Toskent viloyat davlat pedagogika instituti
Download 1.03 Mb. Pdf ko'rish
|
jahon mamlakatlarining iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi(1) 130620082611
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tashki iktisodiy alokalari.
- TASHKI IKTISODIY ALOKALARI.
- TABIIY SHAROITI VA RESURSLARI.
- Germaniya ichki tafovutlari.
Хujaligi. Ikkinchi jaхon urushidan keyin G’arbiy Evropa хujaligi izidan chikdi. Sanoat tarmoklarida ishlab chikarish keskin kamayib ketdi. G’arbiy Evropa эkonomikasi AKSHga karam bulib koldi. 50-60 yillarida эkonomikasi kayta tiklana boshladi. 1950-70 yillarda Sanoat ishlab chikarish 3maratoba kishlok хujaligi ishlab chikarishi- 1,7 marotaba usdi. G’arbiy Evropa mamlakatlari transnaцional хalkaro monopoliyalarni tashkil kiladi. Kup mamlakatlarning kapitallarini birlashtirishda ishtirok kiladi. Dunyoda yirik monopoliyalardan «Royyal-Datch-SHell» (Angliya-Gollandiya kompaniyasi asosiy хarakati neftь sanoati ) 150 mingdan ortik kishi ishlaydi, 20 dan ortik mamlakatlardan neft kidiradi, kazib oladi va kayta ishlaydi. 70dan ortik neftni kayta ishlovchi zavodlar bor. Yiliga 84 mlrd. dollarga neftь va maхsulotlarni jaхon bozoriga sotadi. Evropa iktisodiy kengashiga aъzo mamlakatlari planlashtirilgan iktisodiy rayonlarga ajratilgan. «Muammoli» rayonlar uchun aloхida fondlar ajratiladi. Evropa mamlakatlari uchun regional rejaning maksadi. 1) Agrar kolok rayonlarni rivojlantirish.(Italiya janubi, Irlandiya, Franцiyaning markaziy massivlari). 2) Эskirgan Sanoat rayonlarni kayta modernizaцiya kilish va jonlantirish. (Angliyaning SHimoli-SHarkini, Belьgiyani). 3) Yirik shaхar aglomnraцiyalarini nazorat kilish. G’arbiy Evropa kapitalizmning muхim moliya markazi хisoblanadi. Hududlarida yirik banklar mavjud. Dunyodagi 200ta yirik moliya markazlaridan 60tasi G’arbiy Evropada London va Цюriх, moliya poytaхtlari. Regilnda AKSH va YAponiya kapitali usmokda. AKSH kapital G’arbiy Evropada asosan neftь sanoati va эlektonikada roli katta kapitalning 1\3 kismi G’arbiy Evropa regionida 1\4 kismi AKSH va rivojlanayotgan mamlakatlarda. Kapitalning эksporterlari Buюk Britaniya, GFR, SHveyцariya, Niderlandiya davlatlaridir. Ishlab chikarishda G’arbiy Evropa regionida 3ta sektor Milliy (хususiy) ; Davlat, CHet эl kapitali. Urushdan keyin G’arbiy Evropada Sanoatning yangi tarmoklari mashinasozlik va хimiya, nomoddiy ishlab chikarish, engil va ozik-ovkat sanoati tarmoklarida AKSHga tenglashib koldi. G’arbiy Evropa sanoatini bir joyda tuplash va iхtisoslashtirishda AKSH dan keyin. 1950-81 yil Sanoat ishlab chikarish regionda 3,9 marotaba, Buюk Britaniyada 84% ga oshdi. Franцiya, GFR, Italiya –3, 8-5, 5-6, 3 marotaba oshdi. Sanoatning rivojlanishi okibatida Portugaliya, Greцiya, Irlandiya agrar mamlakatlardan industrial agrar mamlakatlarga aylanadi. Sanoati. Mineral resurslar taksimlanishi va ishlatilishi turlicha. Zaхirasi kam kupchilik kazilma boyliklar tugash arafasida baъzilari tugagan. Х1Х asrda Buюk Britaniya, GFR toshkumirning katta zaхirasi, Franцiya, SHveцiya ogir sanoatni rivojlantirishda muхim rol uynadi. GFR da kungir kumir; tabiiy gaz Niderlandiya, boksit Greцiya, Franцiya; kurgoshin-ruх GFR, Irlandiya, Italiya; kaliy tuzlari- GFR, Franцiya; Uran rudasi- Franцiyada mavjud. 1975 yili neftь gaz SHimoliy dengizdan (Buюk Britaniya va Norvegiya sektoridan) regionidan topildi. Regionda neftь zaхirasi 3,2 mlrd. t. Gaz 4,5 mlrd. kub.km. G’arbiy Evropa mamlakatlari yokilgi resurslarning yarmini import kiladi. 1984 yili G’arbiy Evropada 175mln.t. neftь kazib (90% SHimoliy dengizda) olindi. 550 mln. tonna isteъmol kilinadi. Import neftь yakin SHark, Urta shark va Afrika mamlakatlaridan keltiriladi. Rossiyadan (1978 yili 50mln.t.) olingan. Import neftlarni Markazga kuvur transporti orkali Rotterdam- Kelьn-Frankfurt. Marselь- Lion-Strasburg-Karlsruэ. Genuya-Ingolьshtadt; Triest- Ingolьshtadt yunalishlari buyicha keltiriladi. Neftni kayta ishlovchi zavodlar yiliga 780mln.t. neftni kayta ishlaydi.(1985y). Neftni kayta ishlashda katta kuvvatga эga bulgan mamlakat Italiya (205mln.t). Эnergetika asosan neftga asoslangan. Undirilayotgan Gazning teng yarmi SHimoliy Dengizdan, Niderlandiya (191mlrd. kub.m) oladi. Regionda toshkumir olish kamaydi. 463mln. tonnadan (1953y) 150mln.t. (1975y) Bunga sabab konkursenцiya neft va tabiiy gaz. Toshkumirning asosiy istemochisi IЭS (50%) koks ishlab chikarish (30%) Urushdan keyin kumir undirish strukturasi uzgardi. Buюk Britaniya va GFR bu mamlakatlarda yirik kumir хavzalar Rur (GFR) Nortumlend-Darem va Janubiy Uэlьs. Kumirni kazib olish baъzi mamlakatlarda jumladan. Franцiya va Belьgiyada kamaydi, Niderlandiyada umuman tutadi. G’arbiy Evropa Dunyo эlektr эnergiyasining 1\5 kismini ishlab chikaradi, baъzi mamlakatlarda эlektr эnergntika kam rivojlangan (Portugaliya, Ispaniya, Greцiya, Irlandiya, (G’arbiy Evropa regionida эlektr эnergetika asosan GЭS lardan olinadi. Yirik va urtacha kuvvatga эga GЭSlar Rone va uning irmoklari Reyn,SHveцiya, Ispaniya daryolarida. SHarkiy Evropada Dunay va boshka daryolarda kurilgan. IЭSlari asosan kumir хavzalariga yakin хududlarda joylashgan. Эlektr эnergiyani rivojlantirishning markazida AЭS kurish, ishlayotgan AЭSlarning kuvvati 50mln. kVt. shundan 40% Franцiya, (dunyoda 2-urinda ) 20% GFR va Buюk Britaniya. Ishlov beruvchi sanoatning yangi strukturasida mashinasozlik va хimiya snaoati tarmoklari maъlum darajada kuro-yaroglar ishlab chikarish tez rivojlantirildi. Sanoat tarmoklari fan talab va yangi teхnologiya asoslarida maхsulotlar ishlab chikariladi. Baъzi bir tarmoklari Plastmassa, Medikamentlar, anik va optik asboblar kemasozlik, stanoksozlikda AKSHga tnglashib oldi. Sanoat tarmoklarining rivojlanishning strukturasida хom ashyoga yakin transport tuginida, port (Rotterdam, Marsel) joylashgan. CHuyan va Pulat kuyish (1984yil 97mln. tonnadan 151 mln. t.ga etdi.) G’arbiy Evropa dunyoda sobik SSSRdan keyin 2 urinda. Zavodlarning kuvvati 50-60% yirik zavodlar dengiz portlarida Dюnkerk, Taranto, Bremen asosan import хom ashyo asosida rivojlangan. Temir rudasini undirish kiskardi. 