Turdialiyeva-sh pdf

https
 
 ://
superlinguist
 
 . ru
/ kognitivnaia
 
 - lingvistika
 
 - skachat
 
 - knigi
 
 - besplatno
 
 / kubriakova
 
 - e - s - kratkii
 
 - slovar
 
 -
kognitivnykh
 
 - terminov
 
 . html
 
 
11

---

Ushbu paradoks til tuzilmalarini kognitiv nuqtai nazardan o rganishga
ʻ
bo lgan qiziqishni tushuntirishi mumkin.
ʻ
Biz uchun fe'l kognitiv yondashuv sohasidagi nutqning eng qiziqarli
qismlaridan biridir, chunki u dunyo haqidagi situatsion bilimlarni ifodalashning
asosiy birligidir. Fe'l lisoniy birlik sifatida faqat ma'lum bir hodisa haqidagi
bilimlarni emas, balki uning tuzilishini, turlarini va ushbu hodisa
ishtirokchilarining tabiatini, shuningdek, sintaktik ifodalashning ayrim mumkin
bo lgan usullarini bildiradi.
ʻ
Ingliz tilida fe'l jumlaning markazi bo lganligi sababli, u asosan uning
ʻ
sintaktik tuzilishini belgilaydi, shuningdek, jumlaning predikativ funktsiyasini
amalga oshirishda muhim rol o ynaydi, o zi orqali butun ibora yoki jumlaning
ʻ
ʻ
kategorik ma'nosini beradi. Boshqacha qilib aytganda, fe'ltilning barcha belgi
darajalarida - morfologik, sintaktik, leksik, frazeologik, so z yasashda qatnashadi
ʻ
va shuning uchun sezilarli miqdordagi morfologik, grammatik va sintaktik
kategoriyalarni ochib beradi.
Leksema va predikat vazifasida deyarli barcha til tuzilmalarining
shakllanishida ishtirok etadi.
Fe'lning bu o ziga xosligi, uning ko p funksiyaliligi uni tilning o zi va
ʻ
ʻ
ʻ
toifalari tizimi orqali turli xil bilim turlarini aks ettiruvchi va ularning lisoniy
ifodalanishining umumiy xususiyatini aks ettiruvchi tilning asosiy birligi sifatida
ko rib chiqishga imkon beradi. Shuning uchun fe'l o ziga xos tadqiqot ob'ekti
ʻ
ʻ
bo lib, u turli yondashuv va yo nalishlarga ta'sir qilmasdan qolmaydi.
ʻ
ʻ
Shu bilan birga, har qanday nazariyani va har qanday yondashuvni til
tizimining barcha darajalarida sinab ko rishning ma'lum bir usuli deb hisoblash
ʻ
mumkin. Agar u yoki bu nazariya fe'l uchun maqbul bo lsa va uning tabiati va
ʻ
funktsional xususiyatlarini yetarli darajada tushuntirsa, u holda bu nazariya
printsipial jihatdan nutqning boshqa har qanday qismiga va butun til tizimiga
nisbatan qo llanilishi mumkin. Kognitiv yondashuv bu borada katta istiqbollarni
ʻ
ochadi.
12

