Türkmen halk döredijiligi

Halky kyssalar. Efsanalar

---

98
Türkmen halk döredijiligi
Şeýtan «eşegi»
Halypa bagşylar: «Dutary Eflatun ýasapdyr» diýip aýdardylar.
Günlerde bir gün Eflatun hat ýazmakdan ýadap, Güne kakap ýatan tut 
agajynyň üstünde oturypdyr. Akyldar nirede otursa-da, pikir eder eken. 
Tudy eli bilen elläp: «Şundan bir zat ýasap bolmazmyka?!» diýip, içini gep-
ledipdir: Paltadyr teşesini eline alyp, tut agajyny ýonup başlapdyr. Okara 
ýaly bir zat ýasap, oňa sap dakypdyr, ýel çykar ýaly deşik edipdir. Kakan 
içegäni dakyp, çalyp görüpdir. Ses çykmandyr. Deşiklerini, kirşini barlap, 
ýene çalypdyr. Guraldan ses çykmandyr. Lapy keç bolan akyldar: «Nädende 
guraldan ses çykarka?» diýip, köp pikir edipdir. Paýhasyny bir ýere jemläp 
bilmändir. Çykalga tapman, garanjaklap durka, bir ýerden şeýtan gelip: 
− Meniň adymy goşsaň, ýasan guralyňdan ses çykar ýaly edeýin
– diýipdir. Eflatun gysyk däl eken. 
– Bolýar – diýipdir. – Seniň adyňy şu guralyň içine goşaýyn.
Şeýtan ýerde ýatan kiçijik çöpi iki bölüp, bir bölegini guralyň kirşiniň 
aşagyna goýupdyr-da: 
− Hany, indi çal bakaly, ses çykarmyka, çykmazmyka?
– diýipdir.
Eflatun çalypdyr. Guraldan şirin ses çykypdyr. Şeýtan:
− Akyldar, ady näme? – diýip sorapdyr.
− Ýasap durşum, heniz adyny bilemok.
− Goşa tary bar eken. Goý, bu guralyň ady dutar bolsun.
Şeýdip, dutar döredilipdir. Şeýtanyň goýan çöpüne bolsa «şeýtan 
eşek”diýip at beripdirler.
Ussa Guşuň minarasy
Gadym zamanda elinden dür dökülýän daş ussasy bar eken. Owadan, 
haşamly, Gün bilen çaknyşýan ululy-kiçili minaralary salmakda onuň bilen 
bäsleşäýjek ussa tapylmanmyş. Onuň salan minaralaryny görmäge çar ta-
rapdan adam bary Horezme gelip durmuş, gelip durmuş. Her kim owadan 
zady görjek, owadan minaralary, köşkleri saldyrjak. Hanlar, şalar Horezme 
gelip, ussa hödürläbilen zadyny hödürläp, öz ýurduna äkitjek bolýarmyş. 
Ussa «Towşana dogduk depe» diýip, Horezmden çykmanmyş. 
Günlerde bir gün Horezm şasy emeldarlaryny çagyryp, matlabyny 
orta atanmyş: 

---

99
− Men garradym, dyzymdan kuwwat, gözümden nur gitdi. Ölmänkäm 
gözellikde Gün bilen bäsleşýän bir minara saldyrmak niýetim bar.
Wezir-wekiller, ähli ulamalar şanyň niýetini mübäreklänmişler. Şa-da 
ertesi ussany ýanyna çagyryp:
− Ussa, maňa bir minara salyp ber. Boýy, gözelligi Gün bilen 
bäsleşsin. Gören haýranda, görmedik armanda bolsun. Harajady menden, 
ussatlyk senden. Eger minarany diýşim ýaly edip salsaň, ýeke dikrarym 
seniňki – diýipdir.
Şalykda gyt zat barmy?! Sanly günde ussa gerek zatlary tapyp be-
ripdirler. Ussa nakgaşlary, hünärli adamlary ýygnap, minara salmaga 
başlapdyr. Şanyň, wezir-wekilleriň, tutuş Horezm halkynyň ünsi ussanyň 
salýan minarasyndamyşyn. Şanyň gyzy hem aram-aram minarany gör-
mäge gelýärmişin. Bir güni gyzyň gözi ussa düşenmişin. Ussa hem gyzy 
görüp, ikisi aşyk-magşuk bolanmyşyn. 
Agyr güzaplardan soň minara bitere gelenmişin. Minarany gören şa 
ussanyň ussatlygyna haýran galyp, içinden «Aperin» diýenmişin. Minara 
bolsa Günüň şöhlesi bilen çaknyşyp, müň dürli öwsüp duranmyşyn. Şa: 
«Ussany sag-aman ibersem, ýene başga ýerde şunuň ýaly minara salar. 
Üstesine gyzymy hem alyp gider. Gowusy, muny minaradan düşenden 
öldürdeýin» diýip içini gepledenmiş-de, wezir-wekillerini, ulamalaryny 
çagyryp, niýetini mälim edenmiş. Olar hem ýene «Aperin» diýipdirler. 
Temen haltada ýatmaz. Bu habar gyzyň gulagyna ýeten. Ol hem ussanyň 
ýerdäki şägirdine aýdan. Şägirdi ýerde kerpiçleri, gerek-ýarak zatlary 
rejeläp ýokary iberýän ekeni. Bu gezek ol bir kerpije şanyň niýetini ýazyp 
iberipdir. Ussa-da şägirdine ýelim bilen kagyz ibermegini haýyş edipdir. 
Şägirdi ýelim bilen kagyzy ussa ýetiripdir. Ussa kagyzdan ganat ýasap, 
gudrat bilen asman sary uçup gidipdir. 
Aýdyşlaryna görä, ol şol uçup barşyna Porsudaky Buldumsaz diýen 
ýere baryp düşenmiş. Şol ýerde: «Indi boldum saz» diýip aýdanmyş. Hä-
zirki Buldumsaz diýen at şondan galan. Ussa Guş ady şundan soň dakylan. 
Ol Buldumsazda dynç alyp, şol uçuşyna Buhara baran. Ol ýerde hem edil 
Horezmdäki ýaly owadan minarany salan. Şeýdip, Köneürgençdäki minara 
peýda bolan.
Halky kyssalar. Efsanalar