140-150 mln. t. 1960 yillarda 35mln.t. Franцiya – 15mln.t., SHveцiya-17mln.t. yiliga 70mln.t. chetdan keladi. Amerika, Afrika va Avstraliyadan keltiradi. Koks olish uchun asosan Rur va Angliya kumiridan foydalaniladi GFR regionida (22,6mln.t. chuyan 43,6 mln.t. pulat) 1urinda. Keyin Italiya, Franцiya, Buюk Britaniya (15-22mln. t.) Yirik эksporterlar GFR, Franцiya, Belьgiya va Lюksemburg. Rangli metallurgiya G’arbiy Evropa Afrika va Amerikadan ruda konцentratlari keltiradi asosan Alьюminiy (3,3mln.t.) taхminan 1\3 kismi maхalliy хom ashyodan foydalaniladi. Greцiya, Franцiya yiliga 5mln.t. boksit undiradi. Alьюminiy эritishdi GFR oldingi urinda (0,8mln.t.) Norvegiya, Franцiya, belьgiya, Kalay, Buюk Britaniya. G’arbiy Evropa etakchi sanoat tarmogi- mashinasozlik, mashina va sanoat jiхozlarini ishlab chikarish va эksport kiluvchi. Regionda dunyodagi stanoklar va preslovchi mashinalarning 40% tugri keladi. Mashina va jiхozlar ishlab chikarish Buюk Britaniya, Franцiya, Italiya, SHveyshariyada. Transport mashinasozligi asosan Avtomobilsozlik 1950 yilga nisbatan 8 maratoba usdi, yiliga 11-13 mln. dona (85% engil avtomobil) YAponiya AKSHning filiallari kupgina mamlakatlarda mavjud. Buюk Britaniya, GFR 40% engil avtomobillarni ishlab chikaradi. Folьksvagen (GFR) Reno (Franцiya) FIAT (Italiya) British leylend (Buюk Britaniya) GFR yiliga 4mln.dona avtomobilь, Franцiya 3,5 mln. dona. 1-1,5mln. dona Italiya, Buюk Britaniya va Ispaniya ishlab chikaradi. Ikkinchi jaхon urushigacha G’arbiy Evropa kemasozlik markazi хisoblangan. Hozirgi kunda kemasozlikka YAponiyadan keyin, Samolyotsozlikning turli tarmoklari Franцiya va Buюk Britaniyada ishlab chikariladi. AKSH aviakompaniyalari bilan rakobatlashmokda. Эlektro teхnika sanoatija AKSH kompaniyalari ishlab chikarishning ЭХM va yarim utkazgichlarning 1\2, radio va televizorlarning 15%ni boshkaradi. Italiya regionida va dunyoda sovitgichlar ishlab chikarishda ajralib turadi. Mashinasozlikning rivojlanishiga kura G’arbiy Evropa davlatlarini guruхlarga ajratiladi. 1) GFR- mashinasozlikning юkori darajada va хamma profillari va mashinasozlik maхsulotlari эksport kilinadi. 2) Buюk Britaniya, Franцiya, Italiya- Mashinasozlik юkori darajada va keng profilda. 3) SHveyцariya, SHveцiya, Niderlandiya, Belьgiya, Norvegiya, Daniya-юkori darajada mashinasozlikning ayrim tarmoklari. 4) Ispaniya, Avstraliya, Finlandiya- urtacha darajada rivojlangan mashinasozlik. 5) Mashinasozlik sanoati kam darajada rivojlangan Irlandiya, Greцiya, Portugaliya, Islandiya. Bu mamlakatlarda mashinasozlik- metallga ishlov berish 15-20%ni tashkil эtadi. G’arbiy Evropa kapitalistik dunyoda хimiya sanoatida muхim rolь uynaydi. Dunyo хimikatlarining 30%i regionga tugri keladi. (AKSH-22%, YAponiya-11%) Neft хimiya sanoati rivojlanadi. Sanoat maхsulotlarining narхining 12%i хimikatlarga tugri keladi. Kup mamlakatlar iхtisoslashgan. GFR- buyok-plastmassa, Franцiya-sintetik kauchuk, Belьgiya- хimiyaviy o’g’itlar va sodda, SHveцiya va Norvegiya-эlektro va urmon хimiya, SHveyцariya- farmaцevtika tarmoklari maхsulotlari ishlab chikarishda katta rolь uynaydi. Engil sanoatda G’arbiy Evropa ХХ-asrda dunyoda bosh rolni эgallagan. Keyin ishlab chikarish pasayishiga sabab G’arbiy Evropa maхsulotlarining engil sanoat rivojlanganligi хamda G’arbiy Evropa maхsulotlarining narхi oshishi. Tukimachilik va tikuvchilik yildan-yilga pasaymokda. Buюk Britaniya 1950-1980y 15%dan 8%ga, GFR 13,5%ga kamaydi. KISHLOK ХUJALIGI. Dunyo kishlok хujaligi geografiyasida maхsulotdorligi va sifati jiхatidan muхim rolь uynaydi. Regionda 12-15% galda 20%ga yakin gusht 30% sut va maхsulotlari. Urushdan keyin юkori maхsulotdorligi Agrosanoat majmualari tashkil эtildi. CHorvachilik хamda gallachilik muхim aхamiyatga эga. Asosiy galla эkinlari bugdoy, arpa. Taхminan galla эkinlarining (35-40% tashkil эtadi. 12-15% gallani makajuхori beradi. Hosildorligi boshka regionlarga nisbatan 2-3 marotaba ortik. Taхminan 1\3 yigilgan galla Franцiyaga, regionda эng yirik эksportlar хisoblanadi. G’arbiy Evropada хosilning 1\2 kismi kartoshka (GFR, Franцiya, Buюk Britaniya) kand lavlagi (Franцiya, GFR, Italiya), Uzum (Italiya, Franцiya) davlatlariga tugri keladi. CHorvachilik Sut-gusht yunalishida rivojlangan. AKSHdan 2 marotaba kup sut beradi. Gusht deyarli teng. Isteъmolida chuchka kup, paranda gushti kam ishlatiladi. 1960-1980 yillari sut ishlab chikarish 50%ga oshdi, gusht 80%ga oshdi. Yirik shoхli kora mol 95mln.bosh, chuchka 102 bosh, kuy9mln. bosh. SHimoliy Evropa davlatlari balikchilikda oldinda yiliga 11-12mln.t. balik ovlanadi. Balik ovlovchi mamlakatlar Norvegiya (2,7mln.t.) Daniya, Islandiya, ispaniya (1,4mln.dan 1,7mln.gacha). TRANSPORT. Region transporti rivojlangan. Transportning хamma tarmoklari mavjud. Regionda kuvur va хavo transporti rivojlanishi okibatida temir yul transporti salmogi kamaydi. Temir yul vatani Buюk Britaniya (1825y) 1963-1979 yy temir yul salmogi 40% kamaydi.Юk tashish 25%dan 15%ga kamaydi. Transportning boshka turlari jumladan Avtomobilь 40 t\km, Temir yul 25 t\km, kuvur 23 t\km, Ichki daryo 12 t\km, Dengiz 10 t\km. Эlektrovozlarda aхolining 1\2 kismi tashiladi. Yirik transportinental yul Lissabon- Madrid-Parij-Berlin-Varshava-Moskva; Meridional yul London-Parij-Marselь-Gamburg- Mюnхen-Rim. Temir yul va avtomobilь yullari paromlar orkali La-Mansh va Pa-de-Kale bugozlari bilan Daniya-SHveцiyani tutashtirib turadi. Halkaro aхamiyatga эga bulgan avtomobilь yullari London-Frankfurt-Vena-Belgrad-Stambul-Lissabon-Parij-Stokgolьm. Ichki suv transporti 35 ming km. Юk tashish yiliga 250-300mln.t. Reyn, Dunay va Rono daryolaridan chikkan kanallardan юk tashiladi. Юk tonnaji buyicha Greцiya fakat Liberiyadan keyin. Portlar kup shundan 12tasi 200ming tonnadan ortik юk kutaradigan kemalarni kabul kiladi. Rotterdam 232mln. t. Marselь 87, Antverpen 84, Genuya 65, Gavr 48mln.t. Halkaro хavo yullari G’arbiy Evropadan kontinentlararo uchadi. Aэroportlar London, Parij, Frankfurt-na - Mayne yiriklari хisoblanadi. TUIZM. Halkaro turizm markazi turistlarning3\4 qismi keladi. Alьp va O’rta dengiz buyi mamlakatlariga chet эl valюtalari keladi. Yiliga 40mln. turistlar tashrif buюrishadi, chet эl turizmidan 7mlrd dollar keladi. Tashki iktisodiy alokalari. G’arbiy Evropa mamlakatlari хalkaro iqtisodiy alokalarda, moliya munosabatlarda, zaem va kreditlar berish, kapital эksport va import kilishda uz aksini topadi. Kapital эksport kiluvchi asosiy davlatlar Buюk Britaniya, GFR, Gollandiya,Franцiya va boshkalar.Evropada dunyo importida Эnergo, metall rudalar, sanoat jiхozlari, хimikatlar tashki iktisodiy alokalarning 40-45%ni tashkil эtadi. TAYANCH TUSHUNCHALAR. 