Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

Sinov savollari: 
1. Tuproqning kislotalik va ishqoriylik xususiyatlari deganda nima 
tushuniladi? 
2. Tuproq xossalariga kislotalik va ishqoriylikning ta’siri qanday? 
3. Tuproqdagi jarayonlarning muhit bilan qanday bog‘liqligini 
tushuntiring? 
4. Tuproqning kislotalik va ishqoriylik xususiyatlarini aniqlash usullari 
qanday? 
 
15-bob. Tuproqdagi oksidlanish va qaytarilish jarayonlari 
 
Tuproq tarkibidagi organik va mineral elementlar oksidlanish va 
qaytarilish reaksiyalarini kuchaytirib, tuproqda har xil jarayonlarni vujudga 
keltiradi. Tuproq tarkibidagi o‘simlik va hayvon qoldiqlarining 
gumifikatsiyalanishi, temir, marganes, azot, oltingugurt kabi elementlarning 
oksidlanish va qaytarilish jarayonlariga bog‘liq. Oksidlanish va qaytarilish 
reaksiyalari bir vaqtda ketib, ularda ikki yoki undan ortiq moddalar ishtirok 
etadi. Biri elektronlar yo‘qotib oksidlanadi, ikkinchisi esa elektronlar qabul 
qilib qaytariladi. Oksidlanish va qaytarilish reaksiyalari qaytar yoki qaytmas 
bo‘lishi mumkin. Birinchisiga organik moddalarning qaytarilishi, 
ikkinchisiga esa marganes va temirning oksidlanish va qaytarilish reaksiyalari 
misol bo‘la oladi. 
Tuproqdagi oksidlanish va qaytarilish reaksiyalari oksidlanish va 
qaytarilish potensiali (OQP) bilan o‘lchanadi. Tuproq eritmasi bilan inert 
materialdan (platinadan) tayyorlangan elektrod o‘rtasidagi potensial, 
oksidlanish-qaytarilish potensiali
deyiladi. U millivoltlarda o‘lchanib, Eh 
orqali ifodalanadi. 
Tuproqning OQP qo‘yidagi tenglama yordamida aniqlanadi: 
red
ox
a
Q
a
lq
n
Eo
Eh
⋅
⋅
+
=
58
Eo – standart potensial Q
ox
a red = 1 
Eh – OQP voltlarda o‘lchanadi 
58 – potensialning haroratga bog‘liqligi 
n - OQP qatnashadigan elementlar bergan yoki qabul qilgan elektronlar 
soni 
a
ox 
a - aktivligi 
a
red
o
x 
– oksidlanish, red – qaytarilish 
Tuproq kislotalik muhitda O
2
, Cl
2
, MnO
4
-kuchli oksidlovchi Fe
3+
, 
NO
3
¯
esa kuchsiz oksidlovchi, Na, Ca
2+
, SO4
2¯
, Fe
2+
-kuchli qaytaruvchi 

---

H.
Х.Тursunov. Тuproqshunoslik 
95 
bo‘lib hisoblanadi. Tuproqning OQP dala va laboratoriya sharoitida 
o‘rganiladi. Uning asosiy manbai havodagi kislorod va mikrobiologik 
jarayonlarning rivojlanishidagi OQPning yuqori pog‘onasi +600:+700 mV va 
pastki pog‘ona OQP +100:+100 mV oralig‘ida bo‘ladi. Tuproqdagi OQ 
sharoitlarni baholash maqsadida S.P.Yarkov (1961), I.S.Kaurichev (1965), 
D.S.Orlov (1982), tomonidan “OQ sig‘imi” va “buferligi” tushunchalari 
kiritilgan. Bu kattaliklar tuproq namligi, gumus, temir moddalarining 
miqdori, mikrobiologik jarayonlarning rivojlanishi bilan bevosita bog‘liq. 
Tuproqning
buferligi deb kislotali va ishqorli muhitning muvozanatlanishiga 
aytiladi. 
Tuproq tiplarida OQP 100-750 Mv doirasida bo‘lib, oksidlanish va 
qaytarilish jarayonlariga binoan ikki toifaga bo‘linadi. Birinchi toifadagi 
tuproqlarga avtomorf, ikkinchisiga esa yarim gidromorf tuproqlar kiradi. 
Avtomorf tuproqlarda OQP 450-600 mV sug‘oriladigan yerlarda; 500-600 
mV qora va bo‘z tuproqlarda 350-250 mV, hatto 400-300 mV gacha tushib 
ketadi. O‘tloqi va o‘tloqi-botqoq tuproqlarda esa OQP 450-300 mV ni tashkil 
etadi. Tuproqning unumdorligi, gumusning parchalanishi, fiziko-kimyoviy 
jarayonlar OQP bilan chambarchas bog‘liq.