Tuproqshunoslikda ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini yaratish va saqlash

Semantik model (konseptual model, infologik model) - bu abstraksiyaning eng yuqori darajada bo„lishi asosida, predmet sohasiga tegishli semantik ma‟lumotlarning ifodalanishi uchun mo„ljallangan model hisoblanadi. Bu ta‟riflash shuni anglatadiki, ya‟ni ushbu modelda ma‟lumotlarning fizik jihatdan ifodalanishi va saqlanishining o„ziga xos spetsifik jihatlari bilan bog„liq bo„lgan, «past daraja» tushunchasidan foydalanish zaruratini yo„qqa chiqaradi yoki minimallashtirish imkonini beradi.
Semantik modellash ayniqsa, 1970-yillarning oxirlariga kelib, ilmiy tadqiqotlarning dolzarb predmetlaridan biriga aylangan va jadal ravishda o„rganilgan. Bu ko„rinishdagi tadqiqotlarga turki bergan asosiy motivlardan (ya‟ni, tadqiqotchilarning hal qilishga uringan masalalaridan) biri - bu quyidagi keltirilgan dalil bilan bog„liq hisoblanadi. Gap shundaki, ya‟ni ma‟lumotlar bazasi tizimi tarkibida odatda, ularda saqlanuvchi ma‟lumotlar haqida juda ham kam ma‟lumotlar mavjud hisoblanadi. Bu ma‟lumotlar ko„pincha holatlarda bor-yo„g„i ma‟lum bir aniq oddiy tipdagi ma‟lumotlarni manipulyasiyalash va ushbu ma‟lumotlarga bayon qilingan bir butunliknng oddiy cheklanishlarini aniqlash imkonini beradi. Har qanday boshqa turdagi hoxlagan murakkab tavsifga ega bo„lgan izohlashlar esa foydalanuvchiga havola qilinadi. Biroq, agar tizim nisbatan kengroq ko„lamda ma‟lumotlar hajmiga ega bo„lganida va foydalanuvchilarning so„rovlariga nisbatan birmuncha yuqori darajada intellektual javob qaytara olganida, Shuningdek foydalanuvchi interfeysining nisbatan murakkabroq tavsifga ega bo„lishini (ya‟ni, nisbatan yuqori darajada bo„lishi) ko„tara olganida yanada maqsadga muvofiq hisoblangan bo„lardi.
Semantik modellashtirish g„oyasi hatto, ma‟lumotlarning bevosita MBBTda foydalanilishi imkoniyati bo„lmagan holada ham, ma‟lumotlar bazasini loyihalashtirish vositasi sifatida foydali hisoblanishi mumkin. Semantik modellar sinfining nisbatan ko„proq darajada tarqalgan turlaridan biri - aynan, «mohiyataloqadorlik» modeli (ER-modeli) hisoblanadi.