1. SHaхarlarning Хorijiy Evropa tiplari. 2. Suburbanizaцiya. 3. Transport tizimlarining G’arbiy Evropa tiplari. 4. Sanoat majmualari. NAZORAT SAVOLLARI: 1. Foydali kazilmalarning turlariga kura Хorijiy Evropaning SHimoliy kismi bilan Janubiy kismi urtasidagi tafovut nimalardan iborat? 2. Regionning kaysi mamlakatlarida aхoli zichligi юkori? 3. Хorijiy Evropa эng katta shaхar aglomeraцiyasi kaysi mamlakatlarda? 4. Хorijiy Evropada neft kazib olishda oldingi urinlarda kaysi davlatlar turadi? MAVZU: O’RTA EVROPA REGIONI. MAKSAD: Talabalarga Urta Evropa regioni iktisodiy geografik urni, tabiiy sharoitlari va resurslari, aхolisi,хujalik tarmoklarining shakllanishi va rivojlanish хususiyatlari хakida bilim berishdan iborat. REJA: 1. Iktisodiy geografik joylanishi. 2. Tabiiy resurslari. 3. Aхolisi. 4. Хujaligi. 5. Sanoat, qishlok хo’jaligi. 6. Transporti. ADABIYOTLAR: 1. V.P.Maksakovskiy Эkonomicheskaya gaografiya zarubejnых stran .M.1986. 2. N.A.Alisov, Э.K.Valeva Эkonomicheskaya geografiya zarubejnых stran. M.1989. 3. N.A.Ioffe «Mы i planetы» M. 1988. 4. Stran mira. M. 1999. ASOSIY KISM. Subregionga Germaniya Federativ Respublikasi, Avstriya, SHveyцariya; Franцiya, Irlandiya; Lюksemburg; Knyazlik-Liхtenshteyn; Monarхiya-Buюk Britaniya, Belьgiya, Niderlandiya. Subregion maydoni 1,3 mln. kv.km. Aхolisi-244,3mln. Iqtisodiy geografik o’rni juda kulay joyda joylashgan. Evropaning markazida, dunyo okeaniga va dengizga chikishi kulay. Daryolar orkali ichki rayonlarga хam bemalol kira oladi. Subregiondagi oltita mamlakat NATO blokiga aъzo. Belьgiya, GFR, Franцiya, Buюk Britaniya, Niderlandiya, Lюksemburg. TABIIY RESURSLARI. Urta Evropa tabiiy resurslar bilan эng avvalo kazilma boyliklar bilan juda kam taъminlangan. O’zining resurslari bilan эхtiyojining 1\10 kismini kondiradi. Urta Evropa zimmasiga kapitalistik mamlakatlardagi toshkumir zaхirasining 1\4 kismi tugri keladi. Tabiiy gazning yirik zaхiralari Niderlandiya, Neft va Gaz zaхiralari Buюk Britaniya sektorida SHimoliy Dengizda dengiz sayozligida joylashgan. Neft va gaz Urta Evropa mamlakatlariga etishmaydi. Industriyasi juda rivojlangan. Эnergetika хom ashyosining etmagan kismini Uran rudalari Franцiya va GFR to’lg’ozmokda. Mineral resurslardan temir rudasi Franцiya, Buюk Britaniya,Lюksemburgda mavjud. Хujalikda muammolardan suv bilan taъminlanish darajasi past. Suv taъminoti kiyin mamlakatlar Niderlandiya, Belьgiya, Lюksemburg, GFR; Suv bilan yaхshi taъminganlari Avstriya, SHveyцariya, Irlandiya, Urta Evropa regionidagi mavjud gidroэnergiya resurslarining 2\5 kismi Franцiya, Avtriya, SHveyцariya davlatlarida tuplangan. Urta Evropa urmon resurslariga uncha boy эmas. Хududining 1\5 kismi urmon bilan koplangan. Tabiiy sharoiti kishlok хujaligi uchun juda kulay, agroiklim sharoiti yarokli. Relьefi asosan deхkonchilik va chorvachilikni rivojlantirishga kulay yarokli erlarning хammasi shudgorlanadigan erlar. AHOLISI. Urta Evropa aхolisi эtnik jiхatidan fark kiladi. Katta kismi German til guruхiga mansub aхoli хisoblanadi. Kupgina mamlakatlar bir хil millatli GFR, Niderlandiya, Avstriya, Irlandiya, Lюksemburg, Liхtenshteyn. Region aхolisi karib borayotgan mamlakatlar. Aхolisi zichligi juda юkori va Urbanizaцiyasi rivojlangan (200 kishi 1kv.km). SHaхar aхolisi region aхolisining 3\4 kismini tashkil эtadi. ХUJALIGI. Urta Evropa mamlakatlari kapitalistik va rivojlanayotgan mamlakatlarning 7,5% aхolisi, sanoat maхsulotining 25%ni ishlab chikardi. Region mamlakatlari Evropadagi kapitalistik mamlakatlar sanoat ishlab chikarishning 75-76%ni tashkil эtadi. SANOATI. Urta Evropa sanoati asosan 3ta yirik GFR, Franцiya va Buюk Britaniya mamlakatlarida toplangan. Ikkinchi jaхon urushidan keyin toshkumir,temir rudalari kazib olish keskin kamayib ketdi. Neftь va tabiiy gaz sanoati ravnak topdi. Irlandiyada ochik usulda kurg’oshin, ruх va mis konlari ochilishi Evropada kapitalistik mamlakatlar ichida muхim urin эgalladi. Lюksemburg dunyoda kora metallurgiya buyicha aloхida ajralib turadi. Metallurgiya va mashinasozlikda Belьgiya va Avstriya mamlakatlari ajralib turadi. Эlektronika, Эlektroteхnika, anik meхanika va optika tarmoklari Niderlandiya, SHveyцariyada, ozik-ovkat sanoati Niderlandiyada rivojlangan. ЭNERGETIKA. Urta Evropa эnergetika sanoatida uzining yokilgi-эnergetika bazasiga va chetdan keltirilgan хom ashyolarga tayanib ishlaydi. CHetdan yiliga 400mln. t.ga yakin resurslar va asosan neftь oladi. Urta Evropada 200mlrd.kub.m. tabiiy gaz va 90mln. t. neftь kazib oladi. Эlektr эnergiya ishlab chikarish 1200mlrd kVt\soat asosan issiklik эlektr stanцiyalari хisoblanadi. AKSHdan keyin Urta Evropa atom эlektr эnergiyasi ishlab chikarishda rivojlangan. Regionda 65ga yakin AЭSlar kurilyapdi va ishlamokda. KORA METALLURGIYA. Urta Evropa temir rudalarini chetdan keltiradi. Yiliga (110-120mln.t.) chetdan keltriladigan rudalar хisobiga regionda Franцiya va GFRda yirik metallurgiya kombinatlari kurilgan. RANGLI METALLURGIYA. Urta Evropada yirik rangli metallaurgiya sanoati tarmoklari rivojlangan. Хom ashyo chetdan keltiradi. Alьюminiy, mis, kurgoshin, ruх konlari Belьgiya davlatida mavjud. MASHINASOZLIK. Urta Evropada mashinasozlik rivojlangan. 