Туракулов э. Педагогик технологиялар ва махорат

лар тизимида кўринадиган инсоннинг психик, маънавий моҳиятидир. 
Бундай сифатлар тизимига қуйидагилар мансуб: 
• 
инсон хислатларининг ижтимоий аҳамиятга молик сифатлари йиғиндиси; 
• 
дунёга б
ў
лган ва дунё билан, ўзига ва ўз-ўзи билан муносабатлари тизими; 
• 
ижтимоий вазтфалар, ахлоқий кўринишлар йиғиндисини амалга оширади-
ган 
фаолият тизими; 
• 
дунёни ва ундаги ўзун англаши; 
• 
эҳтиёжлар тизими; 
• қобилиятлар, ижодий имкониятлар йигиндиси; 
• 
ташқи шароитга бўлган эътиборлар йигиндиси. 
Психология ва педагогика бўйича тадқиқотлар шахс ривожланишини уч 
омилга - ирсият, муҳитва тарбияга боғлиқдир. 
Ирсий омил ота-оналардаги айрим сифат ва хусусиятларнинг болаларига 
ўтишидир. Ирсиятни генлар вужудга келтиради. Ҳозирги фан организм хусу-
сиятларида, унинг тўғрисида ахборотлар сақланадиган ва узатиладиган ўзига хос 
ген кодлари акс етганлигини исботлаган. Генетика инсон ривожланишининг 
ирсий дастурини очиб берган. 
Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, инсон биологик тур сифатида инсонларга 
маълум бўлган тарихий давр тараққиётида сезиларли бўлмаган даражада 
ўзгаришга учраган. 
Инсон ижтимоийлашиш жараёнидагина, яъни мулоқот, бошқа кишилар 
билан алоқаларда, шахс бўлиб шаклланади. Тадқиқотларнинг гувоҳлик бе-
ришича, маънавий, ижтимоий ва психик ривожланиш, кишилик жамиятисиз 
фаолиятда бўлолмайди. 
Муҳит шахс ривожланадиган реал воқеликдир. 
Шахс ривожланишига таъсир этувчи ташқи шароитларга олимлар геогра-
фик, ижтимоий муҳит, мактаб ва оилани келтирадилар. 
Яқин ва йироқ муҳит фарқланади. Яқин муҳитга уй шароити, узоқ муҳитга 
эса ижтиоий муҳит киритилади. 
Ижтимоий муҳит ижтимоий тузум, ишлаб чиқариш муносабатлари тизими, 
ҳаётнинг моддий шарт-шароити, ишлаб чиқариш ва ижтимоий жараёнлар 
оқими характерини ўз ичига олади. 
Яқин муҳитга оила, қариндошлар, ўртоқлар киради. 
К.К.Платонов тадқиқотлари кўрсатадики, шахс тузилмасидаги биологик ва 
социал омиллар нисбати шахс сифатларининг тўртта поғонавий сатҳини 

---

35 
фарқлашга имконият беради: