Tursunova Sayyora Qahramonovna

3.4-rasm. Natijalarning ko’rgazmaligini va samaradorligini aniqlovchi diagramma
Yuqorida bayon etilganlarga asoslanib, biz tanlagan quyidagi mezonlar: boshlang’ich sinf o’quvchisining professional faoliyatining ko’rsatkichlari shaxsning imkoniyatlari, boshlang’ich sinf o’quvchisining xulq-atvori uslubi va xususiyatlari bo’lmish ijodga yo’naltirilganligi; boshlang’ich sinf o’quvchilarining ko’rsatkichlari ma`naviy madaniyatini shakllantirishga bo’lgan ilmiy-nazariy, metodik va shaxsiy tayyorgarligi bo’lmish o’quvchining ijodiy vazifani bajarishga bo’lgan tayyorligi; boshqalarga o’xshamaslik (originallik), betakrorlik, mahsuldorlik orqali namoyon bo’ladigan verbal kreativlik mezonlari bo’yicha tashxis natijalari quyidagi eksperimental tarzda tasdiqlangan xulosalar chiqardik. Ta’lim faoliyatida boshlang’ich sinf o’quvchisining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini shakllantirishga ko’maklashuvchi pedagogik shart-sharoitlar boshlang’ich sinf o’quvchilarining o’z-o’zini rivojlantirishga qaratilgan tayyorlik sifatida ijodiy kompetentlikni shakllantirishga yo’naltirilgan ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini faoliyatiga munosabatidan; boshlang’ich sinf o’quvchisining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini jarayonini ma`naviy madaniyatgang pedagogik tajribasini disseminatsiya qilishga (tarqatishga) qaratilganligidan (orientatsiya qilinganligidan); ijodiy kompetentlikni shakllantirishga mo’ljallangan ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini faoliyatida akmeologik, tizimlilik, kompetentlik, shaxsiy-faoliyat, kontekst, androgogik, yaxlitlik, tizimli-faoliyat vabi yondashuvlarni amalga oshirishning birligi (yaxlitligi)dan; ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini jarayonida ta’lim jarayonining sifatiga ijobiy ta’sir o’tkazadigan sub’ektlikning rivojlanishiga qadriyatli munosabatdan iborat.

XULOSA
Ma`naviy madaniyat faoliyatida boshlang’ich sinf o’quvchisining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari intellektual va pedagogik qimmatga ega bo’lib, uning shakllanish darajasi pedagogik faoliyati muvaffaqiyatiga ta’sir qiluvchi omillardan biridir. Ijodiy kompetentlik tarkibiga shaxsning ijodiy yo’nalganligi, shaxsning ijodiy imkoniyatlari, qadriyat orientatsiyalari, o’quvchining ilmiy-nazariy va metodik jihatdan tayyorlanganligi, fikr-mulohaza, qarorlarining boshqalarga o’xshamasligi (originalligi) va betakrorligi, va nostandart vaziyatlarda faoliyatning mahsuldorligi kiradi. O’rganilayotgan muammoning muhimligi va dolzarbligi metodologik va nazariy asoslashni hamda jiddiy metodik ishlab chiqishni talab qiladi.
Ijodiy kompetentlik, shuningdek boshlang’ich sinf o’quvchisining umumiy professional (kasbiy) kompetentligi bilimlar, ko’nikmalar va malakalarga asoslanadi. Ijodiy kompetentlik o’zgacha tarzda: mavjud bilim, ko’nikma va malakalarni shubha ostiga oluvchi maxsus tafakkur tarzida namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham boshlang’ich sinf o’quvchisining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini faoliyatda ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini rivojlantirish jarayoni o’quvchini nostandart boshqalarga o’xshamagan (original) vazifa va vaziyatlarni keltirib chiqarish (tashabbuskor bo’lish) va hal qilishga tayyorlashga yo’naltirilgan.
