Tursunova Sayyora Qahramonovna

3.1.1-jadval
Ma’naviy-axloqiy fazilatlar va ular mazmunini ifodalovchi savollarning aloqadorligi

Ma’naviy-axloqiy fazilatlar	Guruh nomi	Ma’naviy-axloqiy fazilatlar mazmunini ifodalovchi savollar
Xushmuomalalik, samimiylik,kamtarlik,xayrixohlik,mehribonlik	Umumiy axloqiy sifatlar	Ma’naviyat nima?
Go‘zallikni his etish, sabr- qanoatlilik, nafsni tiyish, sharm-hayo.	Me’yorni belgilashga oid axloqiy fazilatlar	Ma’naviy me’yorlar tushunchasiga nimalar kiradi?
Halollik, saxiylik, rahm-shafqatlilik.	Ezgulik va yovuzlik tushunchalariga oid axloqiy fazilatlar	“Ezgulik”, “yaxshilik”, “yomonlik” tushunchalarining mazmun-mohiyati nimada ko‘rinadi?
Sofdillik, adolatlilik, sadoqatlilik.	To’g’rilikka oid axloqiy fazilatlar	“Adolat” tushunchasini qanday tushunasiz?
E’tiqodlilik, vijdon, diyonatlilik, iffatlilik, andishalilik, insonparvarlik, g‘amxo‘rlik.	Mas’uliyatni his etishga oid axloqiy fazilatlar	“Burch”, “vijdon”, “majburiyat” va “ma’naviy javobgarlik” tushunchalarini qanday tushunasiz?

Bunga o‘zbek xalq og'zaki ijodidan ko'plab misollar keltirishimiz mumkin. Asar qahramonlari xalqni zolimning zulmidan qutqarib xalqning olqishi va rahmatiga sazovor bo‘lganligi, munosib taqdirlanganligi haqidagi ertak, rivoyat, afsona, asotir va dostonlar behisob. Maqtash, alqash paytida:
«Tarbiya bergan ota-onangga rahmat»;
«Ta’lim bergan usto`zingga rahmat»;
«Usto`zdan ibrat olgan aqllaringga rahmat»;
«Barakalla, o‘g‘lim, qizim»;
«Aqlu-hushing, idrokingga ofarin»;
Asosan yoshi ulug'lar, ota-onalar farzandlarining ijobiy ishlaridan minnatdor bo'lishganda o‘zlarining chuqur ichki istak va niyatlarini alqash orqali amalga oshirganlar. Keyinchalik bu istak-niyatlarini Allohdan so‘raydigan bo’lganlar va shu tariqa alqash-duolar yuzaga kelgan, alqashdan oldin «ilohim» so‘zi ishlatila boshlangan.
Xalq og'zaki ijodining ko‘plab janrlarida xalq orzu qilgan, el-yurt va hukmdorlar topshirig‘ini o‘zining mardligi va matonati, donishmandligi bilan ado etgan obrazlaming mukofotlanganliklari haqida bayon qilinadi. Bu asarlardagi «...Barakalla, seni o'stirgan ota-onanga rahmat», - deb, ustidan tillo, javohirlar sochibdi; «Podsho uch kunu uch tun to‘y-tomosha qilib, qizini bahodirga uzatibdi»; «...Uni jasorati va mardligi uchun shaharga hokim (yoki vazir) etib tayinlabdi»; «Tila tilagingni, - debdi va barcha tilaklarini bajo aylabdi,» - kabi jumlalarda o‘z aksini topgan.
Farzandlami yaxshi xulqi-odobi, yaxshi o‘qishi, umuman, yaxshi inson bo‘lib yetishi uchun alqash, maqtash, rahmat aytish, duo qilish, yaxshi tilak-istak, niyat bildirish, rag‘batlantirish va mukofotlash ho`zirgi kunda ham keng qo‘llanadi, chunonchi yoshlami shunday chiroyli alqash-duolarga mos qilib tarbiyalash bugungi kunning dolzarb vazifasidir.