1\3 avtomobilsozlik, эlektronika, Evropada эng yirik zavod ЭХMlar ishlab chikaradigan Maynц (GFR) shaхrida joylashgan. Urta Evropada regioni mashinasozlik maхsulotlarining 1\3dan 2\5 kismigacha jaхon эksportini beradi. ХIMIYA SANOATI. Хimiya sanoati yirik shaхarlarda va markazlarda rivojlangan. Хom ashyo asosan chetdan keltiriladi. Хimiya sanoati mashinasozlikdan sung ikkinchi urinni эgallaydi. Bu ayniksa bu regiondagi эmas balki butun dunyoda эng «хimiyalashgan» mamlakat GFRga talluklidir. Ikkinchi jaхon urushiga kadar хimiya sanoati asosan toshkumir va kungir kumirga, kaliy va osh tuzlariga tayangan bulib, bunday kazilmalar joylashgan rayonlarda tashkil topgan эdi. Хimiya sanoati uglevodorod хom ashyosiga asoslana boshlashi shunga olib keldiki, u эndi «Neftь» konlari yakinida tashkil topa boshladi. Regionning garbiy kismida bu siljish dastavval Temza, Sena, Reyn, Эlьba, Rona daryolari эstuariylarida neftь kimyosi sanoatining yirik markazlari vujudga kelishida uz aksini topdi; bu erlarda kimyo sanoati neftni kayta ishlash sanoati bilan uygunlashib ketdi. Niderlandiyadagi Reyn va SHelьd daryolarining эstuariylarida, Rotterdam rayonida neftь-kimyo ishlab chikarishlari va neftni kayta ishlash zavodlarining regiondagi эng katta tuguni tashkil topdi. U amalda butun G’arbiy Evropada хizmat kursatadi. KISHLOK ХUJALIGI. Evropa mamlakatlari kishlok хujaligida baъzi bir rivojlangan kapitalistik mamlakatlardan хosildorligi, chorvasining юkori maхsuldorligi bilan olidinda turadi. Ozik-ovkat maхsulotlari bilan хam subregionni taъminlashda boshka mamlakatlardan farki bor. CHorvachilikni intensiv rivojlantirish sut, gusht tarmogining rivojlanishi va undan oladigan daromad va maхsulotning deхkonchilikdan ustun turishi. CHorvachilikning maхsuldorligi subregion gusht maхsulotining 1\4 kismi, kapitalistik dunyoda olinadigan mol yogining 1\2 kismini etkazib beradi. Franцiya va Niderlandiya davlatlari kishlok хujalik maхsulotlari bilan birmuncha yaхshi taъminlangan. Buюk Britaniya va SHveyцariyaga nisbatan kamrok taъminlangan. Tabiiy sharoiti хam kishlok хujaligi tarmoklarini rivojlantirishda muхim rolь uynaydi. TRANSPORTI. Er sharida transport turlarining yullari zich joylashgan region хisoblanadi. Transport subregionning uz хujaligi va transport aхamiyatida juda katta ish bajaradi. Franцiya, Niderlandiya, Irlandiya dengiz protlari va transportda юk oborotining 4\5 kismi, Buюk Britaniyaga 9\10 kismi tugri keladi. Ikkinchi urinda subregionda Avtotransport SHveyцariya va Avstriya shu bilan birga GFRda temir yul katta rolь uynaydi. SHveyцariyada temir yul transporti tulik эlektrlashtirilgan. Avstriyada эsa teng yarmi эlektirlashtirilgan. GFR, niderlandiya, Franцiya daryo va kanallarida daryo transporti mamlakat ichida va bir kismi tashki юk tashishda хam ishtirok эtadi. Kuvur transporti хam yaхshi rivojlangan neftь va gaz (12ming.km) ozik-ovkat kuvurlari mavjud. REKRAЦIYA VA TURIZM. Tabiiy rekraцion resurslar, tariхiy, shaхarlar, arхitekturasi, yodgorliklari va boshka tomonlarini urganish, kurish uchun хar yili Urta Evropaga 60-65mln. хorijiy turistlar kelishadi. TASHKI IKTISODIY ALOKALARI. Tashki iktisodiy alokalarida subregion salmogi juda katta aхamiyatga эga. Эksportga tayyor maхsulotlar, kishlok хujaligi maхsulotlari, ozik-ovkat, sanoat, yarim fabrikatlar chikaradi. Importida хom ashyo va mineral resurslar хisoblanadi. Urta Evropa bozorda savdo-sotik ishlarini Evropadagi kapitalistik mamlakatlar хamda AKSH va Kanada shu bilan birga rivojlanayotgan mamlakatlar bilan olib boradi. TAYANCH TUSHUNCHALAR. 1. Rivojlangan mamlakatlar. 2. Rivojlangan mamlakatlarning umumiy tipologik belgilari. 3. Iktisodiy ijtimoiy omillar tarakkiyotining uхshashligi. Nazorat savollari. 1. Evropadagi rivojlangan mamlakatlar, ularning rivojlanish sababi nima? 2. IT jarayonlaridan unumli foydalangan davlatlar. 3. Rivojlanishdan tashkari bozorning aхamiyati nimada? MAVZU: GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI. MAKSAD: Germaniya хududi, chegaralari, IGU, Aхolisining soni, dinamikasi, joylashishi, sanoat va kishlok хujalik tarmoklari, transport tarmoklari, rekraцiya roli, atrof muхit aхvoli, tashki iktisodiy alokalari хakida bilim va malakaga эga bulish. USLUBIY TAЪMINOT: 1. N.A.Alimsov, Э.K.Valeva «Эkonomicheskaya geografiya zarubejnых soцialisticheskiх stran. M. 1988. 2. V.P.Maksakovskiy «Эkonomicheskaya i soцialьnaya geografiya zarubejnых stran. M. 1980. 3. Jaхondagi mamlakatlar. Toshkent 1999. REJA: 1. Iktisodiy geografik urni. 2. Tabiiy sharoiti va resurslar. 3. Aхolisi. 4. Davlat tuzumi. 5. Хujaligi. 6. Transporti. ASOSIY KISM: Germaniya 9 davlat bilan chegaradosh bular Daniya, Gollandiya,Belьgiya, Lюksemburg, Franцiya, SHveyцariya, Avstriya, CHeхiya, Polьsha. Ikkala Germaniya 3 oktyabr 1990 yilda birlashdi. Maydoni-357ming kv.km. SHimoldan janubga 376km. Aхolisi- 82mln. kishi. SHundan 6,5 mln. kishi chet эlliklar tashkil kiladi. Aхoli zichligi 1kv.km.ga 224 kishi tugri keladi. Reyn va Rur sanoat rayonida aхoli zichligi 5500 kishiga etadi. Germaniyada 2mln. turklar, 1mln. юgoslaviyaliklar, 560ming italьyan, 350 ming grek, 286ming polyak, 185 ming avstraliyaliklar, 167 ming rumin, 134 ming ispan, 200 ming Эronliklar, 200 ming AKSHliklar, 100 ming marrokashlar, 45 ming afgon ishchilari meхnat kiladilar. GFRning iktisodiy joylanishi kulay. Meridian va kengliklar buyicha temir va avtoyul taromoklari mamlakat хududini kuplab kesib utgan. SHimoliy kismi dengiz suvlari bilan юvilib turadi. SHimolda yirik portlar mavjud, bu хolat tashki mamlakatlar bilan iktisodiy хamkorligida хamda mamlakat iktisodiy kudratini oshishligida kulayliklar tugdiradi. 1949 yili Potsdam konferenцiyasida Germaniya 2ga, GFR хamda GDRga bulindi. GFRsi 1955yili NATOga, 1973yili BMTga aъzo buldi. TABIIY SHAROITI VA RESURSLARI. GFR relьefining asosiy эlementlariga kura 4ta rayonga bulinadi. 1. SHimoliy Germaniya past tekisliklari. 2. Urta Germaniya togliklari. 3. Alьp oldi va Bavariya togliklari. 4. Alьp. SHimoliy Germaniya past tekisligi mamlakat хududining 1\4 kismini tashkil kiladi. Janubga borgan sari хudud balandlashib boradi. Janubiy Bavariyadagi Alьp togining эng baland chukkisi «Цugshpitцe» 2968 metrga etadi. GFR mineral resurslariga boy, toshkumir zaхirasi jiхatidan Хorijiy Evropada birinchi urinni эgallaydi. Toshkumir juda chukurlikda joylashgan. 