Bu maqsadga erishish uchun boshlang’ich sinf o’quvchilarining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini faoliyatida ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini rivojlantirish uchun pedagogik model va bu modelni amalga oshirish imkonini beruvchi pedagogik texnologiyani ishlab chiqdik. Dissertatsiya tadqiqoti muallifi - «2005 yil o’quvchisi» munitsipal tanlovi g’olibi ishlab chiqqan va amalga oshirgan ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini faoliyatida boshlang’ich sinf o’quvchilarining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini rivojlantirish texnologiyasi asoslari boshlang’ich sinf o’quvchilarining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini rivojlantirish uchun maxsus tashkil etilgan, usta-o’quvchi va ijodiy to’garak a’zolari bo’lgan o’quvchilar amalga oshiriladigan tizimli, ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini , ma`naviy madaniyatini shakllantirish hisoblanadi.
Birinchi - tashxis bosqichida master klassni (mahorat darsini) olib boruvchi va ijodiy to’garak ishtirokchilari bilan hamkorlikning guruh shakllaridan foydalanib, ularni faol ma`naviy madaniyatini shakllantirishga jalb qiluvchi ustoz o’quvchi yetakchi rol o’ynaydi. Bu bosqichda tajribani tahlil qilish va hamkasblariga uzatish (ular bilan baham ko’rish uchun) ko’paytiriladi. O’z tarkibida muammo qo’yish yo’li bilan yangi narsa (g’oyaya, mexanizmlarni) birlashtiruvchi qisman qidiruv usullariga ustuvorlik beriladi; ijodiy to’garak ishtirokchilarining ta’lim-bilish ishlarida muammoli vaziyatlar yaratiladi.
Birinchi bosqichda ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini faoliyatida boshlang’ich sinf o’quvchilarining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini rivojlantirish natijasi: qadriyatli-motivatsion komponent doirasida - ma`naviy madaniyatini shakllantirishga boshlang’ich/dastlabki qiziqishni qadriyat sifatida namoyon qilish; kognitiv-konstruktiv komponent doirasida yangi bilimlarni qurish va ma’lumotlarni (mazmunan va shaklan) o’zgartirishga urinib ko’riladi (harakat qilinadi). Refleksiv-maqsadli komponent doirasida maqsadga erishishdagi professional (kasbiy) qiyinchiliklar aniqlanadi.
O’qituvchi va ijodiy to’garak ishtirokchilarining birgalikdagi bilish ma`naviy madaniyatini shakllantirishi, darslarni loyihalashtirish, mavzuga mos ta’lim faoliyatini tashkil qilishning yangi shakl, usul va vositalarini tanlash va yakuniy natijalarni bashorat qilish ikkinchi - konstruktiv bosqichning mazmunining asosi hisoblanadi. Ijodiy to’garak ishi boshlang’ich sinf o’quvchisining faoliyatining jarayoni va natijasining sifat jihatdan o’zgarishiga sabab bo’ladigan vazifalar tizimidagi sifat o’zgarishlarini o’z ichiga oladi.
Ikkinchi bosqichda boshlang’ich sinf o’quvchilarining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini faoliyatida rivojlantirish natijasi: qiymat-motivatsion komponent doirasida - ta’lim berish faoliyati jarayoni va natijasini nostandart baholash uchun yangi bilim turtkilari (motivlari) paydo bo’ladi, ma`naviy madaniyatini shakllantirish qadriyat sifatida qabul qilinadi; kognitiv-konstruktiv komponent doirasida ta’lim jarayonining yangi elementlari yaratiladi, va ulardan ta’lim mazmuni tuziladi. Refleksiv-maqsadli komponent doirasida usta o’quvchining ijodkorligini tahlil qilish va o’z ishlanmalarini o’zi tahlil qilish amalga oshiriladi.
Uchinchi - refleksiv bosqichda ijodiy to’garak ishtirokchilarining to’liq mustaqil tayyorgarlik ko’rishi va master-klasslarini (mahorat darslarini) o’tkazishi yo’lga qo’yilganligi kuzatiladi. O’qituvchi ijodiy tajribani muayyan pedagogik muammoni hal qilish nuqtai nazaridan o’zlashtiradi (orttiradi). Tajribani mustaqil o’zlashtirish internetdagi ijtimoiy tarmoqlar orqali tajriba materiallarini taqdim etish usuli bilan o’zaro faol (interaktiv) muloqotda amalga oshiriladi. Birgalikda yaratuvchanlik ishi (ijodkorlik) ta’lim ishlarining juft va guruhli shakllari orqali tashkil etiladi (kichik guruhdagi muloqot: juftlikda, ishtirokchilari almashib turadigan juft o’rinda muloqot, guruhli muloqot (uchlik, to’rtlikda), guruhlararo muloqot)). Juftlik va guruhlar, agar sharoit imkoni bo’lsa, ijodiy to’garak ishtirokchilarining xohish-istaklariga ko’ra shakllanadi, chunki kontaktlilik omili muhim rol o’ynaydi.