Xalq pedagogikasida bola tarbiyasida qarg‘ish asosan xotin-qizlar tomonidan ishlatiladigan zararli tarbiya metodi hisoblanib kelingan.
Ota-onalar bilan olib boriladigan ishlar.
Ota-onalar bilan o’tkaziladigan suhbatlar.
Suhbatlar yakka va umumiy tarzda olib boriladi. Ilk suhbat chog’ida o’quvchilarning ma’naviy-axloqiy munosabatlarini shakllantirish, ularda ma’naviy-axloqiy madaniyat kurtaklarini qaror toptirish maqsadida so’rovnoma tashkil etildi.
Sayyora Tursunova tinglovchilar bilan yaqindan tanishdi va uzluksiz ma’naviy tarbiyani boshlang’ich sinf darslarida shakllantirish yuzasidan qiziqarli suhbatini olib bordi. Talabalarga uzluksiz ma’naviy tarbiyani boshlang’ich sinf darslarida shakllantirish yuzasidan ko’rsatmalarini va tavsiyalarini betdi. Talabalar esa o’zlarini qiziqtira olgan savollari bilan o’rtoqlashdi. Shundan so’ng
S.Tursunova o’qituvchilarni O’quvchilarning bo'sh vaqtlarini to’garak mashg’ulotlari bilan band qilish maqsadida «Mahorat darsi”ga darsiga sinfga taklif etdi. O’qituvchilarni 4-«J» sinf «Mahorat darsi”ga darsiga tashrif buyurishdi. Darsni o’qituvchi ketma-ketlikda tashkil etdi.
Dars bosqichlari asosida olib borildi. Darsning har bir bosqichida uzluksiz ma’naviy tarbiyani shakllantirishga e’tibor qaratildi. O’qituvchi ma’naviyati shakllanganlik darajasi natijasida o’quvchilarda ma’naviyatni shakllantirish muhim ekanligi darsda alohida ko’zga tashlandi.
Dars jarayonlaridan namunalar keltirildi. Bunda o’quvchilar faol qatnashgani dars davomida alohida ko’rindi.
Darsda o’qituvchi uzluksiz ma’naviy tarbiyani boshlang’ich sinf darslarida shakllantirish yuzasidan topshiriqlar berildi va o’quvchilar faol javob berdilar. Bu jarayonda kompyuter axborot texnologiyalaridan foydalandi. O’quvchilar o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqlarni javobini keltirishda interaktiv harakat qilishdi.
«Siz o’z farzandingizni qay darajada bilasiz?» nomli so’rovnoma mazmuni quyidagicha:
1. Ijtimoiy munosabatlar (oila, jamoa hamda keng jamoatchilik o’rtasida tashkil etiladigan munosabatlar) jarayonidagi ishtiroki qanday? 75% qoniqarli deya javob qilgan.
2. Farzandingizga mansub bo’lgan mikro hamda makro muhitning ma’naviy-axloqiy iqlimi qanday? 75% qoniqarli
3. U kimlar bidan do’stlashgan, ularning ma’naviy qiyofasi Sizning talablaringizga javob bera oladimi? 80% qoniqaman
4. Siz farzandingizga nisbatan salbiy aloqa yoki ta’sir ko’rsatganliklarining guvohi bo’lganmisiz? 85% yo`q
5. Uning oilada tutgan o’rni qanday?85% Assiy o`rinda javobini bergan.
6. Maktabida yoki sinfida vujudga kelgan shaxsiy ziddiyatlari bormi? 85% bilmadim javobini bergan.
Dastlabki suhbat hamda ota-onalar tomonidan to’ldirilgan so’rovnomalar natijalarini tahlil etish ular bilan tashkil etiladigan tadbirlar yo’nalishi va mazmunini belgilab beradi.
Maktabning o’quv yili davomida ota-onalar bilan olib boradigan ishlari:
1. Sinf ota-onalar majlisi. 2. Umummaktab ota-onalar majlisi.
2. Ijtimoiy-ma’naviy mazmundagi suhbat va ma’ruzalar.
ota-onalarning javoblarining umumiy tahlili.
4. Farzandingiz ushbu o’quv maskanida nechanchi yil tahsil olmoqda?
5. Farzandingizni so’nggi o’quv yilidagi o’zlashtirish darajasi Sizni qoniqtiradimi? 75% qoniqtiradi.
6. Farzandingizning fanlarga bo’lgan munosabati qanday? 70% ijobiy
7. Uning fanlarga bo’lgan qiziqishini baholay olasizmi? 80% 4 bahoga baholagan.
8. Ijtimoiy munosabatlar (oila, jamoa hamda keng jamoatchilik o’rtasida tashkil bo’lganmisiz? 85% yo`q
9. Uning oilada tutgan o’rni qanday? 85% Asosiy o`rinda javobini bergan.
10. Maktabida yoki sinfida vujudga kelgan shaxsiy ziddiyatlari bormi? 85% bilmadim javobini bergan.
Dastlabki suhbat hamda ota-onalar tomonidan to’ldirilgan so’rovnomalar natijalarini tahlil etish ular bilan tashkil etiladigan tadbirlar yo’nalishi va mazmunini belgilab beradi.
O’quvchilarning ma’naviyatini shakllantirish maqsadida shoir Muhammad Yusufning ijodiga bag’ishlangan ‘’ She’rlaringiz qalblarda mangu’’ mavzusida tadbir tashkil etildi. O’quvchilarga ajoyib ma’naviy o`zuqa berildi, uning she’rlaridan yod olib ifodali o’qib berdilar .
Tushunchalar ma’nosi
1 . Insonparvarlik
2. Ma’naviy-axloqiy tarbiya
3. Halollik
4 . Qanoat
5 . Sabr
6. Miqyosi nafs
7. Saxovatlilik
Alisher Navoiy va Z.M. Bobur ijodi orqali o’quvchilarni yuksak axloqiy fazilatlarni shakllantirishga qaratilgan tadbirlar, sheriyat kechalari, sahna ko’rinishlari videoroliklar o’qituvchi orqali ijodidan namunalar ham shaklantirish jarayoning mazmuni va xususiyatlarini organdi.
Maktabda 4-sinf o’quvchilati bilanbirgalikda ,,Bobolarimiz bisotidan”deb nomlangan ma’naviy – ma’rifiy tadbir o’rkazildi.
Tadbir ssenariysi;
1.Boshlovchi; - Tinglang, tarix so’zlamoqda asrlar osha,
Yuksak tog’ oralab o’kirgan sherning .
Na’rasiga tengdir aks sadosi,
Besh yarim asrki yangrar vatanda
Hazrat Alisherning asriy nidosi
2.Boshlovchi; - Bobur Andijoniy , o’zbekiy o’g’lon,
Bobur bu she’riyat,cheki yo’q firoq.
Bobur –o’t, ayriliq oh-u zor hijron,
Ko’nglimiz birga-yu,oramiz yiroq.
O’quvchilar tomonidan buyuk bobokalonlarimiz hayoti va ijodiga oid ma’lumotlar keltirildi va ular tomonidan Navoiy va Bobur g’azallaridan namunalar eshitildi.
O’quvchi; Har kimki vafo qilsa, vafo topg’usirdir
Har kimki jafo qilsa, jafo topg’usidir
Yaxshi kishi ko’rmagay yomonlik hargiz
Har kinki yomon bo’lsa jazo topg’usidir
O’quvchi; Tole yo’qki jonimga balolig’ bo’ldi,
Har ishniki ayladim xatolig’ bo’ldi .
O’z yerni qo’yib Hind sori yuzlandim,
Yo rab, netayin ne yuz qarolig’ bo’ldi.
O’quvchilar tomonidan 4 sinf ,,o’qish kitobi” da berigan ,, Hidi, tilimi, mazasidan’’ mavzusidagi voqeylikni sahna ko’rinishi sifatida namoyish etadilar.
Muallif; Bobur Hindistonda juda ajoyib Bobur bog’ini yaratdi va unga jamiyki mevalar, gullar va ziravorlarni ekibdi, lekin har yil qovun ekar ekan-u hech u yerda bitmasmish. Shunda bir necha oyga ovga chiqish oldidan vazirlariga buyuribdi;
Bobur; -- ,,Men safardan qaytgunimcha, qovunlarini yetishtirib qo’yinglar shunday qovun bo’lsinki,yurtimni eslatib turadigan andijon qovuni bo’lsin’’ deb buyruq qilibdi.Vazirlar har qancha urinishmasin buning uddasidan chiqa olmabdi va o’zaro maslahatlashib, bir donishmandning oldiga borishibdi.
Donishmand; -- sizlarning oldingizda ikki yol turibdi, birinchisi, Andijonga borib qovun olib kelish, ikkinchisi esa shoxning topshirigini bajara olmay jazo olish. Ular donishmand aytganidek qilib Andijonga borib qovun keltirishibdi va shu sizning bog’ingizda pishgan deb aytmoqchi bo’lishibdi.Bobur safardan qaytgach, voqeani aytib berishibdi va qovunni ham olib kirishibdi.
Muallif; --Bobur qovunni darhol bu bog’da pishmaganini sezibdi va debdi,,--qovunning hidi butun saroyga tarqaldi, bizda bunaqasi yo’q edi, tilimi esa pichoq tegmasidan yorilib ketdi, mazasi esa mening Vatanim Andijonimniki ekanligini bildirdi, chunki boshqa hech qayerda bunday qovun bitmas edi, deb javob beribdi. Vazirlaridan unga yolg’on gapirgani uchun qattiq jahli chiqdi, lekin yurt sog’inchi uni ko’nglinini yumshatib, ularni avf etdi.
Bobur g’azallariga bitilgan ,,Yaxshilig” qo’shiqi yangradi. Shundan so’ng tadbir yakunlanadi.
Ushbu tadbirda buyuk bbolarimizning qanchalik boy merosga ega ekanligini va siz ularning ajdodlari ekanligingizdan g’ururlanishingiz lo`zim.
Tajriba-sinov ishlari Ma’naviy-axloqiy fazilatlar va ular mazmunini ifodalovchi savollarning aloqadorligi
Ma’naviy-axloqiy fazilatlar Guruh nomi Ma’naviy-axloqiy fazilatlar mazmunini ifodalovchi savollar
Xushmuomalalik, samimiylik, kamtarlik, xayrixohlik, mehribonlik.
Umumiy axloqiy sifatlar Ma’naviyat nima?
Go‘zallikni his etish, sabr- qanoatlilik, nafsni tiyish, sharm-hayo.
Me’yorni belgilashga oid axloqiy fazilatlar
Ma’naviy me’yorlar tushunchasiga nimalar kiradi?
Halollik, saxiylik, rahm-shafqatlilik. Ezgulik va yovuzlik tushunchalariga oid axloqiy fazilatlar “Ezgulik”, “yaxshilik”, “yomonlik” tushunchalarining mazmun-mohiyati nimada ko‘rinadi?
Sofdillik, adolatlilik,sadoqatlilik.
To’g’rilikka oid axloqiy fazilatlar
“Adolat” tushunchasini qanday tushunasiz?
E’tiqodlilik, vijdon, diyonatlilik, iffatlilik, andishalilik, insonparvarlik, g‘amxo‘rlik. Mas’uliyatni his etishga oid axloqiy fazilatlar “Burch”, “vijdon”, “majburiyat” va “ma’naviy javobgarlik” tushunchalarini qanday tushunasiz? Ma’naviy-axloqiy fazilatlar va ular mazmunini ifodalovchi savollarning aloqadorligi.
Ma’naviy-axloqiy fazilatlar Guruh nomi Ma’naviy-axloqiy fazilatlar mazmunini ifodalovchi savollar Xushmuomalalik, samimiylik, kamtarlik, xayrixohlik, mehribonlik. Umumiy axloqiy sifatlar Ma’naviyat nima?
Go‘zallikni his etish, sabr- qanoatlilik, nafsni tiyish, sharm-hayo.

