Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

Iqtisodiy sikllar. K.Marks tugallangan, yaxlit iqtisodiy sikllar 
nazariyasini yaratgan emas. Uningcha, inqirozlar bu «kapitalizmning 
asosiy ziddiyatlarining» namoyon bo‗lishidir. Xo‗jalikdagi anarxiya 
ishlab chiqarish strukturasi bilan iste‘mol strukturasi doimo mos 

---

198 
kelmasligini keltirib chiqaradi. Rivojlanishning siklli xarakterda bo‗lishi, 
ortiqcha ishlab chiqarish inqirozining muqarrarligi kapitalistik 
iqtisodiyotga xos xislatdir. Markscha iqtisodiy sikllar nazariyasi uning 
kapital jamg‗arilishi tahlili asosida ko‗rilgan. Siklli jarayon, K.Marks 
bo‗yicha yuksalishdan boshlanadi. Yuksalish davrida mehnatga bo‗lgan 
talab (jamg‗arish sababli) uning taklifidan oshib ketadi; ishsizlik 
tugatiladi va ishchi kuchining nisbatan yetishmasligi ish haqining 
oshishiga olib keladi; natijada foyda kamayadi va jamg‗arish 
sekinlashadi. Kapital jamg‗arilishi me‘yorining pasayishi yalpi talabning 
kamayishiga va shunga muvofiq bozor konyunkturasining pasayishiga 
olib keladi. Bunday inqirozli vaziyatda kapital qimmati qadrsizlanadi, 
ishsizlik esa qaytadan ko‗payadi va u ish haqining pasayishini keltirib 
chiqaradi. Bu hol ishlab chiqarishning foydaliligini qayta tiklaydi, 
jamg‗arishni qaytadan boshlash uchun sharoit yaratib beradi; inqiroz bir 
vaqtning o‗zida ham buzadi, ham tuzatadi. Inqirozlar «hamma vaqt 
mavjud ziddiyatlarning faqat vaqtincha zo‗rma-zo‗raki hal qilinishidan, 
zo‗rma-zo‗raki portlashlardan iborat bo‗lib, ular buzilgan muvozanatni 
bir lahzada tiklaydi». Inqiroz siklni tugallaydi va yangi navbatdagi sikl 
boshlanadi. Bu sikl davri mobaynida innovatsiya va yangi ish joylarini 
tashkil etish bilan birga iqtisodiyot tarkibini qayta qurish, jamg‗arish 
jarayonida foyda me‘yorining pasayish tendensiyasi va kapital 
qimmatining qadrsizlanishi, ishsizlar armiyasining ko‗payishi va ish 
haqining pasayishi qaytadan kelib chiqquncha va inqirozli vaziyat 
yuzaga kelguncha davom etadi. 
K.Marks Sey qonunini tanqid qiladi. Bu qonunga muvofiq 
tovarlar taklifi avtomatik tarzda o‗ziga talabni keltirib chiqaradi 
Boshqacha aytganda, tovarlarni sotishdan tushgan daromad ularni 
sotib olish uchun xarajatga aylanadi. K Marks tovarlarni sotish (T-P) 
va sotib olish (P-T) aktlari makon va zamonda mos tushmasligini 
ko‗rsatib berdi (tovar qiymati pulda saqlanadi). «Hech kim zudlik 
bilan sotib olishga majbur emas, chunki uning o‗zi nimanidir sotgan». 

---

199 
Demak, yalpi xarajatlar yalpi daromadlardan kam bo‗lganda ortiqcha 
ishlab chiqarish inqirozi mumkinligi kelib chiqadi, ya‘ni siklli 
rivojlanishga olib keladi. 
K.Marksning ko‗rsatib berishicha iqtisodiy sikllarning moddiy 
asosi kapitalning vaqti-vaqti bilan yangilanib turishi zarurligi 
hisoblanadi (har 5-10 yilda). Bunda texnika taraqqiyoti asosiy 
kapitalning ma‘naviy eskirishi natijasida yangilanib turish muddatini 
qisqartirishi 
mumkin. 
Texnik 
kashfiyotlar 
va 
innovatsiyalar 
davriyligining xo‗jalik jarayoniga bo‗lgan ta‘siri tahlili sikllar 
nazariyasining keyingi rivojlanishiga katta ta‘sir ko‗rsatdi.