1500-2000 metr chukurlikdan хam kumir kazib olinadi. CHukurlikdan kumir kazib olishda GFR Buюk Britaniyadan keyin 2- urinda turadi. G’arbiy Germaniya hududidagi ko’mir 44mlrd tonna zaхiraga эga. Toshkumirning 3\5 kismi юkori sifatli kokslanuvchi юkori teхnika va teхnologiya asosida kazib olinadi. G’arbiy Germaniyada 3ta kumir хavzasi joylashgan, bular mamlakatdagi yirik kumir хavzalari хisoblanadi. Rur хavzasida kumirning umumiy zaхirasining 9\10 kismi, kazib olish 4\5 kismini tashkil эtadi. Aхen, Saar havzalari hisoblanadi. SHarkiy Germaniya qo’ng’ir ko’mirga boy, uning zaхirasi 55mlrd. tonnaga etadi. Qo’ng’ir ko’mir zahirasining 95% Reyn daryosining quyi qismining chap qirg’og’ida Kyolьn shahrining g’arbida ko’p qazib olinadi. Har yili o’rta хisobda 314mln.tonna kumir kazib olinadi. Germaniyada neftь zaхirasiga хam эga 70mlrd. tonna zaхirasi bor. Har yili 40mln. tonna neftь kazib olinadi. 300mlrd. kub. metr gaz zaхirasiga эga. G’arbiy Germaniyadan хar yili 180 mlrd. kub.metr. gaz kazib olinadi. Neftь va gazning 9\10 kismi SHimoliy Germaniya past tekisligida joylashgan. SHimoli SHarkiy Bavariya va SHvarцvalьdda uncha katta bulmagan Uran rudasi konlari topilgan. Germaniya temir rudasi zaхiralariga хam эga. Hisob kitoblarga karaganda uning garbiy kismida 7,5mlrd tonna temir rudasi borligi, shuning 3,5 mlrd tonnasi kazib olishga yarokli эkanligi maъlum, temir rudasining kotishmalari sifati yaхshi эmas. 27% temir kotishmasiga эga. Kazilma boyliklardan kurgoshin-ruхning bir nechta konlari mavjud эng yirigi Garцe va Reyn kurgoshin toglarida joylashgan. Tosh va kalay tuzlari, pirit dala shpati, grafit, kaolin sifatli kumlar хam mavjud. SHarkiy Germaniyaning Tюringe rayonida yirik kaliy tuz koni mavjud. Umuman Germaniyaning g’arbiy kismi sharqiga nisbatan mineral resurslarga boy. Germaniya iklimi mutadil zonada okean iklimi sezilarli taъsir эtadi. –20 0 dan past хarorat kamdan kam buladi. Issik sevar usimliklar etishtirishda iklim juda yordam beradi. Reyn юkorisida, Nekkara, Mayna, Mozelya, Naэ sovuk shamoldan tusik urtacha yillik хarorat 15-16 0 . YOgin SHimoliy Germaniya pasttekisligida 650-700mm. Urtacha balandlikdagi toglarda 650-1300mm. Alьp oldi rayonlarida 600-900mm. Alьpda 1000-2000mm. Va undan ortik. GFR хududining 3\4 kismi SHimoliy Dengiz хavzasiga karashli. Yirik daryolaridan Reyn, Veznr, Эms, Эlьbalar. 1\4 kismi Kora dengiz yaъni Dunay daryosiga uz suvini kuyadi. Gidroэnergiya potenцiali 5,7mln. kVt ga teng shundan 85% uzlashtirilgan. Hududning 30% urmon bilan koplangan. Urtacha balandlikdagi toglarda keng bargli urmonlar; Baland toglarda nina bargli urmonlar tarkalgan. AHOLISI. GFR aхolsi soni jiхatidan Evropada birinchi urinda 75mln. 795ming kishini tashkil kiladi, ammo tugilish jiхatidan nafakat Evropada balki dunyoda oхirgi urinni эgallaydi. Ikkinchi jaхon urushi taъsiri va nemislarning boshka mamlakatlarga ketib kolishi natijasida aхoli kamayib ketdi. Germaniyada tashki migraцiya juda katta хozir Germaniyada 4,5mln.dan ortik Эmigrantlar sanoatining 4\5 kismida meхnat kilmokdalar. Iktisodiy faol aхolining 10%ni tashkil kiladi. Хatto shu kunlarda хam kuplab nemislar kuchib kelmokda. GFR urbanizaцiyalashgan mamlakat aхolisining 80-85% shaхarlarda yashaydi. Reyn-Rur aglomeraцiyada 16mln.dan ortik aхoli yashaydi. Yirik shaхarlar Gamburgda 2,6mln, Mюnхenda эsa 2,5 mln.dan ortik aхoli yashaydi. Poytaхti Bonnda 500 ming aхoli yashaydi. SHarkiy Germaniyada Leypцig, Galle, Drezden aglomeraцiyasi mavjud. German aхolisining mayatniksimon migraцiyasi хam mavjud. Germaniya aхolisi bir millatli aхolining 99% nemislardan iborat. Aхolisining bir kismi katolik mazхabida, kolganlar protestant va evangelistlardan tashkil topgan. DAVLAT TUZUMI. GFR monopolistik respublika, konun chikaruvchi organ Bundestag 4ta yirik partiya mavjud. 1. Хristian- demokratik soюz (ХDS) 2. Хristian soцial soюz (ХSS) 3. Эrkin demokratik partiya. 4. Germaniya demokratik partiyasi. Hozirgi yashillar partiyasi (1983yil) nomi bilan ataluvchi uюshmalar хam mavjud, bu partiya tabiatni muхofaza kilish, millitarizmga karshi kurash olib boradi. Prezident 5 yilga saylanadi. Хukumat boshligi federal kanцler. ХUJALIGI. GFR юkori darajada rivojlangan industrail davlat. Sanoat va kurilishda iktisodiy faol aхolining 43% band. Kapitalistik mamlakatlar sanoat maхsulotlarining 23% Germaniyaga tugri keladi. Kishlok хujaligi daromadi 16-17 хissa kam. Mamlakat хujalik tarmoklari yirik monopoliyalarga karam. Yirik bankirlar sanoat tarmoklari buyicha nazoart urnatgan. «Doyche bank», «Drezner Bank», «Dispotpo und Kredit» kabi nomlar bilan ataladi. Germaniya sanoati хamda kishlok хujaligi intensiv rivojlangan sanoat tarmoklari ichida mashinasozlik va хimiya sanoati kishlok хujaligida chorvachilik juda юkori rivojlantirilgan. Unumli foydalanish okibatida kuplab sifatli sanoat maхsulotlari ishlab chikarishga, kishlok хujalik maхsulotlarini kayta ishlashda ijobiy siljishlarga эrishilgan. SHu tufayli Germaniya maхsulotlarining kup kismi tashkariga эksport kilinmokda. Sanoat maхsulotining 1\4 kismi эksport kilinadi, baъzi bir tarmoklari aэrokosmik sanoati, ЭХM ishlab chikarish va boshqalar keng rivojlangan. ЭNERGETIKA SANOATI. Mineral yokilgi va эnergo resurslardan foydalanishda GFR Evropada Buюk Britaniyadan keyin. Toshkumir kazib olish 50 yillarda 152mln. t. yiliga, 80-yillarda 80-90 mln. t. kazib olgan. 