va uning manfaatlari tashkil etadi. U insonni pirovard maqsad va rivojlanish asosi, deb qaraydi. Hozirgi davrdagi mavjud konsepsiyalar xoh markazlashtirilgan iqtisodiyotda moddiy mahsulotning yoki bozor iqtisodiyotida ichki mahsulotning o‗sishi bo‗lsin tovar ishlab chiqarishni eng asosiy maqsad, deb bilgan. Undan tashqari, bu asosiy maqsad, ya‘ni jon boshiga tovar ishlab chiqarishning o‗sishi, jismoniy kapitalni jamg‗arish hisobiga erishilgan. Ya‘ni eskicha fikrlash doirasida qo‗shimcha o‗sish pirovard maqsad bo‗lsa, investitsiyalar esa unga erishish vositasi hisoblangan. Har qanday jamiyatlarning rivojlanishida ularning bir holatdan boshqasiga o‗tish davrlari eng mushkul, og‗ir bo‗lib hisoblanadi. Bu bir hayot tarzining buzilishi va yangisining yaratilishi vujudga keladigan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy harakatlardagi murakkabliklar bilan bog‗liq. Jamiyatni bunday tubdan o‗zgartirish beozor o‗tishi mumkin emas. Bu o‗sish istar-istamas yuzlab va minglab odamlar, oilalar, milliy va jamoat guruhlari, butun davlatning ijtimoiy ahvoli, moddiy farovonligi, taqdirlariga daxldor bo‗ladi. O‗zbekiston hukumati islohotlarning insonlar hayoti va farovonligiga salbiy ta‘sirini imkoni boricha kamaytirish maqsadida yangi iqtisodiy va ijtimoiy tizimga bosqichma-bosqich o‗tish yo‗lini tanladi. O‗zbekiston uchun hozirgi bosqichda birinchi va muhim vazifa bu bozor islohotlarini o‗tkazishda jadallashtirishga asos bo‗lgan makroekonomik barqarorlikni ta‘minlashdir. Chunki bu aholi turmush darajasini yetarli ta‘minlashning tabiiy asosini tashkil etuvchi kelgusi iqtisodiy o‗sish zaminidir. Masalaning murakkabligi shundaki, makroekonomik siyosatning kuchaytirilishi sharoitida ijtimoiy ehtiyojlarga xarajatlarni keskin kamaytirishga yo‗l qo‗yilmasligi kerak, chunki insoniy resurslarga qo‗yilgan mablag‗lar ularning kelajakda barqaror rivojlanish asosigina bo‗lib qolmay, hozirgi davrda osoyishta 316 ijtimoiy sharoitning kafolotlanishini ham ta‘minlaydi. O‗zbekiston uchun bu juda muhimdir, chunki u qo‗shni mamlakatlarda harbiy to‗qnashuvlar davom etayotgan mintaqada joylashgan. Davlat o‗tish davrining murakkabliklarini hisobga olgan holda o‗z oldiga aholining iste‘mol darajasining keskin pasayib ketishiga yo‗l qo‗ymaslik, mavjud ta‘lim tizimini qo‗llab-quvvatlash, aholini sog‗liqni saqlash xizmatlari bilan ta‘minlash, yangi bozor munosabatlari sharoitlariga moslashishi qiyinroq bo‗lgan aholi qatlamlarini qo‗shimcha ijtimoiy yordam bilan ta‘minlash, mamlakatning har bir mehnatga layoqatli fuqarosi o‗z ijobiy kuchlarini namoyon etishi, mustaqil ravishda o‗zi va oilasi uchun yaxshi hayotni ta‘minlashi uchun sharoit yaratish vazifasini qo‗ygan. O‗tishning dastlabki bir necha yilida talay qiyinchiliklar qayd etildi, ammo Hukumat iqtisodiy va ijtimoiy siyosat yurgizish yo‗li bilan aholini tushkunlik sharoitida shak-shubhasiz ro‗y beradigan asosiy larzalardan himoya qila oldi. Mamlakat shuningdek, boy tabiiy resurslardan foydalanishning puxta o‗ylangan yondashuvi asosida kattagina mablag‗larni jalb qilishga erishdi. Natijada ishlab chiqarishning pasayishi MDH mamlakatlariga nisbatan ancha kam bo‗ldi, 1996 yildan o‗sish boshlandi. Undan tashqari davlat ishlab chiqarish hajmlari pasayishiga qaramay, aholini ish bilan ta‘minlashning yuqori darajasiga erishish uchun barcha tadbirlarni qo‗lladi. Ishlab chiqarishning pasayishi va inflyatsiyaning ko‗tarilishi tufayli real ish haqi keskin pasaydi, ammo respublika ijtimoiy qo‗llab- quvvatlashning keng qamrovli hukumat dasturi yo‗li bilan aholining iste‘mol darajasini qo‗lladi. Albatta, aholini qo‗llovchi keng qamrovli dasturni uzoq vaqt mobaynida ta‘minlash qiyin masala hisoblanadi. Ammo islohotning dastlabki bosqichida bu madad kelajakda islohotlarning amalga oshishi uchun siyosiy va iqtisodiy barqarorlikni saqlash va milliy birdamlikka erishishda nihoyatda muhimdir. Respublika amalda muhim ustunliklarga 317 ega va oqilona iqtisodiy siyosat amalga oshirilganda o‗tishni muvaffaqiyatli yakunlashi aniq. Download 3.71 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|