---

Kognitiv modellar nazariyasi, J.Faukonnier
13
va J.Lakoffning
14
fikriga
ko ra, ushbu bo shliqlarni tuzadigan aqliy bo shliqlar va kognitiv modellarni o z
ʻ
ʻ
ʻ
ʻ
ichiga oladi. Tafakkur ko lami deganda real vaziyatlar, o tmish va kelajak, faraziy
ʻ
ʻ
vaziyatlar va mumkin bo lgan olamlarning vaziyatlari, mavhum kategoriyalar
ʻ
haqidagi tushunchamizni qamrab oladigan ma'lum bir psixik soha tushuniladi. Bu
olimlar aqliy bo shliqlar sof kognitiv maqomga ega va tafakkurdan tashqarida
ʻ
mavjud emas deb hisoblashadi.
Tafakkur ko lami va kognitiv model tushunchalari fe'lga nisbatan alohida
ʻ
ahamiyatga ega, chunki barcha og zaki kategoriyalar real dunyoda o xshashi
ʻ
ʻ
bo lmagan kontseptual mavjudotlardir. Ular fe'l nimani ifodalashini aniqlashtirish
ʻ
va modellashtirish, u qanday ma'lumotni so zlashtirganligi haqidagi savolga javob
ʻ
berish imkonini beradi.
Kognitivistlar uchun til tizimi lingvistik ma'no belgilanadigan kontekstdan
ko ra muhimroq rol o ynaydi.
ʻ
ʻ
Ch. Fillmorning
15
fikricha, so zning lug aviy ma’nosi bilim doirasi
ʻ
ʻ
(tuzilmasi) bilan “perspektiv”, ya’ni muayyan harakatlar dasturi yoki diqqatni
shaxsga qaratish orqali bog liq bo lgan ma’lum bir sahna (yoki vaziyat) orqali
ʻ
ʻ
ifodalanadi.
Xuddi shu tamoyil til birliklarini tushunishda ham yotadi. Har qanday
ma'noni yetkazishda leksik birlik mos keladigankognitivkontekstni (yoki ramkani)
faollashtiradi, ya'ni, asosiy tushunchalar haqidagi oddiy bilimlar modeli sifatida
aks etadi. Shu bilan birga, eng qiyin masala haligacha lingvistik ma'no haqidagi
bilimlar tugaydigan va lisoniyma'no bilan bog liq bo lmagan umumiy, qomusiy
ʻ
ʻ
bilimlar boshlanadigan chiziqni aniqlash va dunyo haqidagi qaysi bilimlarni
tushunish uchun qaysi biri zarur ekanligini va emasligini aniqlashdir. Katta
ehtimol bilan aytish mumkinki, bu chegara umuman mavjud emas. Shuni yodda
tutish kerakki, ramka (yoki kognitiv tuzilma) so zlashuvchi jamoaning bir qismi
ʻ
13
Fauconnier G., Turner M. The Origin of Language as a Product of the Evolution of Modern Cognition // Origin
and evolution of languages: approaches, models, paradigms / B. Laks (ed.). L., 2008.
14
Lakoff, George and Mark Turner. 1989. More than Cool Reason: A Field Guide to Poetic Metaphor (Chicago:
University of Chicago Press).
15
Fillmore Ch. J. The Case for Case. In Bach & Harms (eds): Universals in Linguistics Theory. New York. 1968. –
1-88 p. 
13