Me’yorni belgilashga oid axloqiy fazilatlar Ma’naviy me’yorlar tushunchasiga nimalar kiradi?

№	Guruhlar	Daraja ko`rsatkichlari
		Yuqori		O`rta			Past
		Boshi	Oxiri		Boshi	Oxiri		Boshi	Oxiri
1.	Tajriba guruhlar n1= 101 nafar	0	14		10	24		44	16
2.	Nazorat guruhlari n2=104 nafar	0	4		14	14		46	42

Halollik, saxiylik, rahm-shafqatlilik. Ezgulik va yovuzlik tushunchalariga oid axloqiy fazilatlar “Ezgulik”, “yaxshilik”, “yomonlik” tushunchalarining mazmun-mohiyati nimada ko‘rinadi?
Sofdillik, adolatlilik,sadoqatlilik.
To’g’rilikka oid axloqiy fazilatlar “Adolat” tushunchasini qanday tushunasiz?
E’tiqodlilik, vijdon, diyonatlilik, iffatlilik, andishalilik, insonparvarlik, g‘amxo‘rlik. Mas’uliyatni his etishga oid axloqiy fazilatlar “Burch”, “vijdon”, “majburiyat” va “ma’naviy javobgarlik” tushunchalarini qanday tushunasiz?

Ma’naviy-axloqiy fazilatlar va ular mazmunini ifodalovchi savollarning aloqadorligidan (3.1.3-jadval) kelib chiqib Abdulla Avloniy asarlari orqali talabalarda yuksak axloqiy fazilatlarni shakllantirish samaradorligini aniqlashga doir so‘rovnoma savollarini ishlab chiqishga harakat qildik.

3.1.2.-jаdvаl
Boshlang’ich sinflarda ma’naviyatni shаkllаntirishi bо‘yiсhа tаjribа vа nаzоrаt guruhlаri sоni vа rivоjlаnish kо‘rsаtkiсhlаri
Ushbu tаnlаnmаgа mоs kelgаn diаgrаmmаni сhizаmiz:

O’quvchilarni ma’naviy sifatlarni o‘zlashtirish darajasini aniqlashga qaratilgan so’rovnoma.
№ Savollar Javoblar
1. Ma’naviyat nima?
2 . Ma’naviy me’yorlar tushunchasiga nimalar kiradi?
3 . “Ezgulik”, “yaxshilik”, “yomonlik” tushunchalarining mazmun-mohiyati nimada ko‘rinadi?
4 . “Adolat” tushunchasini qanday tushunasiz?
5 . “Burch”, “vijdon”, “majburiyat” va “ma’naviy javobgarlik” tushunchalarini qanday tushunasiz?
So’rovnomaning dastlabki savoli “Ma’naviyat” tushunchasi mazmunini qanday tushunadilar?, Ma’naviyat nima? degan savol xushmuomalalik, samimiylik, kamtarlik, xayrixohlik, mehribonlik kabi axloqiy fazilatlarni o’zida aks ettirib ushbu savolga faqat respondentlarning 37 foizi javob bera oldi, qolgan 63 foizi ma’naviy va ma’naviyatsiz xatti-harakatlarni sanab berish bilan cheklandi shuningdek, Ma’naviyat nima? ekanligini “bilmasligi”, “so‘z bilan ifoda eta olmasligini” ma’lum qildi. Olingan javoblarning katta qismi oddiy bo‘lsa-da, ma’naviy sifatlarning ayrimlarini to‘g‘ri qamrab olgan. Masalan, “Ma’naviyat – hayot ilmi, o‘z ishlarini boshqalar manfaatlari bilan muvofiqlashtira olish malakasi”, “Ma’naviyat qandaydir talablarga javob berishi: halol, adolatli, vijdonli bo‘lish, insonlarni hurmat qilish”, – bular hammasi ma’naviyatni tashkil etadi. Ko‘proq amaliylik, sog‘lom fikr bilan xarakterlanadigan bu kabi ta’riflarni talabalar javoblarida ko‘plab topish mumkin. Gap shundaki, faqat ayrim hollarda yaxshi va a’loga o‘qiydigan talabalargina ma’naviyatning o‘zgaruvchan va ijtimoiy xarakterini aniq ta’kidladilar.
