To’yingan bir atomli spirtlar

Ayrim vakillari va ularni ishlatilishi. Spirtlar orasida metil va etil spirtlarning ahamiyati kattadir. Metil spirti 54⁰C da qaynaydigan suyuqlik, o’ta zaharli. Sanoatda CO va H₂ dan sintez qilinadi.
Metil spirti asosan chumoli aldegidi ishlab chiqarishda, erituvchi sifatida, turli molekulalar tarkibiga metil guruhini kiritishda, metil-, dimetil- va trimetilamin olishda ishlatiladi.
Etil spirti 78,4⁰C qaynaydi. Sanoatda asosan etilendan va pentozan saqlovchi birikmalardan olinadi. U erituvchi sifatida butadiyen-1,3 olishda va oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi.
Propil-, izopropil-, butil spirtlar sirt aktiv birikmalar olishda, aldegid va ketonlar, murakkab efirlar olishda ishlatiladi.


4.2. Ikki atomli spirtlar (glikollar)

Tuzilishida ikkita gidroksil guruhi bo’lgan birikmalar ikki atomli spirtlar yoki glikollar deb ataladi.

Glikollarning umumiy formulasi C_nH_2n(OH)₂ bilan ifodalanadi. Bu yerda n  2 bo’lishi kerak. Chunki CH₂(OH)₂ tarkibli spirt mavjud emas. Bitta uglerod atomi ikkita gidroksil guruhini ushlab turolmaydi, natijada undan suv molekulasi ajratib chiqib, chumoli aldegidini hosil qiladi. Shuning uchun glikollarning gomologik qatori CH₂(OH)₂ – etilen glikoldan boshlanadi.
Izomeriyasi va nomlanishi. Glokollarning emperik va sistematik nomenklatura bo’yicha nomlash qabul qilingan. Quyida biz glikollarni nomlashga misollar keltiramiz.
Glikollarni sistematik nomenklatura bo’yicha nomlashda tegishli to’yingan uglevodorod nomi oxiriga diol qo’shimchasi qo’shiladi va gidroksil guruhlari hamda radikallarning holatlari raqamlar bilan ko’rsatiladi.




Olinish usullari. Gilkollar olishning bir necha usullari ma’lum. SHulardan ayrimlari bilan tanishib chiqamiz.
1

. Glikollarni uglevodordlarining vitsinal tuzilishga ega bo’lgan ikki galogenli hosilalarini yoki galoid gidrogenlarni gidrolizlab olish mumkin:
2

. Etilen uglevodorodlarini vodorod peroiksidi yoki kaliy permanganat ishtirokida oksidlab glikollarni olish mumkin:
3

. Sanoatda gilkollar -oksidlar (epoksid birkmalarga) suv biriktirib olinadi:


Fizik va kimyoviy xossalari. Glikollarning dastlabki vakillari yog’simon suyuqliklar, yuqori vakillari esa qattiq moddalardir. Ularning qaynash haroratlari tegishli bir atomli spirtlarnikiga qaraganda yuqori. Buning sababi ikkala gidroksil guruhi hisobiga vodorod bog’lanish hosil bo’lishining kuchayishi hisoblanadi. Suvda yaxshi eriydilar, shirin ta’mga ega.
1

. Ular bir atomli spirtlarning barcha kimyoviy xossalarini takrorlaydilar. Ular orasida boruvchi jarayonlar bosqichli boradi. Glikollarning kislotali xossalari bir atomli spirtlarnikiga qaraganda yuqori. Shuning uchun ular faqat ishqoriy metallar bilangina emas, balki ishqoriy yer metallarining gidroksid va oksidlari bilan ham glikolyatlarini hosil qiladilar:
2

. Mineral va organik kislotalar bilan ular to’liq va to’liqmas efirlarni hosil qiladilar:
S

huningdek spirtlar bilan ham to’liq va to’liqmas oddiy efirlarni hosil qilishlari mumkin:

Etilsellyulozalar bo’yoqlar, tutamaydigan porox, atsetat ipagi va boshqalarni olishda erituvchi sifatida ishlatiladi.

3

. Glikollarning oksidlanishi natijasida oksialdegid, oksikislota, dialdegid, aldegidokislota, ikki asosli kislota va boshqalar hosil bo’ladi. Masalan, etilengilkol oksidlanishi natijasida quyidagi birikmalar hosil bo’lishi mumkin:
4

. Glikollardan suvni tortib olish ichki molekulali yoki molekulalar-aro borishi mumkin. Bunda oxirgi mahsulot sifatida jarayon olib borilayotlan sharoitga qarab turli birikmalar hosil bo’ladi:

E

tilenglikolni konsentrlangan sulfat kislota ishtirokida qizdirilganda yopiq zanjirli oddiy efir – dioksan hosil bo’ladi. Bu jarayonni 1906 yilda rus olimi A.V. Favorskiy o’rgangan:

1,4-dioksan muhim erituvchi bo’lib, kimyo sanoatida ko’plab ishlatiladi.

Ayrim vakillari. Etilenglikol 198⁰C qaynaydigan yog’simon suyuqlik, suvda yaxshi eriydi. U suvning muzlash haroratini keskin pasaytiradi. Uning suvdagi 60%-li eritmasining muzlash nuqtasi –49⁰C ga teng. SHuning uchun u antifrizlar tayyorlashda ishlatiladi.
Etilenglikol portlovchi moddalar, erituvchilar, polimerlar olishda muxim xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Uning ftal kislotasi bilan hosil qilgan polimeri – lavsan deb ataladi. Lavsandan juda qimmatli hususiyatlarga ega bo’lgan tolalar olinadi.