Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

Iqlim - tuproq hosil qiluvchi omil sifatida
. Iqlim S.V.Kolesnik 
fikricha, yer yuzasiga: 1) quyosh nuri energiyasining yerga kelishi va sarf 
qilinishi; 2) atmosferadagi issiqlik va namlikning aylanishi; 3) namlikning 
harakati bilan belgilanadi. Yer yuzasidagi iqlim quyosh radiatsiyasi va 
relyefga bog‘liq bo‘lib, uning oqimi radiatsiya balansi R, K, Dj (Si - yil 
bilan belgilanadi. R = (Q + q) + (I - A) - E , Q - to‘g‘ri radiatsiya, q - 
tarqoq radiatsiya, A – albedo, Ye - yuzaning effektiv nurlanishi. Quyosh 
energiyasining kosmik fazodagi oqimi 8,4 kDj/sm
2 
min. Yer yuzasiga 
quyosh energiyasining 50% i yetib keladi, 30% atmosferadan kosmosga 
qaytariladi, 20% atmosferadagi suv bug‘lari va changlari tomonidan 
yutiladi. 
Radiatsiya balansi tropik, yumshoq, polyar mintaqalarda ijobiy, 
Markaziy Arktikada salbiy - 11 kDj/sm
2
min., Markaziy Antarktidada esa - 
42 kDj/sm
2
min., materiklarda uning eng yuqori ko‘rsatkichi 336-339 
kDj/sm
2
yilni tashkil qiladi. 
Issiqlikning sayyorada tarqalishi, ya’ni mintaqaviy taqsimotini 
V.I.Vernadskiy o‘z ishlarida ko‘rsatib bergan (1933-yil) (11-jadval). 
11-jadval 
Turli mintaqalarda issiqlikning taqsimoti 
Mintaqalar 
O‘rtacha yillik 
harorat
Radiatsiya balansi, 
kDj/sm
2
yil
Yil davomidagi 
faol harorat
Polyar 
-23-15 
21-42 
400-500 
Boreal 
-4+4 
42-84 
2400 
Subboreal 
+10 
84-210 
4000 
Subtropik 
+15 
210-252 
6000-8000 
Tropik 
+32 
252-336 
8000-10000 
Yil davomida dunyo bo‘yicha 577 ming km
2
suv bug‘ga aylanadi, 
shundan okean yuzasidan 505 ming km
2
, quruqlikdan esa 72 ming km
2
suv 
bug‘lanadi. Issiqlik va namlikning mintaqaviy tarqalishi yer va suv 
sharoitiga bog‘liq bo‘lib, o‘ziga xos suv va issiqlik rejimi shakllanadi. 
G.N.Visotskiy tomonidan suv - iqlim rejimi omili sifatida ishlab chiqildi va 
joyning namlanish koeffitsiyenti kiritildi K = Q/v, Q - atm. yog‘i 
yig‘indisi, V-bug‘lanish. 
O‘rmon mintaqasi uchun K = 1,38, o‘rmon-cho‘l uchun - 1,0, 
qoratuproq cho‘li - 0,68, quruq cho‘llar uchun esa - 0,2. 

---

H.
Х.Тursunov. Тuproqshunoslik 
109 
M.I.Budiko tomonidan 1968-yilda quruqlikning suv bilan 
ta’minlanish darajasi va suvning tuproq hosil bo‘lishiga ta’siri ko‘rsatib 
berildi (12-jadval).