Turdialiyeva-sh pdf

"He knew his duties".
Munosabat fe'llari (nisbiy fe'llar) sub'ektning to liq harakatsizligini va ob'ektning
ʻ
mutlaq static xususiyatini anglatadi ("She resembled her mother"; "Good work
deserves good pay").
Gapdagi tegishli konseptual xususiyatlarning amalga oshirilishi ma'lum
Grammatik shakllardan (harakat fe'llari uchun progressiv, buyruq, passiv va
refleksivning aspectual shakllari va boshqa barcha fe'llar uchun noaniq zamon
shakllari), o tish (harakat fe'llari uchun) foydalanish orqali ta'minlanadi va
ʻ
o timsiz (jarayonli fe'llar uchun) va xususiyatli fe'llar) sintaktik konstruktsiyalar,
ʻ
shaxssiz konstruktsiyalar va "it" bilan konstruktsiyalar (static fe'llar uchun). Bu
vositalar muayyan konseptual xususiyatlarni mujassamlash uchun til
konstruktsiyalari va shunga mos ravishda zarur ma'noni shakllantirish
mexanizmlari sifatida ishlaydi. Masalan, progressive shakllar faoliyat belgilarini
aktuallashtiradi, noaniq hozirgi shakllar esa bu belgilarni o chirishi mumkin va
ʻ
hokazo.
Nutqda ma'noning shakllanishi fe'llarning tizimli ma'nosida o rnatilishi
ʻ
shart bo lmagan har qanday muhim xususiyatlarni amalga oshirish bilan bog liq
ʻ
ʻ
bo lishi mumkin. Shu bilan birga, u yoki bu ma’no hosil qilish uchun turli tizimli
ʻ
ma’noga ega fe’llardan foydalanish mumkin.
Muayyan semantic xususiyatni ta'kidlash uchun boshqa turkumdagi fe'l
ishlatilishi mumkin, masalan: "She is being very kind to him", - bu yerda
funktsional darajadagi hodisa faol, qasd dan qilingan harakat ma'nosini anglatadi.
Sub'ekt, ya'ni faoliyat belgilari amalga oshiriladi, be fe'liga xos emas. Fe'lning
22

---

tizimli ma'nosiga xos bo lmagan xususiyatlarning timsolidir, u tegishli bo lishi
ʻ
ʻ
mumkin bo lgan toifalar maydonining kengayishiga olib keladi.
ʻ
Funktsional-semiologik yondashuv doirasida so zning funktsional
ʻ
toifalanishini o rganish ham semantic tahlil turlaridan biri sifatida qaralishi
ʻ
mumkin, chunki u ma'no shakllanishiga asos bo lgan va faqat namoyon
ʻ
bo ladigan tushunchalarning turli belgilarini aniqlashga imkon beradi.
ʻ
Demak, kognitiv yondashuv fe’lni, uning ma’no va kategoriyalarini
lingvistik ma’nolarning shakllanishi asosida yotgan tushuncha va
turkumlashtirishning asosiy psixik jarayonlari nuqtai nazaridan o rganish uchun
ʻ
keng imkoniyatlar ochadi. R.Lanekerning kognitiv grammatikasi va ramka
semantikasi nuqtai nazaridan til birligi tegishli kognitiv soha doirasida muayyan
soha yoki tuzilmani “profillash” yoki fokuslash natijasida o z ma’nosiga ega
ʻ
bo ladi. Prototip semantika bizga til birliklarining ma'nolarini shakllantirish
ʻ
jarayonini ma'lum kontseptual xususiyatlarni – tegishli kategoriyaning prototip
xususiyatlarini ifodalash yoki funktsional amalga oshirish sifatida ko rsatishga
ʻ
imkon beradi.