Uchinchi bosqichda ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini faoliyatida boshlang’ich sinf o’quvchisining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini rivojlantirish natijasi: qadriyatli motivatsion komponent doirasida - ijodiy kompetentlikni rivojlantirish uchun ichki rag’batlanganlik (asos, turtki, motivatsiyaning) mavjudligi, ma`naviy madaniyatini shakllantirishda ishtirok qilish va ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini da ijodiy o’z-o’zini rivojlantirishga qiziqishning mavjudligi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarning ma`naviy madaniyatini shakllantirishini tashkil qilishga doimiy ehtiyoj mavjud.
Taklif qilingan pedagogik texnologiyani amalga oshirish boshlang’ich sinf o’quvchisiga darsda va maktabdan tashqari mashg’ulotlarda ma`naviy madaniyatini shakllantirishga nisbatan barqaror qiziqishni rivojlantirish imkonini beradi.
Eksperiment ishlari loyihalashtirilgan (yaratilgan) modelning va boshlang’ich sinf o’quvchilarining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini faoliyatida ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini rivojlantirish uchun ishlab chiqilgan texnologiyaning yuqori samaradorligini tasdiqladi (ko’rsatdi) va ushbu shaxsning yangi paydo bo’lgan jihatining samarali rivojlanishiga yordam berdi. Bu o’rganilayotgan jarayonga boshqarsa bo’ladigan (boshqariluvchanlik) sifatni taqdim etish imkonini yaratdi. Biroq, bu jarayonni modellashtirishning boshqa usullari ham mavjud.
Ushbu tadqiqot boshlang’ich sinf o’quvchilarining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini faoliyatida ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini rivojlantirish vazifalarini amalga oshirishda yangi yondashuv va mexanizmlarni izlash imkoniyatini ochib beradi va fanlarni o’qitish jarayonini takomillashtirish maqsadida pedagogika, madaniyatshunoslik sohalarida yangi ilmiy tadqiqot ishlari uchun asos bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun maxsus «Boshlang’ich sinf o’quvchilarining ijodiy to’garakdagi ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari tizimini faoliyati» kurs dasturi va «Nostandart faoliyat - bu qiziqarli!» boshlang’ich sinf o’quvchilarining maktabdan tashqari ishlari dasturi materiallarini ijodiy kompetentlikni boshlang’ich sinf va o’rta maktab o’quvchilari shaxsining ajralmas qismi sifatida rivojlantirish va rivojlantirish maqsadida o’qitishning yangi texnologiyalari, metodlari va usullarini ishlab chiqish jarayonida, shuningdek, ta’lim tizimi xodimlarining malakasini oshirish va qayta tayyorlash tizimida foydalanish mumkin.
Ushbu nazariy va amaliyotga qaratilgan tadqiqot boshlang’ich sinf o’quvchilarining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalari muammosining jihatlariga ham tegishli bo’lganligi sababli, boshlang’ich sinf va asosiy maktab o’quvchilarining ma`naviy madaniyatini shakllantirish vositalarini rivojlantirishning merosiyligi; boshlang’ich sinf o’quvchilarining ma’noga asoslangan (semantik) ijodiy o’z-o’zini takomillashtirishi; boshlang’ich sinf o’quvchilarining ijodiy rivojlanishida maktab va oilaning o’zaro hamkorligi, o’zaro faoliyati kabi muammolarni yanada rivojlantirish istiqbolli deb hisoblaymiz.
Ushbu dissertatsiya tadqiqoti materiallari ijodiy maqsad va usulda qo’llanganda ulardan ijodiy ta’limning yaxlitlilik nazariyasini qurishda ularning o’ziga xosligini hisobga olgan holda, turli tipdagi va ko’rinishdagi ta’lim muassasalarida foydalanish mumkin.