---

tomonidan baham ko rilgan madaniy jihatdan aniqlangan, o rnatilgan bilim
ʻ
ʻ
turidir.
"Perspektivlashtirish" tushunchasi R. Langackerning
16
fikriga ko ra "profil
ʻ
yaratish" tushunchasiga parallel. Profilni tuzish fe'l orqali uzatiladigan
strukturaning eng muhim tarkibiy qismlari, ya'ni sub'ekt va ob'ekt bilan
belgilanadi. Diqqatni jamlash yoki perspectivlashtirish ularning ahamiyatidan qat'I
nazar, alohida bo limlarini turli xil tarkibiy qismlarga yo naltirilishi mumkin va
ʻ
ʻ
bu sizga ramkaning istalgan bo limlarini, ya'ni bilimning har qanday elementlarini
ʻ
faollashtirishga imkon beradi. Bu R. Lanackerning kognitiv grammatikasi bilan
solishtirganda freym semantikasining ko proq universalligini ta'minlaydi.
ʻ
Xususan, freym tuzilmalari fe'llarni tematik printsipga ko ra leksik turkumlash
ʻ
uchun asos bo lib xizmat qilishi mumkin. Masalan, tafakkur fe'llarining leksik
ʻ
printsipga ko ra bo linishi har xil tafakkur turlari va ularning xususiyatlari
ʻ
ʻ
(tafakkur intensivligi, o z kuchi yoki aqlidan foydalanish va boshqalar) to g risida
ʻ
ʻ ʻ
bilimlarni, turli xil tafakkur manbalarini bilishni anglatadi. Bu xususiyatlarning
barchasi turli fe'llarning lug aviy ma'nolarida turlicha ta'kidlangan yagona
ʻ
"tafakkur" ramkasining tarkibiy qismlaridir.
Freym konstruktsiyalarini ko rib chiqish, funktsional darajada har xil
ʻ
ma'nolarni shakllantirish usullarini tushuntirishga yordam beradi va bu quyidagi
nazariyadan foydalanishning mumkin bo lgan yagona istiqbolli harakatidir.
ʻ
Xususan, freym semantikasi yordamida bir qator voqealar vaqtinchalik ketma-
ketlikda yoki sababiy aloqalar bilan bog langan holda tasvirlanishi mumkin.
ʻ
Shunday qilib, fe'l materialini o rganish uchun yangi imkoniyatlar ochiladi.
ʻ
R. Langackerning
17
kognitiv grammatikasi va freym semantikasi ko proq
ʻ
darajada kontseptsiya jarayonlarini o rganishni va uning lisoniy ma'nolarda aks
ʻ
etishini ta'kidlaydi. Prototip semantikasi fe'lni va uning kategoriyalarini
o rganishning mumkin bo lgan yo nalishi va usuli sifatida atrofdagi olam
ʻ
ʻ
ʻ
ob'ektlarini va lingvistik birliklarni guruhlarga ajratish jarayonlarini o rganish va
ʻ
ularning lisoniy ma'no va kategoriyalar tarkibida aks etishi bilan bog liq.
ʻ
16
Langacker R.W. Cognitive Grammar: A Basic Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2008. – 562- 24 p.
17
Langacker R.W. Cognitive Grammar: A Basic Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2008. – 562- 24 p.
14

---

Kategorizatsiya, kontseptualizatsiya singari, bilish jarayoni va bilimlarni
shakllantirishning umumiy tamoyillarini ochib beradigan kognitiv lingvistikaning
asosiy tushunchalaridan biridir - biz atrofdagi dunyoni qanday anglaymiz, olgan
bilimlarimizni qanday shaklda va qanday saqlaymiz, shu jumladan til yordamida
dunyo to g risida bilib, atrofimizdagi narsalar va hodisalarni ma'lum guruhlar va
ʻ ʻ
toifalarga ajratamiz: uylar, mashinalar, odamlar, harakatlar, holatlar va boshqalar,
bularning barchasi bizning xotiramizda saqlanadigan toifalar (va o ziga xos
ʻ
narsalar emas) va boshqalar aniq - masalan, nimaning ma'nosi: uy va qanday
haqiqiy narsalar ushbu turkumga kiradi.
Haqiqiy dunyoda yangi ob'ekt yoki hodisa bilan tanishish jarayonida biz uni
mavjud bilimlar bilan solishtirishga harakat qilamiz va uni ob'ektlar yoki
hodisalarning ma'lum bir toifasiga kiritishga intilamiz. Til yordamida biror narsa
yoki hodisa haqidagi ma’lumotlarni boshqa shaxsga aniq yetkazish uchun uning
qanday predmet yoki hodisa ekanligini, qaysi turkumga mansubligini bilishimiz
zarur. Masalan, bu uy yoki mashina. Bu shuni anglatadiki, biz ob'ektni toifalarga
ajratishimiz kerak - u tegishli bo lgan toifani ko rsating (nom). Bu
ʻ
ʻ
turkumlashtirish - ob'ektni ma'lum bir toifaga aqliy ravishda belgilash, bu tashqi
ko rinishda (tovush yoki grafik shaklda) til yordamida amalga oshiriladi.
ʻ
Shunday qilib, “toifalarga ajratish” tushunchasi tildan muloqot qilish,
axborotni olish va saqlash vositasi sifatida foydalanganimizda qanday bilimlarga
ega ekanligimizni va uni qanday qo llashimizni ochib beradi. Turkumlashtirish –
ʻ
bu narsa va hodisalarning toifalarini bilishning o zi ham, muayyan ob'ektlarni
ʻ
muayyan toifaga kiritish jarayonining o zidir. Demak, shunday mantiqiy savol
ʻ
tug iladi: «Ob'ekt va hodisalarni ma'lum bir toifaga kiritish qanday amalga
ʻ
oshiriladi va bilimlar kategoriyalarda qanday tamoyilga ko ra tashkil qilinadi?».
ʻ
Shuni ta'kidlash kerakki, bugungi kunda kognitiv kategoriyalarning nazariy
tabiati va ichki tuzilishiga murojaat qilgan holda, tilshunoslik sohasidagi aksariyat
ilmiy ishlanmalar Lakoffning 1988; Roschning 1973, 1975, 1977; Givonning
1984 yillardagi ishlarini
18
tahlil qilish, shuningdek, boshqa nazariy ilmiy
18
Tilshunosliknazariyasivametodologiyasi. Tuzuvchi: H. Dadaboev. -Toshkent, 2004.- B.41.
15