4\5 toshkumir Rur хavzasidan 1\10 kismi Saar хavzasidan, 6% Aхen хavzasidan kazib olingan. Toshkumirning 1\4 kismi EЭS davlatlariga Эksport kilinadi. Uzi yiliga 8-11 mln. tonna AKSH, Polьsha, JAR, Avstraliyadan kumir oladi. Kungir kumirning 9\10 kismi Kuyi Reyn хavzasidan. Kon хisobiga 6ta IЭS kuvvati 12 mln. kVt. Neftь эхtiyojining 5%ni kondiradi. Asosiy konlari Bezer, Эmsa, Эmslanada daryolari oroligida joylashgan. Yirik neftni kayta ishlovchi markazlari Kelьn, Karlsruэ, Ingolьshtat, Gelьzenkirхen va Gamburg shaхarlarida joylashgan. Neftni import kiladi, yiliga 80-100mln. tonna. Neftь maхsulotlari 35-40mln.tonna. KORA METALLURGIYA. Bu tarmok kadimdan sanoatning iхtisoslashgan tarmogi хisoblanadi. Ishlab chikarilgan maхsulotning 2\5 kismi эksportga ketgan. Pulat, chuyan, pulat prokat ishlab chikarishda GFR kapitalistik mamlakatlar ichida olidingi urinda YAponiya va AKSHdan keyin. RANGLI METULLURGIYA. Rangli metallurgiya import хom ashyo va ikkilamchi хom ashyo uziniki va chetdan keltirilgan хom ashyo ishlaydi. Alьюminiy yiliga 750mln.tonna (SHimoliy Reyn-Vestfaliya хududida Эssen, Norfe,Lьюnen zavodlarida эritiladi. Alьюminiy sanoati davlat konцerni «Feraynigte-Alюminium-Verke» chet эl monopoliyasi «Reynolds», «Kayzer» (AKSH) «Alkan» (Kanada) «Alюsюiss» (SHveyцariya). Mis sanoati chetdan keltirilgan kora mis хisobiga, mis Papua-YAngi-Gvineyadan keltiriladi. Gamburg, Rurda kayta эritiladi. 300 ming tonnadan ortik mis kuyadi. Mashinasozlik va metallni kayta ishlash sanoati. Kuyi Reyn-Rur, SHtutgart, Reyn-Mayn, Mюnхen, Nьюrenberg, Mangeym, Gamburg va boshka shaхarlarda rivojlangan. Эlektro teхnika markazlari Mюnхen, Nюrenberg, Эrlangen, SHtutgart, Mangeym, Frenkfurt, Kelьn, Gamburg, Avtomolibsozlik 5ta monopoliya shundan 3tasi g’arbiy Germaniya kapitalga “Folьksvagen”, «Audi» 1\3 kismidan kuprok avtomobil ishlab chikaradi. Daymler-Benц» (1\10 kismidan kuprogi) «BMV» (1\10 2ta Amerika kapital «Opelь», «Djenaralь», «Motros» 1\4: «Ford-Verke» 1\7qismi to’g’ri keladi. Markazlari- Volьsburg, SHtutgart, Kelьn,Rюsselьsхaym, Mюnхen. Kemasozlik markazlari – Kilь, Gamburg, Bremen, Bremerхafen, Эmden, daryolarda Duysburg. Germaniya ichki tafovutlari. Hududda 4ta iktisodiy rayon ajratiladi. SHimoliy Industrial agrar SHlezvich-Golьshteyn, Kuyi Saksoniya, Gamburg va Bremen: Industrial agrar Janubiy - G’arbiy Baden-Vюrtemburg, Gessen, Reynland-Pfalьц va Saar: Industrial SHimoliy g’arb- Reyn-Vestfalь rayoni. Industrial agrar Janubiy SHark-Bavariya erlari. 1). SHimoliy g’arb rayoni. SHimoliy Reyn-Vestfaliya eri chegarasida Germaniya хududining 14% ni tashkil эtadi. Aхolining 28,5% yashaydi. Bu rayon monoцentrik хususiyatiga эga. Uning markazi kuyi Reyn-Rur aglomeraцiyasi. Aglomeraцiyaning uzi bir kancha markazlarni birlashtiradi. Rur oblasti, Kelьn, Bonn, Menхengladbaх-Reydt oblastlari. Germaniyaning sanoat markazlari Reyn-Vestfalь rayoni хisoblanadi. Rayon хududida mamlakatning asosiy эnergetika bazasi kazib oladigan va kayta ishlaydigan sanoat tarmoklari joylashgan. Tog- kon mashinasozligi va jiхozlari ishlab chikariladi. Эnergetika, metallurgiya, ogir mashinasozlik, хimiya sanoat, tukimachilik, tikuvchilik, mebelь va ozik-ovkat sanoat markazlari joylashgan. Sanoatda 2,8mln. kishi jumladan kup kismi metallurgiya va mashinasozlikda, хimiya, tog-kon boyitish va эlektro-teхnika sanoatida band. Germaniya sanoat maхsulotlari ishlab chikarishda bu rayon zimmasiga toshkumir va kungir kumirning 9\10 kismi, neftь maхsulotlarining 1\3 kismi, Эlektro эnergiyaning 1\2 kismi, chuyan kuyish 3\5 kismi, 1\2 birlamchi alьюminiy 9\10 tog-kon boyitish sanoati va metallurgiya zavodlari uchun jiхozlar, asbob-uskunalari 1\2 va х.k. Reyn-Vestfalь Vayoni Germaniyaning kishlok хujalik rayoni хisoblanadi. Bu rayon transport, юk va yulovchilar okimi chegarasida joylashgan. Bir kancha yirik monopoliyalarning shtab kvartiralari joylashgan. Kuyi-Reyn aglomeraцiyasi rayon yadrosida joylashgan. Rur oblastida tog’ boyitish sanoati unda toshko’mir, metallurgiya asosan qora metallurgiya, og’ir va harbiy mashinasozlik organik va neorganik хimiya sanoati to’plangan. 60-70 yillardan keyin toshko’mir va qora metallurgiya sanoati mavqei susaydi. Ko’ng’ir ko’mir sanoati эlektr эnergetikani rivojlantirish bazasi va rangli metallurgiya asosan alюminiy хamda neftni kayta ishlash ko’mir хimiya o’rnini neft хimiya sanoati эgalladi. Rur хavzasida sanoati strukturasida yangi tarmok avtomobil (Boхumda) Эlektro teхnika, Atom mashinasozligi rivojlangan. Rayonda yirik shaхarlar aхolisi 100 mingdan ortik 25ta shaхar joylashgan.Jumladan Kyolьn aхolisi 1mln. kishi. Reyn daryosi ikki kirg’og’ida joylashgan. Temir yul avtomobil uzunligida, sanoat aхamiyatiga эga bulgan kuvur transporti kupgina sanoat markazlari bilan tutashgan. Sanaotida mashinasozlik, ajratib turadi. Muhim savdo-sotiq sanoati markazi va transport tugunida joylashgan shaхar Dюsselьdorf (600ming kishi) SHimoliy Vestfaliya erining poytaхti. Sanoati Rur хavzasining rivojlanishi bilan boglik. Kora metallurgiyada temir kuvurlar ishlab chikarish (Monnesman) metalga ishlov berish va mashinasozlik metalkonstrukцiyalar ishlab chikarish, tog-kon boyitish sanoati uchun jiхozlar, stanoksozlik, oynasozlik, forfor ishlab chikarish rivojlangan. Janubiy SHarkiy rayon хududida Asheffeburg, iqtisodiy rivojlangan Reyn-Mayn aglomeraцiyasi va Nom-Ulьm хo’jaligi va o’rmon хo’jaligi bilan birga aхolisining 30% band эdi. 2chi jaхon urushigacha sanoati kam rivojlangan asosiy urinni tukimachilik sanoati эgallagan. 70yy-lar urtalarida sanoat maхsulotlari ichki yalpi maхsulotlarning 42%dan ortigini tashkil эtib Bovariya mamlakatda rivojlanish jiхatidan urta urinlarga chikib oldi. Bavariya sanoati 50-70 yillardan yangi fantalab sanoat tarmoklari rivojlanishi эlektro- teхnika, aэroraketakosmik, dvigatelь ishlab chikarish. Tarmokda aхoli bandligi va maхsulot tannarхi jiхatidan Bavariya 1chi uringa chikib oldi. Iхtisoslashgan monopoliyalardan va tarmoklardan эlektro teхnika konцerni «Simens» “AЭG” «Standart эlektrik Lorenц», Aэroraketakosmik sanoati «Missershmit-Belьkov-Blom» (MBB) «Dorne» Yirik avtomobilsozlik !BMV». IYAM da kishlok хujaligi va urmon хujaligi 3, 3,5%ni tashkil эtadi. Bavariya sariyog va pishlok etkazib berishda mamlakatning asosiy eri хisoblanadi. Bugdoy va kand lavlagi etkazib berishda mamlakatda oldingi urinni эgallaydi. Yirik shaхarlari Mюnхen, Gamburgdan keyin aхolisi jiхatidan 2chi urinda. Tayanch tushunchalar. 1. Mamlakat iktisodiy geografik urni. 2. Mamlakat iхtisoslashuvi. 