Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

 
Sinov savollari: 
1. Tuproqning singdirish sig‘imi deb nimaga aytiladi? 
2. Tuproqning singdirish sig‘imini o‘rgangan olimlar kimlar? 
3. Singdirish sig‘imining ahamiyatini tushuntiring? 
4. Tuproq kolloidlarining tuzilishi qanday va singdirish sig‘imi qaysi 
usullar bilan o‘rganiladi? 
 
14-bob. Tuproqning kislotalik va ishqorlik sharoitlari
Tuproq reaksiyasi eritmadagi N
+
va ON
-
miqdoriga bog‘liq bo‘lib, 
uning rN darajasi rN=-lg (
H+
) yoki rN = -lg
(OH-)
belgilanadi. Vodorod ionlari 
konsenratsiyasining (
OH-
faolligining) manfiy ishoralari unli logarifm tarzida 
ifodalanadi. Erigan moddalar tarkibi va ularning qattiq faza bilan bo‘lgan 

---

H.
Х.Тursunov. Тuproqshunoslik 
92 
munosabatiga 
binoan, 
eritmada 
vodorod 
va 
gidrooksil 
ionlar 
konsentratsiyasiga qarab, tuproq reaksiyasi neytral (rN 7), kislotali (rN<7) 
yoki ishqoriy (rN>7) reaksiyaga ega bo‘lishi mumkin. 
Tuproq reaksiyasi, mineral massaning kimyoviy, mineral tarkibi, erigan 
tuzlar miqdori, organik moddalar tabiati, namlik, tuproq havosi hamda 
mikroorganizmlar miqdori va hayoti bilan chambarchas bog‘liqdir. 
Suvda eriydigan tuzlar kislotali, neytral, ishqoriy tabiatli bo‘lishi 
mumkin. Tuproqda eng ko‘p tarqalgan mineral kislotalardan biri N
2
SO
3
, u 
termodinamik va biologik faoliyatiga binoan tuproq muhitining rN 3,3-4,5-
5,7 da ushlab tura oladi. Tuproq va uni hosil qiluvchi ona jins tarkibidagi 
oltingugurt birikmalari, (sulfidlar) oksidlanishi natijasida sulfat kislotasi hosil 
qilib, tuproq rN ni 7-8 dan to 2-3 gacha tushirib yuborishi mumkin. 
Tuproq eritmasining kislotalik (rN 3-3,5) reaksiyasini organik gumus 
tarkibidagi gumin va fulvokislotalar pasaytirib yuboradi. Tuproqdagi 
zambrug‘lar, mikroorganizmlar, jonivorlar, o‘simlik ildizlaridan chiqqan 
moddalar organik kislotalar (sirka, shavel va limon) rN miqdorini oshirib 
yuboradi. 
O‘simliklar rivojlanish davomida, tuproq tarkibidagi anion va 
kationlarni iste’mol qilib, eritmaga N
+
, ON
¯
, NSO
3¯
, SO
2¯
chiqarib, uning rN
ni kislotali yoki ishqoriy muhit tomon
o‘zgartirishi mumkin. Kislotalik yoki 
ishqoriylik birikmalarning vodorod (protonini) chiqarish xususiyati bilan 
belgilanadi. Masalan, kislotalar suvga protonlar bersa, ishqoriy birikmalarni 
esa suvdan protonlarni qabul qiladi. 
CH
3
COOH + H
2
O CH
3
COO + H
3
O
+
Tuproq kislotaligi aktual va potensial kislotalarga ajratiladi. 
Aktual
kislotali eritmadagi vodorod ionlar (protonlar) tabiati va miqdori 
bilan belgilangan, ya’ni disstillangan suv bilan tuproq o‘rtasidagi nisbatida 
aniqlanadi (1:2,5). Tabiiy yoki laboratoriya sharoitida, suv eritma yoxud 
tuproq loyida aktual kislotalik elektrodlar yoki kolorimetrlar yordamida 
aniqlanadi. 
Potensial
kislotalik deganimizda, biz tuproqning tuzli eritmalari 
kuchsiz kislotalik rolini bajarishini nazarda tutamiz. Tuproqdagi bu xususiyat 
mineral fazaning o‘g‘itlarga nisbatan bo‘ladigan munosabatlarida nomoyon 
bo‘ladi Suvli so‘rimda kislotalik reaksiyasi tuproq eritmasida vodorod ionlari 
(H
3
O
+
gidrooksoniy) ning paydo bo‘lishi bilan belgilanadi. Kuchli kislotali 
reaksiyaga ega suvda, metallarning ikki yoki uch zaryadli ionlari vujudga 
keladi. 
Rka ‘kv 
5,0 Al(H
2
O)
6
3+
+ H
2
O Al(H
2
O)
5
OH
2+
+ H
3
O
+
9,0 
3,8 Cr(H
2
O)
6
+
+ H
2
O Cr(H
2
O)
5
OH
2+ 
+ H
3
O
+
10,2 