---

materiallarni o rganish prototip yondashuvning mohiyatini ochib beruvchi
ʻ
umumiy tamoyil va qoidalarni olish imkonini berdi:
1.
Atrofdagi voqelikning turli ob'ektlari o zlarining barcha xilma-xilligi
ʻ
bilan, farqlardan tashqari, o xshashliklarni ham ochib beradi - bu fakt bizga inson
ʻ
mavjudligi tartibsiz emas, ko plab ijtimoiy sohalarga xos bo lgan ijtimoiy
ʻ
ʻ
rivojlanishning ma'lum determinantlari mavjud degan xulosaga kelishga imkon
beradi, ya'ni, bizning mavjudligimiz tuzilgan. Bu nazariya, shuningdek, bizning
ongimiz real va boshqa mumkin bo lgan olam ob'ektlarini ma'lum ruhiy
ʻ
tuzilmalarga - o xshash yoki turli xil xususiyatlarning kombinatsiyasi bilan
ʻ
belgilanadigan toifalarga guruhlashi haqidagi tezisni shakllantirishga imkon
beradi. O z navbatida, turli kategoriyalar mavzuli guruhlarga birlashtirilib,
ʻ
ma'lum bir turkumlash tizimi - kategoriyalar tizimi shaklida ongimizda aks etadi.
Ya’ni kategoriyalar ko rinishidagi ongimiz dunyo ontologiyasini aks ettiradi;
ʻ
2.
Kategoriyalarning o zlari ma'lum bir ichki tizimga ega va ularning
ʻ
tarkibiy elementlari bir-biriga ekvivalent emas: ularning ba'zilari psixologik
jihatdan boshqalardan ko ra ko proq izolyatsiya qilingan. Shunday qilib,
ʻ
ʻ
toifalarning "tarkibi" quyidagicha: prototip (markaziy, eng tipik; ba'zan ular
prototip yadrolari deb ataladi) elementlar va kamroq tipik elementlar;
3.
Inson ongi shunday joylashtirilganki, boshqa barcha (kamroq tipik)
elementlar kategoriyali prototip elementlar atrofida birlashtiriladi, ya'ni
prototiplarning o zi kognitiv mos yozuvlar nuqtalariga aylanadi. Aynan
ʻ
ularda
ma'lum bir toifaning eng muhim belgilari aks etadi va o z
ʻ ichiga oladi. Shunday
qilib, prototipga ko ra, toifani
ʻ
bir butun sifatida aniqlash mumkin bo ladi;
ʻ
4.
Prototip ma'lum bir ob'ektni har qanday toifaga belgilashda hal
qiluvchi rol o ynaydi: agar ob'ekt umumiy (prototip) xususiyatlari bo yicha
ʻ
ʻ
prototiplar bilan o xshashliklarga ega bo lsa, u holda ma'lum bir toifaga tegishli
ʻ
ʻ
ob'ekt haqida gapirish mumkin;
5.
Prototip belgilarini ularning miqdoriy (umumiy son) va sifat
(ahamiyat) belgilariga ko ra gradatsiyasini o tkazish toifa elementlarining tipiklik
ʻ
ʻ
darajasiga ko ra mos kelishini belgilaydi; gradusli elementlar, o z navbatida,
ʻ
ʻ
16

---

uzluksiz kontinuum hosil qilishi mumkin. Shunga ko ra, toifalar orasidagi
ʻ
chegaralar noaniq bo lib qoladi, ular noaniq yoki o tish zonasi xarakterida - bu
ʻ
ʻ
vaziyatda toifalarning o zlari ko pincha aniq belgilangan chegaralarga ega emas; 
ʻ
ʻ
6.
Klassik yondashuv talablaridan farqli o laroq, prototipik kontseptsiya
ʻ
toifaning ichki tuzilishi uchun majburiy xususiyatlarning qat'iy, qat'iy ro yxatini
ʻ
belgilamaydi, aksincha, "oilaviy o xshashlik" bilan birlashtirilgan
ʻ
xususiyatlarning xilma-xilligi ahamiyatiga ko ra farqlanadi va bunga qarab,
ʻ
prototipga xos bo lgan narsa, ushbu toifadagi barcha a'zolar uchun
ʻ
umumlashtiruvchi hisoblanadi;
7.
Kognitiv toifalarning elementlarini ikki turga bo lish
ʻ
mumkin:
prototipik va prototipik bo lmagan. Birinchi tur (prototipik elementlar) ma'lum bir
ʻ
toifadagi boshqa a'zolar bilan umumiy bo lgan umumiy xususiyatlarning ko proq
ʻ
ʻ
soniga va shunga muvofiq boshqa toifalar a'zolariga xos bo lgan kamroq
ʻ
xususiyatlarga ega. Ya'ni, turli toifadagi prototip elementlari bir-biridan nihoyatda
farq qiladi. Ikkinchi tur (ba'zida prototipik bo lmagan elementlar toifalar orasidagi
ʻ
o tish davri deb ataladi) ma'lum toifadagi boshqa elementlar uchun umumiy
ʻ
bo lgan bir qator xususiyatlarga ega, shuningdek, boshqa toifalarga xos bo lgan
ʻ
ʻ
bir qator xususiyatlarni namoyish etadi. 
Bu yana toifalar orasidagi chegaralar noaniq bo lishi mumkinligini
ʻ
ko rsatmoqda. Inson butun umr atrofdagi mavjudotni bilishdan to xtamaydi. U
ʻ
ʻ
ma'lum bir darajadagi konventsiya bilan olgan ma'lumotni lingvistik va lisoniy
bo lmagan tillarga ajratish mumkin. Tilshunoslik bilimlari mavzular bo yicha
ʻ
ʻ
bilimlarni, hodisalar, jarayonlar va ularning belgilari (entsiklopedik, umumiy
bilim)ga lisoniy bo lmagan - o ziga xos lisoniy birliklar va ularning ma'nosi
ʻ
ʻ
haqidagi ma'lumotlarni nazarda tutadi.
Inson butun umr atrofdagi mavjudotni bilishni to xtatmaydi. U ma'lum bir
ʻ
darajadagi konventsiya bilan olgan ma'lumotni lingvistik va lisoniy
bo lmaganlarga bo linishi mumkin. Tilshunoslik predmetlar, hodisalar, jarayonlar
ʻ
ʻ
va ularning belgilari (entsiklopedik, umumiy bilimlar) to g risidagi bilimlarni,
ʻ ʻ
lisoniy bo lmagan - o ziga xos lisoniy birliklar va ularning mazmuni to g risidagi
ʻ
ʻ
ʻ ʻ
17

---

ma'lumotlarni o z ichiga oladi. Inson xotirasi, lingvistik bilimlar bilan bir qatorda,
ʻ
atrofdagi dunyoning ajralmas qismi bo lgan lisoniy bo lmagan ma'lumotlarni ham
ʻ
ʻ
qayd etadi – bizning ongimizda ushbu ikkala ma'lumot turi ham kategorik shaklga
ega. Ushbu yondashuv bilan inson tili kategorik shakllanish bo lib, unda quyidagi
ʻ
toifalar ajratiladi: so zlar sinflari va parametrlar ya’ni grammatik kategoriyalar.
ʻ
Ma'lumki, so z tilimizning asosiy birligi bo lib, bu til birliklarini turkumlash,
ʻ
ʻ
aslida so zlarni turli toifalarga yoki sinflarga (o ziga xos guruhlarga) birlashtirish
ʻ
ʻ
ekanligini belgilaydi. Ushbu yondashuv prototipik kontseptsiya yordamida
kategoriyalar va lisoniy ma'nolarning shakllanishini tahlil qilishga imkon beradi, til
birliklarining prototipik xususiyatlari esa ularning semantik xususiyatlaridir.
Demak, fe'lni prototip semantikasi nuqtai nazaridan tahlil qilish fe'llarning u yoki
bu kategorik mansubligini va ularga mos keladigan ma'noni belgilaydigan
prototipik xususiyatlarni aniqlash va tanlashga asoslangan.
Tadqiqotning muhim nazariy tomoni bu fe'lning kelib chiqishini kontseptual
tahlil qilishdir, uning natijalari xulosa qilishga imkon beradi, o rganilayotgan
ʻ
fe'llarning ma'nosini rivojlantirish va shakllanishi, grammatik va leksikogrammatik
kategoriyalar to rtta giper kategoriyalar belgining ifodalanishi bilan bog liq:
ʻ
ʻ
1.
antroponimiya (unda elementlar bayon muallifiga qaratilgan –
modallikning har xil turlari);
2.
subyektivlik (bunda sub'ekt va uning xususiyatlari muhim:
faoliyat darajasi, ixtiyoriyligi, nazorati, denotativligi);
3.
aspektuallikning vaqtliligi (hodisaning sifatli xususiyatlariga
qaratilgan;
4.
obyektivlik (ob'ektga yo naltirish - instrumentallik,
ʻ
samaradorlik).
Tadqiqot maqsadiga erishish uchun avval ushbu til birliklarini predmetli
kognitiv tahlil qilish uchun avvalo ingliz tilida mavjud bo lgan barchata fakkur
ʻ
fe'llarni ko rib chiqish zarur bo ladi. 
ʻ
ʻ
So zni gapdagi funksionalligi nuqtai nazaridan idrok etish jarayonini
ʻ
o rganish uchun funksional-semiologik yondashuvni qo llash maqsadga muvofiq
ʻ
ʻ
18

---

ko rinadi, bu yondashuv til birliklarining ikki daraja: tizimli va funksional
ʻ
bo linishi bilan tavsiflanadi. Tizim darajasida turkumlashtirish ikkita bo g inni o z
ʻ
ʻ ʻ
ʻ
ichiga oladi: leksik (tematik sinflarga ajratish) va grammatik (leksikogrammatik va
Grammatik kategoriyalarga).
Funktsional darajada so z leksikogrammatik kategoriya bilan bog lanadi:
ʻ
ʻ
gapni tuzishda leksik va Grammatik turkumlash o rtasida o zaro ta'sir sodir
ʻ
ʻ
bo ladi, buning natijasida ma'lum bir ma'no uzatiladi. Demak, funksional jihatdan
ʻ
fe’l bilishning integral jarayoni doirasida tushuniladi, bunda bir qancha omillar
o zaro ta’sir qiladi: fe’l ma’nosi – leksik va grammatik; uning gapdagi konstruktiv
ʻ
o rni, tuzilishi, fe’l bilan bog langan gapning boshqa elementlarining leksik va
ʻ
ʻ
Grammatik ma’nolari ko rinishidagi eng yaqin lingvistik kontekstdir. Ushbu
ʻ
o zaro ta'sir bir nechta printsiplarni amalga oshirish orqali osonlashtiriladi:
ʻ
1.
Aktualizatsiyalar (fe'lning asl ma'nosidan foydalanish);
2.
Qaytaturkumlash (fe'lning asl ma'nosini o zgartirish);
ʻ
3.
Polikategorizatsiya (bir vaqtning o zida bir nechta toifalar
ʻ
qiymatlarini amalga oshirish).
Shu bilan birga, aktualizatsiya tamoyilini amalga oshirish tizim darajasida
fe'l tegishli bo lgan toifaning prototip xususiyatlarining mavjudligini, qayta
ʻ
toifalash printsipi – dastlab fe'l bilan bog lanmagan kategoriyaning prototip
ʻ
belgilarining mavjudligini nazarda tutadi. O rganilayotgan polikategorizatsiya
ʻ
printsipi – bir vaqtning o zida bir nechta toifalarning prototip xususiyatlarining
ʻ
mavjudligi ta’kidlaydi.
N.N.Boldirev asarlarida fe'lning funktsional toifalanishi kontseptsiyasini
ishlab chiqdi: bu ma'lum so zlarning ma'lum sintaktik tuzilmalar doirasida ma'lum
ʻ
birikmasidan foydalanishdir
19
. Tahlil fe'lning semantic ma'nosini shakllantirishda
qo llaniladigan konseptual xususiyatlarni, shuningdek ularni amalga oshirishning
ʻ
til mexanizmlarini aniqlashga imkon beradi, ya'ni fe'lning funktsional ma'noda
19
Болдырев Н.Н. Концептуальная основа языка // Когнитивные исследования языка. Вып.
IV.Концептуализация мира в языке: коллективная монография. – Москва: Ин-т языкознания РАН; Тамбов:
Издательский дом ТГУ им. Г.Р. Державина, 2009. – С. 25-77.
19

---

turkumlanishi va semantic ma'nosining shakllanishi jarayoni ikki jihatdan
o rganiladi: lingvistik va kognitiv.
ʻ
Ingliz tilidagi fe'lga asoslangan holda til birliklari ma'nosining kognitiv
jihatlarini va so z semantikasini shakllantirish mexanizmlarini o rganish uchun
ʻ
ʻ
funktsional-semiologik va prototip usullardan foydalanish imkoniyati tadqiqot
uchun qiziqarli savoldir. Tizim darajasida leksik-grammatik turkumlashtirish
jarayonida fe’llar shartli ravishda turli sinflarga (toifalarga) ajratiladi: harakat,
jarayon, xususiyat, holat, munosabat. Ya'ni, semantic jihatdan har bir fe'l tevarak-
atrofdagi voqelikning voqea-hodisalar tomonini aks ettiradi, uni kontseptual
jihatdan harakatga ham, jarayonga ham, xususiyatga va hokazolarga ham keltirish
mumkin. Bundan tashqari, "hodisa" atamasi umumiy atama sifatida ishlatiladi
(konseptualizatsiya usulidan qat'i nazar, u hodisani belgilash uchun xizmat qiladi)
va og zaki toifalarning har qanday o ziga xos tipologiyasi fundamental ma'noga
ʻ
ʻ
ega emas.
Bunday tipologiya keng tarqalganligi va turli ilmiy ishlarda tez-tez
qo llanilishi tufayli tanlanadi (masalan, bir qator olimlar nomi keltirilganlardan
ʻ
tashqari, fe'llarning quyidagi sinflarini ham o z ichiga oladi: harakatlar, faktlar,
ʻ
ishlar, holatlar va boshqalar. Lekin ularning barchasi, mohiyatiga ko ra, yuqoridagi
ʻ
sxema bilan bog liq bo lishi mumkin).
ʻ
ʻ
Fe'lni gap bo lagi sifatida ko rib chiqsak, shuni esda tutish kerakki, bunda
ʻ
ʻ
harakat fe'llari (jismoniy harakat fe'llari) prototip vazifasini bajaradi. Ular "ma'lum
bir sub'ekt-agent ma'lum bir bemor-ob'ektga qaratilgan aniq qasddan harakatni
amalga oshiradigan va ushbu ob'ektning ma'lum bir modifikatsiyasiga erishadigan
hayotiy voqealarni" ifodalaydi. 
Boshqa barcha fe'llar o zlarini protopik o zakdan uzoqlashtiradi, undan
ʻ
ʻ
ma'lum masofada joylashgan va shu bilan birga tevarak-atrofdagi voqelik
hodisalarini (sub'ektning faoliyati va irodasiga bog liq bo lmagan) jarayonlar
ʻ
ʻ
shaklida konseptual ravishda ifodalaydi, xususiyatlari (sub'ektning unga xos
bo lgan harakat va xatti-harakatlar nuqtai nazaridan xususiyatlari), holati
ʻ
(jismoniy, aqliy, hissiy holati, intellectual qobiliyatlari, ko nikmalari) va
ʻ
20