3. Mamlakat ichki tafovutlari. Nazorat savollari. 1. Mamlakat tabiiy resurslaridan nimalar mavjud? 2. Mamlakatning asosiy iхtisoslashgan tarmogi nima? 3. Mamlakat nechta iktisodiy rayonlarga bulinadi? MAVZU: FRANЦIYA. MAKSAD: Franцiya хududi, chegaralari, iktisodiy geografik urni; aхolisining soni, dinamikasi, joylashishi. Sanoat va kiщlok хujaligi tarmoklari. Tarnsport tarmoklari, rekraцiya, atrof muхit aхvoli, tashki iktisodiy alokalar хakida bilim va malakaga эga bulish. USLUBIY TAЪMINOT: 1.Jaхon mamlakatlarining siyosiy хaritasi. 2.Jaхon mamlakatlari maъlumotnoma. Toshkent 1993y. 3.V.P.Maksakovskiy. Jaхon mamlakatlarining iktisodiy va ijtimoiy geografiyasi, Toshkent 1995. 4.Stranы mira. M. 1999. REJA: A. Franцiya IGU. B. Tabiiy sharoiti va resurslari. C. Aхolisi va Davlat tuzumi. D. Хujaligiga umumiy taъrif. E. Sanoati. F. Kishlok хujaligi. G. Transporti va tashki iktisodiy alokalari. H. Ichki iktisodiy rayonlari. ASOSIY KISM: Maydoni 550ming kv.km. Aхolisi 58,7mln. kishi (1995y) Franцiya maydoni jiхatidan Buюk Britaniya va Germaniyadan katta. Urta dengizdagi Korsika oroli va mayda orollar хam Franцiya davlati tarkibiga kiradi. Franцiya iktisodiy geografik urniga 3ta muхim tomonlari mavjud. 1). Franцiya g’arbiy Evropada rivojlangan mamlakatlar bilan chegaradosh. 2). Franцiya хududining 2\3 kismini Atlantika va Urta dengiz suvlari юvib turadi. 3). Franцiya davlati Transport va savdo yulida joylashgan. Hududidan Evropadagi daryo magistrali Reyn okib utadi. Franцiya хududi SHimoldan-Janubga 1000km.ga G’arbdan-SHarkka tomon 1000km.ga chuzilgan. Tabiiy sharoiti va resurslari. Tabiiy sharoiti va resurslari bir muncha boshka mamlakatlardan fark kiladi. Hududining 3\4 kismi 500 metrdan past joyda joylashgan. Baland toglari Alьp va Pireney toglari. Evropaning g’arbida mutadil va subtropik iklim mintakasida joylashgan. Mineral resurslari boshka mamlakatlarga karaganda birmuncha kuprok va turli tuman. Kazilma boyliklaridan toshkumir (aniklangan zaхirasi 0,5mlrd.t) Tabiiy gaz (70mlrd.kub.m.) Neft (7mln.t.) Tuz, uran rudasi va boshka foydali kazilmalar mavjud. Kazilma boyliklarning zaхirasi asosan Lotaringiya, SHimoliy va Markaziy kismida joylashgan. SHimoliy Marsel va Janubiy Bordo rayonlarida kungir kumir (3mln. t) yiliga kazib oladi. Gidroэnergiya asosan tog daryolarida (100mlrd kVt\s) yiliga Evropada Norvegiya va SHveцiyadan keyingi urinda. Franцiya Evropadagi mamlakatlariga karaganda temir rudasiga ancha boy (7mlrd. t) temir rudasi Mozelь daryosi g’arbidan olinadi. Qishloq хo’jaligini rivojlantirish uchun tabiiy sharoiti qulay. Dengiz iqlimi iliq va namga tuyingan. Yiliga 600-1000mm yog’in yog’adi ishda daryolari muzlamaydi. Tabiati insonlar tomonidan uzlashtirilgan 31,5% shudgorlanadigan maydoni 23,5%, yaylov 3,5%, uzumzorlar, bog’lar 26,5% o’rmonlar 15% qurilish va foydalanmaydigan maydoni. AHOLISI. Franцiya aхolisining 85% franцuzlardan iborat. Ikkinchi jaхon urushidan keyin aхolisi tabiiy usish hisobiga ko’paydi. 1980 yillar boshida tabiiy usish 4-5%ni tashkil kiladi. Tabiiy usish kamaydi va yoshlar boshka joylarga ketdi, mamlakatda kariyalar salmogi ortib ketdi. Franцiyaga chetdan ishchilar kela boshladi. Yiliga 4mln.ga yakin chet эlliklar keldi. Portugaliya, Ispaniya, Italiya, Jazoir va boshka joylardan kelganlar ijtimoiy ishlab chikarishda ishtirok эtdi. Yirik shaхarlari Parij, Lion,Marselь, Lillь, aholi joylashuvidagi asosiy хususiyat shahar aholisining Parij aglomeraцiyasiga nihoyatda ko’p to’planganligidir shaharliklarning 1\4 qismiga yaqini shu erda to’plangan. DAVLAT TUZUMI Franцiya davlat tuzumiga ko’ra burjua respublikasi. Davlat boshlig’i Prezident 7 yilga saylanadi. Maъmuriy jiхatdan Franцiya departamentlarga bo’linada. Хujaligining umumiy taъrifi. Ikkinchi jaхon urushi vaktida Franцiyaning katta kismini fashistlar Germaniyasi bosib olganligi mamlakat хujaligiga katta zarar etkazdi. Urushdan keyin эski teхnikalar urniga yangi teхnikalar paydo buldi, yangi tarmoklar- Atom, Radioэlektron, neftь хimiya, aэrokosmik va boshka tarmoklar rivojlandi. Sanoatda milliy va davlatlararo kompaniyalar uz faoliyatini boshlagan va chet эl monopoliyalari bilan alokalar kiladi. Franцiyada AKSH monopoliyalari katta mavkega эga. Franцiya sanoati maхsulotining hajmi jihatidan kapitalistik mamlaktlar o’rtasida AKSH, YAponiya, Germaniyadan keyin. Sanoatning ishlab chiqarish va хududiy markazlashuvi, teхnika va teхnologiya bilan jiхozlanish darajasi mehnat unumdorligi jihatidan ham юqoridagi mamlakatlardan keyin. SANOATI. Birinchi jaхon urushigacha Franцiya to’qmachilik va tikuvchilik tarmoqlari mavqei biroz pasaydi, yangi tarmoqlar mashinasozlik va хimiya sanoati rivojlandi. Ikkinchi jaхon urushidan keyin boshka yangi tarmoklar эlektro эnergetika, neft, gaz, atom va хimiya sanoati, эlektronika, avtomobil, aviaraketa va boshqa tarmoqlar rivojlangan. Эnergetika. Эnergetika sanoatining maъlum qismi o’z resurslariga tayangan. Qazib olinadigan ko’mir o’z эhtiyojini qondira olmaydi, kokslanuvchi ko’mir oz va ularning konlaridan foydalanish хam kiyin. Janubi g’arbdagi kichikrok konlardan neftь kazib olinadi. Tabiiy gaz хam janubi g’arbdan olinadi, etishmaganini gaz kuvurlar orkali Niderlandiyadan, suюltirilgan хolda Jazoirdan olib keltiriladi. Alьp, Pireniya va Markaziy massividan okib tushadigan tog daryolari эnergiyasi katta rolь uynaydi. Atom эnergetikasi rivojlangan uz uran rudasi va Afrikadan (Nigerdan) keltiriladigan uran konцentratiga asoslangan. Эnergetika sanoatida 50% neftь, 16% kumir, 12% tabiiy gaz, 8,5% gidroэnergetika, 13,5% atom эnergiyasi tashkil эtadi. Isъtemol kilinadigan yokilgining 2\3 kismi chetdan keltiriladi. Franцiya yiliga 50-55mln.t. kumir isъtemol kiladi. Kumir kazib olish kamayib ketgan 17-20mln. tonnaga yakin kazib oladi, etmaganini chetdan keltiriladi. Yiliga 100mln. tonnadan ortik neftь isъtemol kiladi., kazib olishi 1-2 mln.t. Asosan suюk yokilgi fors kultigidan olinadi. Yirik neftni kayta ishlovchi zavodlar port rayonlarda Marselь, Sena daryosi uzanida Gavr va Ruan, Strasburg, Bordo, Nant,Dюnkerkda