Ma’naviy me’yorlar tushunchasiga nimalar kiradi? mazmunidagi savol o’zida go‘zallikni his etish, sabr-qanoatlilik, nafsni tiyish, sharm-hayo kabi axloqiy fazilatlarni ifodalab, quyida sinaluvchilar tomonidan berilgan javoblar bilan tanishib chiqamiz: Masalan, “Ma’naviy me’yorlar – xulq-atvorning ixtiyoriy ravishda amal qiladigan qoidalari, huquqiy me’yorlar esa majburan bajariladi”, “Ma’naviy qoidalar, huquqiylaridan farqli ravishda yomon amallardan qo‘rquv tufayli emas, balki burch hissi sabab o‘zini tiyishni talab qiladi”, “Ma’naviy me’yorlar huquqiylaridan shunisi bilan farq qiladiki, ular qonun daxl qilmagan munosabatlar, masalan, do‘st, o‘rtoq tanlashni ham qamrab oladi”. Bu kabi to‘siqsiz, biroq savodli javoblar, afsuski, 13 foizni tashkil etadi. So‘rovda qatnashgan asosiy respondentlar, ya’ni 87 foiz talabalar ma’naviy me’yorlarni huquqiylari bilan qorishtirib yubordilar, ayrimlari esa ularni bilmasligi, biroq tushunishi, so‘z bilan ifodalay olmasliklarini aytishdi.
“Ezgulik”, “yaxshilik”, “yomonlik” tushunchalarining mazmun-mohiyati nimada ko‘rinadi? degan mazmundagi savol halollik, saxiylik, rahm-shafqatlilik kabi axloqiy fazilatlarni o’zida mujassamlashtirib, ushbu savolga respondentlarning 33 foizida aniq javoblar, 67 foizida mavhum fikrlar ustuvorlik qilishi aniqlandi.
Boshlang’ich sinf o’quvchisining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini takomillashtirish baholash va o’lchash «muqobillardan birini tanlash yoki bir bir narsaning (tushuncha, voqea, hodisaning) boshqa bir qat’iy belgilangan (o’rnatilgan) narsaga (tushuncha, voqea, hodisaga) mos kelishini aniqlash» sifatida qo’llaniladigan tegishli mezonlarni ishlab chiqishni talab qiladi [X.A.To’raqulov va boshqalarning izohli lug’at 173; 68-b]. Izohli lug’atida o’lchov birligining aniq namunasi, bunday aniq o’lchovning o’zi», mezonga esa «baholash, hukm chiqarish o’lchovi», deb izoh berilgan. Bizning tadqiqot ishimizda mezon - asosida baho beriladigan xususiyat sifatida qaraladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tarkibiy qismlarining shakllantirilganlik darajasi mezonlarini aniqlashda, biz ma`naviy madaniyatgang xususiyatlarini, ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini faoliyatida yoshi kattalarning ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini rivojlantirish xususiyatlarini, boshlang’ich sinf o’quvchilarining kasbiy faoliyatining mazmunini, boshlang’ich sinf o’quvchilarining ijodiy kompetentlikni rivojlantirishga tayyorlik ko’rsatkichlarini hisobga oldik. Analitik-sintetik faoliyat jarayonida ajratib ko’rsatilgan boshlang’ich sinf o’quvchilarining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini shakllantirish mezonlari ularning darajalar bo’ylab namoyon bo’lishini o’rganish uchun dastlabki ma’lumotlar (boshlang’ich nuqta) bo’ldi. Ajratib olingan mezon va ko’rsatkichlarga muvofiq ravishda boshlang’ich sinf o’quvchilarining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini shakllantirishning past, o’rta, yuqori darajalarini belgilaymiz.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini shakllanganlik darajasi mezonlari, ko’rsatkichlari va darajalari orasidagi o’zaro aloqalar 3.1-jadvalda keltirilgan.