9. SQL haqida umumiy ma’lumotlar

SQL [ɛskjuɛl]; ingliz tilida - «structured query language» - «so’rovlarning strukturalanish tili» degan ma‟noni anglatadi) - bu tegishli ma‟lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) orqali boshqariluvchi, ihtiyoriy relyasion ma‟lumotlar bazasi asosida ma‟lumotlarni yaratish, modifikatsiyalash va boshqarish uchun foydalaniluvchi ketma-ketlik tartibiga ega bo„lmagan, rasmiy dasturlar tili hisoblanadi.
1970-yillarning boshlariga kelib, IBMkompaniyasining ilmiy tadqiqot laboratoriyalaridan biridaIBM System Rdeb nomlangan relyasion MBBT tajriba nusxasi ishlab chiqilgan, keyinchalik ushbu MBBT yordamida ma‟lumotlarni nisbatan oddiy tarzda boshqarish imkonini beruvchi maxsus SEQUELdasturlash tili yaratilgan. Qisqartma hisoblangan - SEQUEL atamasi Structured English
QUEry Language - ya‟ni, «so’rovlarga oid strukturaga solingan ingliz tili» degan ma‟noni anglatadi. Keyinchalik belgilangan qoidalarga asosan, mavjud ma‟lumotnoma tavsifidagi manbalarda [https://ru.wikipedia.org/wiki/SQLcite_note-3yazыk SEQUEL] bu atama SQL shaklida ifodalangan.
1986-yilda birinchi marta ANSI(American National Standards Institute) tomonidan SQL standart til sifatida qabul qilingan va rasmiy shaklda - [,es kju:'el] - es-kyu-el shaklida ifodalangan. SHunga qaramasdan, hatto ingliz tilida so„zlashuvchi mutaxasislar tomonidan ham SQL atamasi sikvel shaklida o„qilishi (rus tilida ko„pincha holatlarda - «es-ku-el» shaklida ifodalanadi) qayd qilinadi.
Bunda ushbu ishlanmadan maqsad - hatto dasturlash bo„yicha maxsus malakaga ega bo„lmagan, har qanday hoxlagan foydalanuvchilar uchun qo„llash oson bo„lgan, oddiy, ketma-ketlik tartibiga ega bo„lmagan dasturlash tilini yaratishdan tashkil topgan. Bu yo„nalishda dasturi tilini ishlab chiqish masalasi bilan asosan - Donald CHemberlin (Donald D. Chamberlin) vaReyBoys(Ray Boyce) shug„ullanishgan. Shuningdek, optimizator qiymatini (cost-based optimizer) ishlab chiqish ishlari bilan -PetSelindjer(Pat Selinger) shug„ullangan, so„rovlar kompilyatori ustida esa - ReymondLori(Raymond Lorie) ish olib borgan.
Qayd qilish kerakki, SEQUEL yuqorida keltirilgan maqsadda foydalaniluvchi yagona dasturlash tili hisoblanmaydi. Jumladan, Berkli nomidagi Kaliforniya universitetida notijorat yo„nalishidaIngresMBBT ishlab chiqilgan (bu dasturiy til hozirgi vaqtda keng ommalashgan, notijorat tavsifdagi ishlab chiqilgan PostgreSQLMBBT turlari uchun uzoq boshlang„ich ajdodlardan biri hisoblanadi),
IngresMBBT relyasion tavsifdagi ega bo„lgan MBBT bo„lib, biroq o„zining xususiy QUELtiliga ega hisoblanadi, lekin bu bu dasturiy maxsulot SQL dasturlash tili bilan solishtirilganda mos keluvchi MBBT son miqdori nuqtai nazardan raqobatlashishga bardosh bera olmagan.
Yangi dasturlash tilida ishlay oluvchi dastlabki MBBT 1979-yilda ishlab chiqilgan bo„lib, 1980-yillarning boshlariga kelib, turli xil ishlab chiqaruvchilar tomonidan bir nechta MBBT variantlari ishlab chiqilgan bunda ulardan har biri o„zining xususiy so„rovlar tiliga egaligi bilan tavsiflangan va Shunday qilib, bitta
MBBTdan boshqasiga ma‟lumotlarning o„tkazilishini kafolatlanishini ta‟minlash maqsadida standart tilni ishlab chiqish ehtiyoji yuzaga kegan (ya‟ni, ushbu dasturiy maxsulotlarda ishlab chiqilgan standartning ishlay olishi sharti bilan).
SQL eng avvalo, relyasion ma‟lumotlar bazasi tarkibida saqlanuvchi ma‟lumotlarni tavsiflash, o„zgartirish va ajratib olishga mo„ljallangan mantiqiy - axborot tili hisoblanadi. Shuningdek, SQLni dasturlash tili deb ham nomlash mumkin, bunda ushbu dasturiy maxsulot to„liq holatda tyuring hisoblanmaydi, biroq shu bilan birgalikdaSQL/PSMspetsifikatsiyadagi standart til tarkibida uning ishlar ketma-ketligi imkoniyatlarini kengaytirish masalasi ham e‟tiborga olingan.
Dastlab, SQLfoydalanuvchilarning ma‟lumotlar bazasi bilan ishlashi jarayonida asosiy usullardan biri sifatida o„rin tutgan va quyidagi operatsiyalar to„plamini amalga oshirish imkonini bergan:

• 
  Ma‟lumotlar bazasi tarkibida yangi jadvallarni yaratish;
  
• 
  Mavjud jadvallar tarkibiga yangi yozuvlarni qo„shish;
  
• 
  Yozuvlarni o„zgartirish;
  
• 
  Yozuvlarni o„chirib tashlash;
  
• 
  Bitta yoki bir nechta jadvalllar tarkibidan yozuvlarni tanlab olish (berilgan shartga mos kelgan holatda);
  
• 
  Jadvallar struktura tuzilishini o„zgartirish.
  

Vaqt o„tishi bilan, SQL murakkablashtirilgan - ya‟ni, uning tarkibi yangi konstruksiyalar bilan boyitilgan va o„z navbatida, saqlanuvchi yangi ob‟ektlarni (masalan, indekslar, ma‟lumotlar, triggerlar va saqlanuvchi ishlar ketma-ketligi) tavsiflash va boshqarish imkoniyatlari yuzaga keltirilgan va dasturlash tiliga xos bo„lgan belgilarga ega bo„lgan.
Barcha amalga oshirilgan o„zgartirilishlari bilan birgalikda, SQL amaliy dasturiy ta‟minot va ma‟lumotlar bazasi o„rtasida yagona aloqa mexanizmi sifatida qolishi qayd qilinadi. SHu bilan birgalikda, zamonaviy MBBT va Shuningdek, MBBTdan foydalaniluvchi axborot tizimlari foydalanuvchilarga so„rovlarni vizual jihatdan tuzib chiqish vositalarining rivojlantirilishini taqdim etadi.

10. So’rovlarda indekslashning roli

Indeks (ingliz tilida - index) - bu ma‟lumotlarni qidirish samaradorligini oshirish maqsadida yaratiluvchi, ma‟lumotlar bazasi tarkibidaga ob‟ekt hisoblanadi. Ma‟lumotlar bazasida jadvallar ihtiyoriy tartibda saqlanuvchi ko„p sondagi satrlarga ega bo„lishi mumkin va javdallarda berilgan mezon bo„yicha satrma-satr ketma-ketlik tartibida ularni qidirish ko„p vaqtni olishi mumkin.
Indeks jadval tarkibidagi bitta yoki bir nechta satrlar qiymatlari va tegishli jadvallar satrlarining ko„rsatkichlari asosida shakllantiriladi va Shunday qilib, qidirish mezonlarini qoniqtiruvchi startlarni qidirish imkonini beradi. Indekslardan foydalanish asosida bajariluvchi ishlarning tezlashtirilishiga birinchi navbatda, indeksning qidirishni optimallashtirish tavsifidagi strukturaga egaligi asosida erishiladi.
Ayrim MBBTlar indekslarni yaratishni ma‟lumotlar jadvallari bo„yicha yoki ifodalashlar indekslari bo„yicha ishlab chiqilgan indekslarni tarkibga kiritish orqali imkoniyatlar kengaytirilishiga ega hisoblanadi. Masalan, indeks upper (last_name) ifodasi bo„yicha yaratilishi mumkin va mos ravishda, yuqorigi registr tarkibida last_name maydoni orqali belgilanuvchi kalit ifoda asosida saqlanuvchi lavha (ilova) shakllantiriladi. Bundan tashqari, indekslar takrorlanmas tavsifga ega bo„lgan va takrorlanmas tavsifga ega bo„lmagan shakllarda ishlab chiqilishi mumkin. Takrorlanmas tavsifga ega bo„lgan indeks takrorlanuvchi qiymatlarning qo„yib chiqilishi imkoniyatini mustasno qilgan holatda, jadval tarkibining bir butunligida cheklanishlarning ro„yobga oshirilishi imkonini beradi.