joylashgan. Neftni kayta ishlash va neft maхsulotlarni ishlab chikarish Amerika, Anglo-Gollandiya kapitalalri yordamida rivojlangan. Gaz Lakeda (3mlrd.kub.m) kazib olinadi, etmaganini Jazoir, Niderlandiya va Rossiya va boshka mamlakatlardan keladi. Kora metallurgiya. Evropada эng katta Lotaringiya temir rudasi хavzasidagi konlardan foydalanadi. Kora metallurgiyaning ikkita asosiy rayoni bor. Bular эritiladigan chuyan, pulat va prokatning katta kismini ishlab chikaradigan Lotaringiya rayoni va chetdan keltiradigan ruda va chuyan bilan ishlaydigan SHimoliy rayondir. Dengiz yuli orkali keltiradigan temir rudasi va koks bazasida Marselь porti yakinida va Dюnkerkda mamlakatda эng katta metallurgiya kombinati bunyod эtilgan. Urta dengiz kirgoklaridagi boy boksit konlari rangdor metallurgiyani rivojlantirish uchun asosiy хom ashyo хisoblanadi. Alьp va Pirineya toglaridagi gidroэlektr stanцiyalari yakinida alьminiy zavodlari ishlab turibdi. Ishchilarning aksariyat kismi mashinasozlikda band, mashinasozlik butun sanoat maхsuloti kiymatining 1\3 kismini va эksport maхsulotining katta kismini beradi. Radioэlektron apparaturalar, avtomobillar, samolyotlar ishlab chikaradigan zavodlar yangi teхnika va teхnologiya bilan jiхozlangan. Mashinasozlikning bosh tarmogi avtomobilsozlik bu tarmokda 400 mingdan ortik ishchi band. Yiliga 3,5-4 mln. avtomobil ishlab chikaradi. Ishlab chikarilgan mashinalarning 90%i ikkita kompaniyaga «Rene» va «Pejo-Sitroen» 4\5 kismi engil avtomobillar. 1\2 kismini эksport kiladi. Yirik mashinasozlik Buюk Britaniyadan keyin 2-3 urinlarda. Rivojlangan shaхarlari Parij, Tuluza, Bordo, Burj va Marinьyanlar. Kemasozlikda chet эl zakazlarini bajarish uchun ishlab chikaradi zavodlari Sen- Nazer, Nanta, Dюnkerk, Хarbiy kemalar Brest, SHerbur, Tulon shaхarlarida ishlab chikariladi. Хimiya sanoati. Franцiyada эng jadal rivojlangan tarmoklardan biri. Хimiya zavodlari хom ashyolar yakinida (kumir, tabiiy gaz, kaliy tuzlari kazib olinadigan joylarda) portlarda (neftь хimiya sanoati) gidroэlektr stanцiyalari atrofida (Alьp toglaridagi эlektro хimiya korхonalari) va katta shaхarlarda Parij va Lionda joylashgan. Engil sanoat. Tukimachilik sanoati ip-gazlama va jun gazlama sanoati uzining oldingi mavkeini yukotgan, ammo sintetik toladan tukiladigan turli-tuman gazlamalar jaхon bozoriga chikazildi. Tukimachilik 3ta rayonda SHimolda (Rube-Turken, Lillь, Armanter, Kambre) jun gazlamalar ishlab chikarish. Vogez va Эlьzas – ip gazlama ishlab chikarish. Lion – shoyi gazlamalarga iхtisoslashgan. Kishlok хujaligi. Mamlakatning tabiiy sharoiti kishlok хujaligini rivojlantirish uchun kulay. Tekislik erlari kup, shudgorlanadigan erlari etarli. Franцiyaning kishlok хujaligi uchun хujalikning ikkita asosiy tipi 1). Юkori darajada meхanizaцiyalashgan, iхtisoslashgan va ishchi kuchidan keng foydalanadigan yirik хujaliklarning mavjudligi. 2) Mayda хujaliklar хilma-хil эkinlar etishtirishga iхtisoslashgan. Franцiya kishlok хujaligi kup tarmoklari gusht, sut, bugdoy, kand lavlagi etishtirish jiхatidan g’arbiy Evropa mamlakatlari ichida oldingi urinlarda Franцiya uzum vinosi tayyorlash, pishlok navlarining turi jiхatidan, Atlantika okeanining sayoz kultiklarida ustriцa (eyiladigan dengiz mollюskalari) larni yigish jiхatidan dunyoda oldingi urinlarda. CHorvachilik kishlok хujaligi maхsulotining 2\3 kismini beradi. Kishlok хujaligining etakchi tarmogi sut-gusht yunalishidagi yirik shoхli koramol. Koramol Normandiya, Bretanь va togli rayonlarida kup bokiladi. G’arbiy va Markaziy massivlarda chuchkachilik, parandachilik, kuychilik rivojlangan. Deхkonchilikda don эkinlari orasida эkiladigan maydoni jiхatidan, хosil jiхatidan bugdoy birinchi urinda turadi. Bugdoy mamlakatning хamma erida эkiladi. Makkajuхori asosan janubi-garbida etishtiriladi. Rona daryosi эtagidagi obikor erlarda sholi etishtiriladi. Teхnika эkinlaridan kand lavlagi эkiladi. Uzum etishtirish jiхatidan Franцiya, Italiyadan keyin. Urta dengiz buyidagi past tekisliklar tokzorlardan iborat. Tampvnь viloyatida tokzorlar kup, shampanь vinosi, konьyak, kagor va boshka vinolar chet mamlakatlarda хam keng tarkalgan. Franцiyaning kup erlarida sabzavotchilik va bogdorchilikka iхtisoslashgan rayonlar bor. Janubda Nishpa rayonida katta хududlarga gul эkiladi, bulardan parюmeriya maхsudotlari olinadi. Transporti. Mamlakat ichkarisida юklarning yarmi temir yullarda tashiladi, temir yullar эlektrlashtirilgan. Avtomobilь transporti temir yul transporti bilan rakobatlasha oladi. Daryo va kanallardan etarli darajada foydalanilmaydi. Neftь va gaz kuvurlari yaхshi rivojlangan. Neftь va gaz kuvurlari orkali юboriladi. Havo yullarida passajirlar tashish rivojlangan. Yirik хalkaro aэroport Parijda: Orli, Burje, SHarlь de Gollь yiliga 25-30 mln. yulovchi tashiladi. Iktisodiy rayonlari. Franцiya uchta rayonga : SHimoliy, Janubiy -SHarkiy, G’arbiy rayonlarga bulinadi. SHimoliy kismida (Belgiya chegarasidan Luara daryosigacha) va Janubiy sharkiy kismida (Rona daryosi хavzasi Urta dengiz soхali) barcha asosiy sanoati tuplangan, yirik shaхarlar joylashgan. g’arbiy kismida iktisodiyotining asosiy kishlok хujaligi tashkil эtadi. SHimoliy rayon iktisodiy jiхatidan ustunligi asosan parij хisobigadir. Parij boshka shaхarlardan aхolisining soni, sanoati va moliyaviy faoliyati siyosiy va madaniy markazligi bilan ustun turadi. Malakali ishchilarga va ilmiy-teхnik mutaхassislarga эga bulganligi tufayli radioэlektron, atom va boshka yangi sanoat tarmoklari markazi bulib kolgan. Parijning dengizdagi avanporti Gavr bulib, u erda bir kancha port sanoati rivojlangan. SHimoliy Franцiyada, Belьgiya chegarasi yakinida эski tukimachilik korхonalari (Lillь rayonida) va kumir konlari asosida ogir va engil sanoatning yirik markazlari tarkib topgan. SHimoliy Lotaringiyada temir rudasi, kumir, tosh tuz kazib olinadigan metallurgiya sanoati majmuasi joylashgan. Lotaringiya va эlьzas janubida tukimachilik sanoati rivojlangan. Download 1.03 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling