Tu rk iy tilla rd a so ‘z turkum la ri asosiy tushunchalar

Turkiy tillarda kelishiklar tizimi. Ot turkumidagi so’zning yoki ismlarning kelishik qo'shimchalarini olib o'zgarishi turlanish deyiladi.
Kelishik qo'shimchalari (egalik qo'shimchalari bilan bir qatorda)
turlovchi qo‘shimcha hisoblanadi. Turkiy tillardagi ism guruhiga oid
so'zlarda yagona tipdagi turlanish tizimi mavjud. Har bir kelishik bitta
affiksga ega (fonetik variantlari bilan birgalikda).
67
Turkiy tillarda kelishiklar quyidagicha:

Bosh kelishik Qaratqich kelishigi Tushum kelishigi Jo'nalish kelishigi O'rin-payt kelishigi	— - uj, - щ,-пщ/-niij);
- ya
- i. -i, —ay; - ni / - nu; -in-// in, -u, -tg - qa, -gd,-a, -э, у a/ -qa, —ja, — a, -ka(<-kant) - ta//- ta // -to, -da, -da, //-la//-lo//-za//-zo//-
sa//-so//-na//-no
Chiqish kelishigi Vosita kelishigi Birgalik kelishigi	- tan, -tan, -dan, - dan; - da; -dan: -day: -dyn
-in/ -in// -un -la, -le, -lan, -len,-li,-li

O'xshatish-qiyoslash kelishigi -ca, -ce!
Kelishik qo'shimchalari olmoshlar, harakat nomi, jamlovchi songa
qo‘shilishi mumkin. Otlashgan so'zlar ( otlashgan sifat, otlashgan
sifatdosh) hamda olmoshlar ham kelishik qo'shimchalarini qabul qiladi.
Turkiy tillard a k elish ik tizim iningikkiko'rinishim avjud.Birinchisi,
nisbatan qadimiy bo'lib, bobo til davriga xosdir. Ikkinchisi, nisbatan
keyinroq, ya’ni asos til davrining so'nggi bosqichlarida paydo bo'lgan,
deb qaraladi. Turkologlar qadimgi turkiy tildagi kelishiklar soni haqida
turlicha fikr bildiradilar: V. V.Radlov 8 ta, I.A. Batmanov 6 ta, V.I.Nasilov
7ta, A.Kononov 11 ta kelishik mavjud bo'lganligini ta ’kidlaydi. Hozirgi
turkiy tillarda kelishiklar miqdor jiqatidan unchalik farq qilmaydi. Tatar,
gagauz, ozarbayjon, turkman, o'zbek, qoraqalpoq tillarida 6 ta, qozoq
tilida 7ta, xakas va chuvash tilida 8ta, yoqut, turk, boshqird tillarida 9 ta
kelishik mavjud.
Turkiy tillarda kelishik shakllari qo'llanishining o'ziga xos xususiyatlari quyidagicha:
1. Ayrim so'z tarkibidagi kelishik shakllari yaxlitlanib qolgan. Qadimgi
kelishik shakllari ba’zi so'zlar tarkibida qotib qolgan holda hozir ham
uchraydi: : icra, iizra, ickari, tasqan.
2. Bir o'zakka ikki xil kelishik shakli qo'shilgan: menitjcci, ilgarii kabi.
3. S o 'z o 'z a g in in g q attiq -y u m sh o q lig ig a qarab k elish ik la r har
xil fonetik variantlarda qo'shilgan. Kelishik qo'shimchasini olgan so'z
ba’zan fonetik o'zgarishga uchragan (atja, alarrny).
4. Ayrim turkiy tillarda kishilik olmoshlari kelishik qo' shimchasi sifatida
saqlangan. Masalan, qozoq, qoraqalpoq, xakas, qirg'iz tillarida maga,
sagaij, ogflT) kishilik olmoshlari jo'nalish kelishigi -get o'rnida ishlatiladi.
5. Qadimgi yodgorliklarda vosita kelishigi mavjud bo‘lgan: -in, -in.
Bu kelishik ko‘pgina turkiy tillarda kategoriya tizimidan chiqqan, hozirda
qo‘llanayotgan ayrim so'zlar tarkibida uchraydi: acin -toqin, yazin -qism.
Bosh kelishik. Turkiy tillarda bosh kelishik morfologik ko'rsatkichga ega emas. Bosh kelishikning asosiy vazifasi gapda ega vazifasida
kelishidir. Ol yigitlar aytdilar (QR). Quyas har kiln tiz urur ol qapuqqa
(MN). Qaratqich. tushum, jo'nalish kelishiklari belgisiz qo'llanganda
shaklan bosh kelishikka o'xshaydi, lekin m a’nosi va vazifasiga ko'ra farq
qiladi: shirin olma (bosh kelishik), olma sharbati (qaratqich kelishigi).