Tu rk iy tilla rd a so ‘z turkum la ri asosiy tushunchalar

Samarqandmy qorgam m y icidci... (BN).
Qaratqich kelishigidagi so'z aniqlovchi vazifasida qo'llanadi.
Qaratqich kelishigidagi so'z kesim vazifasida ismlarni kesimga
xoslovchi shakllar bilan qo'llangan va qarashlilik m a’nosini ifodalagan:
G osti sizniy, ustixani biznirj bolgay. Qaratqich kelishigi qoshimchasi bu
vazifada hozirgi o'zbek tilida kuzatilmaydi, janubi-g'arbiy guruhga xos
shevalarda uchraydi.
Hozirgi turkiy tillarda qaratqich kelishigi ko'p variantli bo'lib,
ularning qo'Uanishi quyidagicha:
1) o'zb., uyg' -mrj //-nif] shakllari: atanuj, bizniy;
2) olt., boshq., tuv., xak.. shor. -nnj//- nirj / / -nut] / / -noij //- dhj/Z- durj//-
dorj//-tir) //-tui] //-toi] shakllari: tommy, moldnj, suduj, bezzeij, talanirj;
3) qirg'. nm//-mm //- din//- dun//-tin //-tun shakllari: balanin, tonun,
tondun, oqtun;
4) qar. -nm//-nin shakli: atanin, atnin, menin;
5) turkm. -ig /У-Ш] //—nig //-nug: agajiy, опщ \
6) ozarb., gag., turk. -in//- un //-nun //-nun: arabamn, onlarin, benim,
bizim;
7) q.-balq., qum. -ni //-nu: burnu, boynu;
8) chuv.-n //-an//-nan shakllari ishlatiladi: pullen “baliqning”, tiren
■'terming”, lajan “otning”, piren “bizning” .
Yoqut tilida qaratqich kelishigi mavjud emas. Bu kelishik ifodalaydigan
grammatik m a’no aniqlovchi-aniqlanmish munosabati orqali voqelanadi:
at baha “ot boshi”.
70
Tushum kelishigi. Tushum kelishigining - m / -ni, -in-// in, - i, -i,
- nu; -u, -ig, -m /- ni, -n shakllari ishlatiladi. Bular bir affiksning turli
ко"rinishlari bo‘lib, qo'llanishi jihatdan bir-biridan farqlanadi:
-m / -ni shakli turkiy tillarda tushum kelishigining asosiy ko'rsatkichlaridan biri sifatida qadimdan qo'llanib keladi. Bu affiks tushum
kelishigida qoilanuvchi har qanday so‘zga qo'shila oladi. Tushum
kelishigining -n shakli hozirgi turkiy tillarda badiiy uslubda ishlatiladi.
Bu affiks, asosan, III shaxs egalik shaklidagi so'zlar bilan birikadi: yolin
“yo'lini”, basin "boshini”, kisisin "kishisini”. O'rxun-enasov va boshqa
qadimgi turkiy til yodgorliklarida I va II shaxs shaklidagi so'zlarga ham
qo'shilgan. Ushbu affiks X III-X IV asrlar eski turkiy tildagi nafaqat
she'riy asarlar, shuningdek, nasriy asarlar tiliga ham xos bo'lgan: Vazir
tomn ciqardi (Tafsir).
Tushum kelishigining -in-// in shakli (turli fonetik shakllari bilan)
o 'g 'u z guruhidagi turkiy tillar uchun xos bo'lib, hozir ushbu guruhga
mansub b o ig an turk va gagauz tillarida qo'llanadi. Bu shakl ayrim
o'zbek shevalari, masalan, Xorazm shevalarida ham mavjud.
Turkiy tillar taraqqiyotining oldingi davrlarida tushum kelishigining