Türkmenistanyň Bilim ministrligi

 
 

---

160 
Özbegistan ýurduň halk hojalygynyň dikeldiş ýyllarynda
Raýatlyk 
urşunyň 
ýeňişli 
gutarmaklygy 
bilen 
Türküstanda ýurdy sosialistik esasda özgertmek ugrunda 
hereket başlanýar. 20-nji ýyllaryň başlarynda Türküstanyň 
obalarynda feodal-patriarhal gatnaşyklarynyň galyndylary 
saklanyp galypdyr.
1918-1920-nji ýyllarynda Türküstanda agrar özgertmeler 
geçirilen hem bosa, ýerleriň, mallaryň, oba hojalyk zähmet 
gurallarynyň esasy bölegi baýlaryň we feodallaryň ellerinde 
galypdyr. Daýhanlary ezmegiň orta asyr görnüşleri saklanyp 
galypdyr. 
Sosial-ykdysady taýdan yza galmaklyk zähmetkeş halkyň 
syýasy aňynyň ösüşini bökdäpdir. Ilatyň arasynda musulman 
ruhanylaryň täsiri saklanypdyr. Birinji jahan we raýatlyk 
uruşlary Sowet Türküstanynyň ykdysadyýetine ägirt uly zyýan 
ýetiripdir. Ilatyň 80 %-i ýaşaýan oba ýerleri tozgunçylykly 
ýagdaýda bolupdyr. 
1921-nji ýyldaky öndürilen oba hojalyk önümi uruşdan öňki 
derejesiniň 3-den 1-ne barabar bolupdyr. Ekin meýdanlary 
1915-nji ýylda 3 million desýatin bolanlygyndan 1921-nji ýylda 
1,7 million desýatyna çenli pese düşüpdir. Uruş ýyllarynda 
suwarymly ýerleriň 50-%-i hatardan çykypdyr.
Weýrançylyk senagatyň ýagdaýny has hem agyrlaşdyrypdyr. 
Içki we daşky uruşlar zerarly pagta arassalaýan, pagta ýagyny 
öndürýän, sabyn zawodlary, şeýle hem birnäçe şahtalar hatardan 
çykarylypdyr. 1920-nji ýylda senagatyň umumy önümi 1914-nji 
ýylyň derjesiniň 20 %-ne barabar bolupdyr. 
Ulag aragatnaşygy doly diýen ýaly hatardan çykypdyr. Puluň 
hümmeti örän pese gaçypdyr. Respublikanyň ilatyna azyk we 
gündelik ulanylýan harytlar düýbinden ýetmezçilik edipdir. 
Parahatçylykly sosialistik hojalyk gurluşygyna geçmek üçin 

---

161 
ýurduň ykdysadiýetini täzeçe guramamaklygy- täze ykdysady 
syýasata geçilmegini talap edipdir.
1921-nji ýylyň mart aýynda RK(b)P-nyň X gurultaýy bolup, 
onda täze ykdysady syýasata (NEP-e) geçmek barada karar 
kabul edilýär. Bu karara laýyklykda öňki dowam edip gelýän 
"azyk razwýorstkasy" natural azyk salgydy bilen çalşyrylypdyr. 
Bu bolsa, daýhanlara salynýan salgydyň iki esse pese 
gaçmagyna getiripdir we oba hojalygyk önümleriniň artmagyna 
şert döredipdir. 
1921-nji ýylyň aprel-maý aýlarynda Türküstanyň MIK-i 
täze ykdysady syýasaty durmuşa geçirmek barada karar 
çykarýar. Şu karara laýyklykda ýurtda oba hojalygyny täzeden 
özgertmek ugrunda hereketler ýaýbaňlanýar. 
1921-nji ýyldan başlap, täze ykdysady syýasata geçilip 
başlanmagy tutuş halk hojalygyny täzeden üýtgedip gurmagy 
talap edipdir. 1922-nji ýyldan başlap, senagatyň dikeldilişi 
bütinleý özgeripdir. Diňe 1922-nji ýylyň ikinji ýarymynda senz 
senagatynyň kärhanalarynyň sany 30- %, onda işleýän işçileriň 
sany bolsa, 32-% köpelipdir. 
Döwlet senagaty ähliumumy önümiň 93,1-%-ni beripdir. 
Fabrikleriň we zawodlaryň dikeldilmegi doly güýjünde gidipdir. 
Senagatyň dikeldilmeginde we ösdürilmeginde hem uly 
üstünlikler gazanylypdyr. 
1923-nji ýylda ýyllyk senagat we söwda dolanyşygy 1922-
nji ýyl bilen deňeşdireniňde 59 million manat bolanlygyndan 
133 million manada barabar bolupdyr. Nebit önümleri 60-%, un 
60-%, çakyr-70-%, gant önümleri 90-% köpelipdir. Pagta 
senagaty hem ösüpdir.
1924-1925-nji ýyllarda Türküstanyň ähli senagatynyň 
umumy önüminiň möçberi uruşdan öňki döwrüň 79,4 %-e deň 
bolupdyr. Senagatyň dikeldilmegi we ösmegi işçiler synpynyň 
hem san we hil taýdan ösmegine getiripdir. 1922-nji ýylyň 

---

162 
ýanwaryndan 1925-nji ýylyň ýanwaryna çenli işçileriň we 
gullukçylaryň sany 6244 bolanlygyndan 14824 adama barabar 
bolup, iki esseden hem gowrak ösüpdir. 
Pagta arassalaýan senagatda işçileriň sany alty esse, 
çaphana senagatynda sekiz esse artypdyr. Türküstan boýunça 
ähli işçileriň 30-%-i ýerli milletiň wekili bolupdyr.
1918-1920-nji ýyllaryň ilkinji agrar özgertmeleri diňe iri 
ýer eýeçiligini ýok etipdir. Emma ýerleriň, esasan hem 
suwarymly ekerançylykly etraplarynda ýerler entek eziji 
gatlagyň ellerinde saklanýardy. Ýer eýeçiliginde patriarhar-urug 
we feodal galyndylar saklanypdyr. Garyplaryň esasy bölegi 
öňküsi ýaly ýersiz, malsyz hem-de oba hojalyk guralsyz 
bolmagynda galýardy. 
Bularyň hemmesi oba hojalygynda öndüriji güýçleriň 
ösmegini bökdäpdir hem-de Türküstan ASSR-da köne ýer-suw 
gatnaşyklarynyň ýok edilmegini talap edipdir. Şoňa görä hem iri 
ýer eýeleriniň ýerleri ellerinden alnyp, olaryň ýerleri batraklara, 
ýersiz we az ýerli daýhanlara paýlanyp başlanypdyr. Ýer-suw 
reformasy ýer eýeleri tarapyndan düýpli garşylyklara sezewar 
bolupdyr. Şoňa görä hem bu reformanyň gidişinde ýer 
eýeleriniň garşylyklaryny aýgytly basyp ýatyrmaly bolupdyr. 
1921-nji ýylda ýer-suw reformasyny geçirmek üçin 
daýhanlaryň goşçylar soýuzy döredilýär. Goşçylar soýuzy öz 
hatarynda batraklary, garyplary hem-de orta daýhanlaryň has 
işeňňir 
toparlaryny 
birleşdiripdir. 
Goşçylar 
soýuzy 
kompartiýany, sowet häkimiýetini, zähmetkeş daýhanlaryň giň 
köpçüligi bilen bagalanyşdyrýan halka bolup hyzmat edipdir.
Özbegistanyň obalarynda goşçylar soýuzlary 1920-1921-nji 
ýyllarda döredilýär. Täze ykdysady syýasatyň ilkinji ýyllarynda 
olar oba hojalygyny dikletmekde, zähmetkeş daýhanlar bilen 
işçileriň soýuzyny pugtalandyrmakda, kulaklaryň, baýlaryň 
ezijilik mümkinçiliklerini çäklendirmekde uly rol oýnapdyrlar. 