---

100
Türkmen halk döredijiligi
Baba Omaryň ölümi
Gadym eýýamda Baba Omar diýen adam ýaşapdyr. Ol jan alyjy 
Ezraýyl bilen dost bolupdyr. 
Günlerde bir gün, Ezraýyl Baba Omaryň ýanyna gelip: 
− Dünýäde isleýän zatlaryňy menden sora. Haýyşlaryňy ýerine ýeti-
rerin – diýipdir. Onda Omar:
− Wagtym dolup, janymy aljak bolanyňda öňünden maňa habar et. 
Dost-ýarlarym, dogan-garyndaşym bilen hoşlaşaýyn. Şu islegimi ýerine 
ýetirseň, dost, senden razy bolaryn – diýip aýdypdyr.
Baba Omar wagtyň geçmegi bilen segsen ýedi ýaşap garrapdyr. Bir 
gün Ezraýyl gapydan gülüp giripdir:
− Dost, wagtyň ýetdi, amanadyňy tabşyr. 
− Ezraýyl, munyň bolmaýar. Sen meniň haýyşymy ýerine ýetirmediň. 
Name üçin öňünden habar etmediň? 
− Men saňa köp habar etdim. Saç-sakgalyň agardy. Biliňden medet, 
dyzyňdan kuwwat gitdi. Indi sandan galdyň, garradyň.
Ezraýyl Omaryň janyny almaga häzirlenipdir. Onda Baba Omar: 
– Dost, meni bagyşla, garranymy bilmändirin. Mümkin bolsa, maňa 
bir gün puryja ber – diýip ýalbarypdyr. Ezraýyl dostunyň ýüzünden geçip 
bilmän, bir günlük rugsat berip gidipdir. 
Baba Omar gijesi bilen ýatman, özi ýaly on adam ýasap, olara öz 
egin-eşigini geýdiripdir. «Ezraýyl gelse, şularyň biriniň janyny alar. Men 
diri galaryn» diýip, Baba Omar gaçyp gidipdir.
Ertesi Ezraýyl Baba Omaryň jaýyna gelip, ony çagyrypdyr. Ýerli-
ýerden «Lepbeý-de, lepbeý» bolşup, on sany «Baba Omar» jogap berip-
dir. Ezraýyl aljyrap, olaryň haýsynyň janyny aljagyny bilmändir. Ahyr ol 
Taňrynyň ýanyna baryp, bolan işleri aýdypdyr. Taňry oňa: «Olar emeli 
«Baba Omarlardyr”. Sen ýanyňa Jebraýyly alyp, pylan ýerde onuň gabryny 
gazyberiň. Onuň özi baryp şol çukura girer» diýipdir.
Bular Taňrynyň aýdan ýerine baryp, gabyr gazyberipdirler. Baba 
Omar hem şol gaçyp barşyna olaryň üstünden barypdyr. Görse, iki sany 
adam, biri: «Uzyn bolar», beýlekisi: «Gysga bolar» diýip dawalaşyp durlar. 
Baba Omar olaryň näme üçin dawalaşýandygyny bilmek üçin ýanlaryna 
baryp salam beripdir. Salamyny alypdyrlar. Olar bir ölen adamyň gabrynyň 
uly ýa-da kiçidigini biljek bolýandyklaryny aýdypdyrlar. 

---

101
Şol wagt Ezraýyl Baba Omary tanapdyr. Emma Omar ony tanamandyr. 
Baba Omar olardan ölen adamyň boýunyň nähilidigini sorapdyr. Olar 
ol adamyň boýunyň edil onuň özüniňki ýalydygyny aýdyp, çukura girmegi-
ni sorapdyrlar. Baba Omar çukura girende, Ezraýyl onuň ýakasyndan tutup, 
«Amanadyňy tabşyr» diýip janyny alypdyr.
Baba Omar şeýdip dünýäden ötüpdir.
Halky kyssalar. Efsanalar

---

102
Türkmen halk döredijiligi