---

H.
Х.Тursunov. Тuproqshunoslik 
93 
2,2 Fe(H
2
O)
6
3+ 
+ H
2
O Fe(H
2
O)
5
OH
2+ 
+ H
3
O
+
11,8 
Rka – kislotali muhit, ‘kv- ishqoriy muhit. 
Tuproqda sharoitiga qarab, potensial kislotali almashinuvchi va 
gidrolitik kislotalikka ajratiladi. Almashinuvchi kislotali tuproqning neytral 
tuzlar eritmasi bilan munosabatida vujudga keladi. Tuproq majmuasidagi 
vodorod va alyuminiy ionlari neytral tuzlarning eritmasida kationlar o‘rin 
almashadi. 
Tuproqning kislotali muhit, uning fizik xususiyati, mikroorganizmlar 
va o‘simliklarning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Kislotalik sharoit N
+
va 
Al
3+
ionlarining ko‘payib ketishidan avjlanadi. Shuning uchun bu toifadagi 
tuproqlarga, masalan, podzollarga tuproqning ishqoriylik muhitini oshirish 
uchun ohaktosh solinadi. 
Tuproqdagi ishqoriy muhit karbonat, gidrokarbonat, silikatlar, 
alyuminiy va gumat natriy kabi ishqoriy kul elementlarning miqdori oshib 
ketishiga bog‘liqdir. 
Quyidagi anionlar ishqoriy muhitni oshirib yuboradi: 
Rka Rkv 
1,4 S
2¯
+ H
2
O OH
¯
12,6 
2,0 ‘O
4
3 
+ H
2
O H’O
4
2 
4,1 H
3
SiO
4
+ H
2
O H
4
SiO
4 
+ OH
¯
9,9 
4,8 H
2
BO
3
¯
+ H
2
O H
3
BO
3 
+ OH
¯
9,2 
Ulardan tashqari tuproqda ishqoriy muhitni natriy va kaliy karbonat, 
natriy va kaliy gidrokarbonat hamda Ca va MgCO
3
keltirib chiqaradi. 
Tuproqdagi ishqoriylik ham aktual va potensial ishqoriyliklarga 
ajratiladi. Birinchisi gidrolitik-ishqoriy tuzlar dissotsiatsiyalanganda gidroksil 
ionlar hosil bo‘ladi. Potensial ishqoriylik - tuproq majmuasida, natriy 
ionlarning hosil bo‘lishi bilan bog‘liq: 
[TSK
2
¯
] 2Na
+
+ CaSO
4
= [TSK
2
¯
] Ca
2+
+ Na
2
SO
4 
Na
2
CO
3
+ CaSO
4 
= CaCO
3
+ Na
2
SO
4
Na
2
CO
3
+ H
2
SO
4
= Na
2
SO
4
+ H
2
O + CO
2 
Tuproqning buferlik qobiliyati, asosan, kislotali va ishqoriy muhitni 
muvozanatga keltirishi bilan bog‘liq: 
[TSK
2
¯
] Ca
2+ 
+ HCl = [TSK
2
¯
] 2H
+
+ CaCl
2
yoki 
[TSK
2
¯
] 2H
+
+Ca(OH)
2
= [TSK
2
¯
] Ca
2+
+ H
2
O 
Buferlik 
xususiyati 
tuproq 
kolloidlarning 
tabiati, 
zaryadi, 
almashinuvchi kationlarning fizik-mexanik xossalariga bog‘liq. 
 

---

H.
Х.Тursunov. Тuproqshunoslik 
94