---

163 
Goşçylar soýuzy sowet döwletiniň täze salgyt syýasatyny 
daýhanlara giňden düşündiripdirler. Obalarda salgyt salmagyň 
obýektlerini hasaba almaga, baýlaryň salgytdan gizleýän 
ýerleriniň we mallarynyň üstüni açmaga maliýe organlaryna 
kömek beripdirler.
Bu gurama ýer-suw meselesini çözmek ugrundaky göreşiň 
gidişinde döräp, obada synpy göreşi ýaýbaňlandyrmakda oba 
zähmetkeşleriniň ykdysasy-syýasy bähbitlerini goramak, olary 
sosialistik gurluşyga çekmek işinde kompartiýanyň ygtybarly 
daýanjy bolupdyr. 1921-nji ýylyň tomsuna çenli Türküstan 
ASSR-nyň obalarynda alty müňe golaý goşçylar soýuzynyň 
bölümleri döredilip, ol öz içine 90 müňden gowrak agzany 
alypdyr. 
1921-1922-nji ýyllarda Türküstanyň Semireçýe, Syrderýa, 
Fergana we Zakaspiý oblastlarynda ýer-suw reformalary 
geçirilýär. 1921-1922-nji ýyllaryň ýer-suw reformasynyň uly 
syýasy we halk hojalyk ähmiýeti bolupdyr. Reforma baý-
kulaklara uly zarba urupdyr.
1922-nji ýylyň 20-nji sentýabrynda Türküstan ASSR-nyň 
MIK-i tarapyndan "Türküstanda ýerden peýdalanmak barada"
Kanun kabul edipdir. Bu bolsa, daýhanlaryň ýokary hasyl 
almagyna ýardam beripdir. Türküstanda bu döwürde 
pagtaçylyga hem aýratyn üns berlip başlanýar. Oba hojalygynda 
geçirilen dikeldiş işleri pagtaçylygyň mundan beýläk-de 
ösmegine getiripdir. 
Türküstanda pagtaçylygyň ösmegine RSFSR hem uly 
ýardam edipdir. 1921-1922-nji ýyllaryň dowamynda TASSR 
RSFSR hökümetinden pagtaçylyk etraplarynyň ýaşaýjylary üçin 
4,5 million put bugdaý alypdyr. Alnan bugdaý pagtaçylara bazar 
nyrhyndan 20-% pes nyrhdan satylypdyr. 
Türküstan ASSR-da oba hojalygynyň dikeldilmegi 
irrigasiýa işleriniň dikeldilmegine hem bagly bolupdyr. 

---

164 
Respublikada 
irrigasiýa 
işleriniň 
mundan 
beýläk-de 
kämilleşmeginde 1921-nji ýylyň fewral aýynda suw barada 
kanunyň çykarylmagy oňyn netije beripdir. Bu kanun boýunça 
suwlary paýlamak öňki ýaly baýlaryň we ruhanylaryň bähbidine 
laýyk gelýän adat boýunça däl-de, zähmetkeş daýhanlaryň 
bähbitlerine laýyk geler ýaly edilipdir. 
Şeýle hem şol ýylyň noýabr aýynda suwa döwlet 
tarapyndan salgyt salmak baradaky dekret kabul edilýär. Ilatdan 
gelýän pul serişdelerini suwaryş ulgamlaryny saklamaklyga we 
bejergi işlerini geçirmeklige harçlapdyrlar. Bu geçirilen 
çäreleriň netijesinde Türküstan ASSR-ynda umumy suwarymly 
ýeriň meýdany 1922-nji ýylda 1180 müň desýatin bolan bolsa, 
ol san 1923-nji ýylda 1900 müň desýatine barabar bolupdyr. 
Türküstanda 
oba 
hojalygyny 
ýokary 
götermekde 
kooperatiwler (zähmetkeşleriň meýletin başlangyçlarda guralan 
hojalyk birleşikleri) hem esasy roly oýnapdyrlar. Türküstanyň 
dikeldiş döwründe kooperatiwleriň ähli görnüşleri, ýagny, oba 
hojalyk, karz bermek, suwaryş, ownuk senagat we beýlekileri 
giňden ösdürilipdir. 
Şol ýyllarda oba hojalyk kooperatiwinde pagtaçylyk, şeýle 
hem karz bermek kooperasiýasy has giňden ýaýrapdyr. 1921-nji 
ýylyň ahyrlarynda Türküstan ASSR-da 60 sany pagtaçylyk 
kooperatiwleri bolup, olar 105 müň pagtaçy daýhany özüne 
birleşdiripdir. Pagtaçylyk kooperasiýalary pagta ekmekligi 
guramaklyk bilen meşgullanypdyr we pagtaçylar bilen 
hasaplaşyk işlerini geçiripdirler. 
1922-nji ýylyň fewral aýynda Türküstanda oba hojalyk 
kooperatiw bileleşikleri döredilip başlanýar. Munuň maksady 
oba hojalyk kooperatiwine oba hojalyk ilatynyň esasy bölegini 
çekmekden ybarat bolupdyr. Netijede Türküstanda oba hojalyk 
önümleriniň öndürilişi ýuwaş-ýuwaşdan artyp başlapdyr. 

---

165 
1922-nji ýylda respublikada öndürilen oba hojalyk 
önümleriniň bahasy 130 million manat bolan bolsa, 1923-nji 
ýylda ol 161 million manada ýetipdir. Ekarançylyga ýaramly 
ýerleriň umumy tutýan meýdany 1923-nji ýylda 1632 müň 
desýatina barabar bolupdyr.