Transport iqtisodiyoti

 
Yo’l xo’jaligidagi aylanma mablag’lar va kapitalning
iqtisodiy xususiyatlari va vazifalari 
Aylanma mablag‘lar iqtisodiy kategoriya sifatida kengaytirilgan qayta ishlab 
chiqarish jarayonini ta’minlaydilar va ikki xil – ishlab chiqarish aylanma fondlari va 
muomala fondlari ko‘rinishida bo‘ladi. Ishlab chiqarishning aylanma fondlari bitta ishlab 
chiqarish tsiklida ishtirok etib, o‘zining buyum ko‘rinishini o‘zgartiradi va o‘z 
qiymatlarini tayyorlagan mahsulot qiymatiga to‘liq o‘tkazadi.
Muomala mablag‘lari (hisob-kitoblardagi mablag‘lar, kassadagi va schetlardagi 
pul mablag‘lari) to‘xtovsiz ravishda doimo aylanma fondlarning tovar ko‘rinishidagi pul 
ko‘rinishiga, pul ko‘rinishidagi tovar ko‘rinishiga aylanib turishlarini, ya’ni qayta ishlab 
chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlaydilar.
Aylanma mablag‘lar harakati hisobi butun tarmoqlar va alohida korxonalar 
bo‘yicha olib boriladi. Aylanma mablag‘larni quyidagi elementlar bo‘yicha 
taqsimlanishini ko‘zda tutadi: tovar-material boyliklar, jo‘natilgan tovarlar va 
ko‘rsatilgan xizmatlar, pul mablag‘lari, debitorlar, boshqa aylanma mablag‘lar.
O‘z navbatida, tovar-material boyliklar ishlab chiqarish zahiralari, tugallanmagan 
ishlab chiqarish, kelgusi davr xarajatlari, tayyor mahsulot, tovarlar va hokazolardan 
tashkil topadi.
Aylanma mablag‘larning doimiy ravishda ishlab chiqarish sferasidan muomala 
sferasiga, so‘ngra yana ishlab chiqarish sferasiga o‘tib turishi, mablag‘larning aylanishi, 
deb nomlanadigan iqtisodiy jarayonni harakterlaydi. Aylanish tezligi qanchalik yuqori 

---

bo‘lsa, yo‘l xo‘jaligida ishlab chiqarish jarayonini normal kechishligi uchun shunchalik 
kamroq mablag‘ kerak bo‘ladi. Yo‘l xo‘jaliklari aylanma mablag‘larining tarkibi umumiy 
iqtisodiyotdagi aylanma mablag‘lar tarkibi bilan deyarli bir xil, lekin yo‘l xo‘jaliklarining 
vazifalari va faoliyatlariga bog‘liq bo‘lgan o‘z xususiyatlariga ega.
Yo‘l xo‘jaliklari uch xil turdagi faoliyat bo‘yicha harakterlanadilar: pudrat 
qurilishi, yo‘llarni tasarruf etish, sanoat ishlab chiqarishi. Har qaysi faoliyat turi bo‘yicha 
aylanma mablag‘larni balans moddalari bo‘yicha yagona usulda guruhlashtiriladi.
I. Ishlab chiqarish aylanma fondlari.
A. Ishlab chiqarish zahiralari (asosiy materiallar, konstruktsiyalar va detallar, kam 
qiymatli va tez Yeyiluvchi predmetlar, boshqa materiallar va yonilg‘i).
B. Ishlab chiqarishdagi mablag‘lar (tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr 
xarajatlari).
II. Muomala fondlari.
A.Tayyor mahsulot;
B. Pul mablag‘lari;
V. Hisob-kitoblardagi mablag‘lar.
Asosiy materiallar, konstruktsiyalar, detallar (sheben, shag‘al, qum, g‘isht, yig‘ma 
konstruktsiyalar, qurilish va arxitektura detallari) ishlab chiqariladigan mahsulotning 
buyumlashgan asosini tashkil qiladi.
Kam qiymatli va tez Yeyiluvchi predmetlarga xo‘jalik inventarlari, hizmat muddati 
bir yilgacha va narxi 10000 so‘m gacha bo‘lgan asbob-uskunalar kiradi.
Boshqa materiallar va yonilg‘i qurilish mahsuloti tarkibiga buyum sifatida 
kirmaydi.
Tugallanmagan ishlab chiqarish – bu buyurtmachiga topshirilmagan va haqi 
to‘lanmagan, tugallanmagan qurilish mahsuloti yoki qurilish-montaj ishlaridir. 
Tugallanmagan ishlab chiqarish yo‘l tashkilotlarining balansida hisobga olinadi.
Kelgusi davr xarajatlari ishlab chiqarishga birdaniga qilinadigan, lyokin mahsulot 
yoki bajarilgan ishlar tannarxiga asta-syokin ma’lum qismlarda o‘tkaziladigan 
xarajatlardir. Bu xarajatlarning asosiy maqsad vazifasi oldinda kutilayotgan ishlab 
chiqarish jarayoniga tayyorgarchilikdan iborat.
Yo‘l xo‘jaliklarida kelgusi davr xarajatlariga quyidagilar kiradi: 
-titulda hisobga olinmagan vaqtinchalik inshootlar va moslamalarga bo‘ladigan 
xarajatlar; 
-mashinalarni tasarruf etish qiymatlariga kiruvchi - ularni qurilish maydoniga 
yetkazib kelish va joyida montaj qilishga birdaniga bo‘ladigan xarajatlar; 
-trassa bo‘ylab vaqtinchalik tosh materiallari karerlarini ochishga bo‘ladigan 
xarajatlar.
Yo‘l xo‘jaligida tayyor mahsulot faqat sanoat ishlab chiqarishidagina hisobga 
olinadi va qurilish hamda tasarruf faoliyatlarida u deyarli yo‘q, chunki buyurtmachi 
uchun tayyorlangan mahsulot to‘planib qolmaydi, omborxonada saqlanmaydi va darhol 
ishlatila boshlaydi.

---

Buyurtmachilar bilan hisob-kitoblardagi mablag‘lar bu yo‘l tashkilotlari 
tomonidan bajarilgan ishlar uchun taqdim etilgan schetlardagi, lyokin hali to‘lov muddati 
Yetib kelmagan mablag‘lardir.