---

munosabatlar (an'anaviy mantiqiy turlardan foydalanish: farqlar, o ziga xoslik,
ʻ
yozishmalar va boshqalar). Harakat fe’llarining prototip belgilarini aniqlash
algoritmi quyidagicha: avvalo, “harakat” tushunchasining mohiyatini, mazmunini
tushuncha bo limida, so ngra unga bog langan fe’llarni, “subyekt-agent” va
ʻ
ʻ
ʻ
"obyekt-bemor"ni tahlil qilish zarur. Shunday qilib, kontseptual mazmunning ta'rifi
tegishli tushunchalarni har tomonlama tahlil qilish orqali ta'minlanadi: jarayon,
mulk, holat, munosabat.
Amalga oshirilgan tahlil shuni ko rsatadiki, harakat fe'llarining semantikasi
ʻ
turli xil xususiyatlar bilan tavsiflanadi, ular quyida keltirilgan:
1) mavzuga yo naltirilgan (ma'lum bir turdagi mavzuga yo naltirilganlar):
ʻ
ʻ
- faoliyat (sub'ektning harakatni amalga oshirish uchun o z energiyasidan
ʻ
foydalanishi);
- iroda (subyektda ma'lum bir harakatni amalga oshirish uchun ma'lum bir
niyatning mavjudligi);
- nazorat qilish qobiliyati (mo ljallangan natijani olishni nazorat qilish
ʻ
qobiliyati);
2) obyektga yo naltirilgan (obyektning ma'lum bir turiga va unga ta'sir qilish
ʻ
xususiyatiga qaratilganlar):
- o ziga xos ta'sir (obyektning ma'lum bir modifikatsiyasiga erishilganda);
ʻ
3) aspektual-vaqt va sifat belgilari:
- o z vaqtida lokalizatsiya (harakat vaqtini aniq ko rsatish, masalan: soat
ʻ
ʻ
beshda),
- faza diskretligi (fazalarga bo linish: harakatning boshlanishi, oxiri,
ʻ
o rtasi),
ʻ
- harakatning ko pligi (bir martalik, ko plik, takroriylik), davomiylik.
ʻ
ʻ
Masalan: "Tom was painting the fence at 5 o clock yesterday".
ʻ
Protsessual fe'llarning o ziga xos xususiyati sub'ektning psevdo-faolligi,
ʻ
uning rasmiy xarakteridir. Bunday gaplarni qurishda faoliyat faqat grammatik
formula bo lib, ob'ekt ko pincha umuman yo q
ʻ
ʻ
ʻ ("The sun rose" – quyosh faqat
tilde chiqadi va botadi, haqiqiy dunyoda emas).
21

---

Egalik fe'llar haqida gapirganda, shuni ta'kidlash kerakki, ular faraziy
ravishda sub'ektning umumlashtirilgan, ko pincha mavhum shaklda
ʻ
(umumlashtirilgan yoki umumlashtirilgan faoliyat) va shunga mos ravishda
obyektga umumlashtirilgan yoki umumlashtirilgan-yo naltiruvchi ta'sirni
ʻ
anglatadi ("He paints houses").
Statal fe'llar subyektning faolligi va obyektga ta'siri hech qanday tarzda
namoyon bo lmaydigan, ya'ni ular havolaga ega bo lmagan hodisalarni bildiradi
ʻ
ʻ
(yo naltiruvchi bo lmagan faoliyat va noaniq ta'sir:
ʻ
ʻ