Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

 
Sinov savollari: 
1. Issiqlik manbalari va ularning tuproq xossalariga ta’siri qanday? 
2. Tuproqning hajm, solishtirma va effektiv issiqligi deb nimaga aytiladi? 
3. Tuproq issiqlikni qanday o‘zlashtiradi? 
4. Tuproqning issiqlik balansi qanday usullar bilan aniqlanadi? 
18-bob. Tuproqning fizik-mexanik xossalari 
Tuproqning fizik-mexanik xossalari deformatsiya, pishiqlik va 
reologik jarayonlar ta’siri natijasida shakllanadi. 
Deformatsiya tuproqning siqilishi, cho‘kishi, zichlanishi ta’siridagi 
mexanik yemirilishga bardoshliligidir. 

---

H.
Х.Тursunov. Тuproqshunoslik 
99 
Tuproqning pishiqligi yoki mustahkamligi uni tashqi ta’sir natijasida 
surilishi yoki uzilishida namoyon bo‘ladi. Tuproqning reologik xossalari 
qovushqoqlik, ilashimlilik, plastiklik va tiksotropligi mahlum vaqt 
davomidagi 
bosim 
ta’siridan 
hosil 
bo‘ladi. 
Bundan 
tashqari, 
tuproqshunoslikda tuproqning fizik-mexanik xossalariga – bo‘kish, 
cho‘kish, ilashimlik, ya’ni yuqori dispers tuproq zarrachalari vujudga 
keltiradigan holatlar ham kiritiladi. Tuproqning fizik-mexanik holatini 
aniqlash qishloq xo‘jaligida katta ahamiyatga ega bo‘lib, undan optimal 
ishlov berish, haydash, dala ishlarini bajarishda, energiya resurslarini 
tejashni rejalashtirishda foydalaniladi.
Tuproqqa oshiqcha yuk qo‘yilganda siqilish jarayoni avj oladi. 
Siqilish tuproqqa og‘ir traktorlar bilan ishlov berilganda vujudga keladi. 
Bu jarayonning avj olishi mexanik, mikroagregatlik va mineralogik tarkib, 
g‘ovaklik, yoriqlar, loy zarrachalari miqdori, strukturasi, joylashishi, 
namlik, kolloidlar gidrofilligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Tuproq siqilish 
jarayonining bir ko‘rinishi pastqam joylar hosil bo‘lib, qishloq xo‘jaligida 
va irrigatsiyada gidrotexnik inshootlarning buzilishiga olib keladi. 
Tuproq qovushqoqligi deganda, unga ta’sir qilayotgan tashqi 
mexanik kuchlarga ko‘rsatiladigan qarshiligi ko‘zda tutiladi. Qovushqoqlik 
tuproqning mexanik va mineralogik tarkibiga bog‘liq. Mexanik tarkibi 
og‘ir bo‘lsa, tuproq tarkibida silikat minerallari, kolloid va loy zarrachalari 
ko‘p bo‘lsa, qovushqoqlik ham yuqori bo‘ladi. Namlik ham tuproq 
qovushqoqligini oshiradi. Gumus qumli tuproqlar qovushqoqligini 
kuchaytirib, loyli tuproqlarning bog‘liqligini kamaytirib turadi.
Tuproq mustahkamligi tashqi ta’sir natidasida vujudga keladigan 
siqilish va ajralish jarayonlariga qarshiligi bilan belgilanadi. Tuproq 
mustahkamligi ishlov berish natijasida ishlov qurollariga ko‘rsatilgan 
qarshiligi bilan aniqlanib, quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 
ab
R
K
=
,
Bu yerda: 
R - tortish kuchi, kg; a - haydalish chuqurligi, sm; b - plug kengligi, 
sm. 
Tuproqning ishlov berishga qarshiligi namlik, mexanik va 
mineralogik tarkibga bog‘liq.
Tashqi kuchlar ta’sirida tuproqning o‘z holatini o‘zgartirishi va 
keyinchalik esa uni saqlab qolish qobiliyati plastiklik deyiladi. Tuproq 
plastikligi uning harakatchanligi va konsistensiyasini belgilaydi. Namlik 
o‘zgarishi bilan tuproq o‘z holatini o‘zgartirishi va pirovard natijada, 
o‘rmalovchi oquvchan holatga o‘tadi. Tuproq plastikligi Atterberg usulida 

---

H.
Х.Тursunov. Тuproqshunoslik 
100 
aniqlanib, bir necha qismga bo‘linadi: 1) oquvchanlik chegarasi yuqori 
nuqta bo‘lib, sernam tuproq loyiga metall (76 g) konus 10 sm 
chuqurlikkacha o‘z og‘irligni bilan tushadi; 2) quyi plastiklik chegara, 
loyni kaftda yumalatganda d=3 mm shnur hosil qilib yorilmaydi; 3) yuqori 
va quyi plastiklik farqi. Tuproq plastikligi namlik, mexanik va mineralogik 
tarkibga bog‘liq.
Tuproqning ilashimligi deganda, tuproqning ishlov berish 
mexanizmlariga yopishish xususiyati nazarda tutiladi, u ham tuproqning 
mexanik, mineralogik, kimyoviy tarkibi va namlik bilan bog‘liq. Tuproq 
ilashimligining fizik yetilish mehyorida qishloq xo‘jalik mexanizmlari 
bilan yerga ishlov berish osonlashadi. 
Tuproq sharoiti, tarkibi va mexanik xususiyatlariga binoan bo‘kishi 
va cho‘kishi tufayli joyning relyefi o‘zgarib, past va balandliklar hosil 
bo‘lishi natijasida yerga ishlov berishda bir qancha qiyinchiliklarni keltirib 
chiqaradi. 
Tuproqning fizik-mexanik xususiyatlarini dehqonchilikda ishlov 
berishda, ko‘p qavatli korxonalar va turar joylar, yo‘l va aeroportlar, 
gidrotexnik inshootlar: kanallar, suv omborlari qurishda, irrigatsiya va 
boshqa meliorativ qurilishlarda hisobga olish maqsadga muvofiq.