Tuzuvchi: Rasulov Nekro’z Qabul qiluvchi: Abdualimova G

Etnografiya (grekcha: etno- xalq va ... grafiya - yozaaman), etnologiya, xalqshunoslik — jahondagi barcha xalqlarning, etnik birlikning turli tiplari, ularning kelib chiqishi (etnogenezi), turmush tarzi, urf-odatlari, moddiy va maʼnaviy taraqqiyot darajasidan qatʼi nazar, teng holda oʻzaro tafovuti yoki umumiyligi va oʻxshashligini, ularning oʻziga xos xususiyatlarini oʻrganuvchi maxsus fan sohasi. E. hozirgi etyaoslarning kelib chiqishi va shakllanishi, joylashishi va etnik tuzilishi, urf-odatlari, maʼnaviy madaniyati va milliy xususiyatlarini tarixiy jarayon bilan bogliq holda oʻrganadi. Tarixiy E. yoʻqolib ketgan xalq va elatlar, oʻtmishdagi etnik jarayon, maishiy turmush va maʼnaviy madaniyat xususiyatlarini tadqiq qiladi.
Etn. bilimlar qadim zamonlardan paydo boʻlgan boʻlsada, lekin mustaqil fan sifatida 19-asrning oʻrtalarida shakllanib boʻldi. Dastlab, bu atamani 16-asrning oxirida nemis yozuvchisi I.Zummer ishlatgan, keyin esa 18-asrning oxirlarida va 1808-yilda maxsus jur.lar shu nom bilan chiqa boshlagan. E. soʻzi mashhur fransuz tabiatshunosi va fizigi Jan Jak Amper taklifi bilan Parij antropologlari kongressida alohida fan sifatida qabul qilingan (1839).
E. dastlab faktik bilimlarni toʻplaydi, keyin ularni tahlil etish orqali mohiyatini tushunib olib, nazariy xulosalar chiqaradi. E. fani, boshqa fanlar singari oʻziga xos maxsus tadqiqot usullari va maxsus atamalarga ega. Uning uslubi muayyan dunyoqarash va nazariyalar (metodologiya) bilan bogʻliq boʻlib, oʻz tadqiqotlarini ayrim fan sohalari antropologiya, arxeologiya, lingvistika, sotsiologiya, sanʼatshunoslik bilan aloqador holda amalga oshiradi.
Etnolingvistika (etno... va lingvistika) — tilshunoslikning til va til egasi boʻlgan xalq orasidagi bogʻliqdik hamda munosabatlarni, til rivoji vazifaviy xususiyatlariga lisoniy, etnik omillarning birgalikdagi taʼsirini oʻrganuvchi sohasi. Til bilan etnik xususiyatlarning oʻzaro munosabati, bir-biriga taʼsiri ikki tomonlama boʻladi: etnik omillar (etnosning urfodatlari, milliy anʼanalari, falsafiy, diniy qarashlari va boshqalar)ning til rivojiga taʼsiri va, aksincha, til vazifaviy imkoniyatlarining etnos va etnik xususiyatlarning shakllanishiga ijobiy taʼsiri. E. til va uning rivojiga turli etnik guruhlarning qanchalik hissa qoʻshganini, bu jarayonda etnoslar orasidagi yaqinlik, mushtaraklik yoki ularning bir-biridan ajralish, uzoqlashish xususiyatlarini tadqiq qiladi. Tilshunoslikning etnik onomastika, areal lingvistika, lingvistik geografiya, dialektologiya, til tarixi, sotsiolingvistika, xaritashunoslik sohalari E. erishgan ilmiy natijalardan foydalanadi. E., ayniqsa, yozuvga ega boʻlmagan xalqlarning etnografiyasini oʻrganishda, ularning tillaridagi etnik xususiyatlar bilan bogʻliq lisoniy materiallarni toʻplash va tadqiq qilishda qoʻl keladi.

7-Mavzu:Tilshunoslik va antropologiya

O'rtasida yaqin munosabatlar mavjud Tilshunoslik va Antropologiya, birinchisi, til haqidagi fan, ikkinchisi, mos ravishda insonga bag'ishlangan tadqiqotchi sifatida ko'rilgan.
Inson madaniyatini barcha o'ziga xos xususiyatlarini o'rganishni maqsad qilgan antropologiya sohasiga til kiritilganligini hisobga olsak, shu bilan birga tilni o'rganadigan o'ziga xos fan - "Umumiy tilshunoslik" mavjudligini asoslaydigan xususiyatlar mavjud. Shuning uchun bu yo'nalishdagi talaba texnika, tamoyillar va usullarni o'zlashtirishi kerak.
Har bir tilshunoslik boshqa jamoalardan qandaydir farq qiladigan dunyoda yashaydi, bu farqlar madaniyat orqali ham, ularni ochib berish va saqlash uchun eng mas'ul bo'lgan til orqali ham ifodalanadi. Ushbu bayonotlardan ko'rinib turibdiki, tillar dunyoda mavjud bo'lgan ko'p narsalarga berilgan nomenklatura emas, chunki ular o'z foydalanuvchilarining madaniyati va xususiyatlarini ochib beradi.
So'z uni ishlatadigan lingvistik jamiyat madaniyati uchun xos bo'lgan ma'no va tuyg'ularni o'zida mujassam etadi, shuning uchun uni boshqa tilga tarjima qilishda tilshunos ushbu so'zning manba tilida ishlatilishini tegishli kontekstdan tarjima qilishi va tushuntirishi kerak. Antropologik tekshiruv muayyan jamoalarning madaniyati va tilini o'rganish borasida kuzatuv va tashvishga muhtoj. Shunisi e'tiborga loyiqki, madaniyatni tavsiflash ushbu madaniyatning tili haqida ba'zi bir bilimlarni o'z ichiga oladi, chunki bu madaniyatni tavsiflashda muhim bo'ladi, chunki til madaniyatni aks ettiradi. Til yoki madaniyatni o'rganish u yoki bu narsaga qaram bo'lmasdan amalga oshirilishi mumkinligi aniq bo'lsin.

Nazariyaga ko'ra, tilshunos va antropolog sub'ektlari o'rtasidagi munosabatlar, ulardan birining nazariyasi va usullari ko'paygan sari, ikkinchisining tushunchasi ortadi deb taxmin qiladi. Antropologiya va tilshunoslik o'rtasida nazariyada ham, amalda ham o'ziga xos fanlararo o'rganish etnolingvistika deb ataladi. Antropolog va tilshunosning hissasi, o'rganilayotgan odamlar tsivilizatsiya bosib o'tgan yo'llardan yiroq bo'lganda juda tor bo'lishi mumkin. Bunday holda, ilgari mavjud bo'lgan bilimlar yo'q, tekshiradigan olimlar kam, shuning uchun olingan ma'lumotlar qanchalik xavfsiz va tizimli bo'lsa, shuncha odamlarning tillari va madaniyati haqida bilimlar oshadi.
8-mavzu:Tilshunoslik va etnografiya
Etnolingvistika atamasi grekcha etnos – xalq, qabila va lingvistika so’zlaridan olingan bo’lib, mustaqil lingvistik yo’nalish sifatida XIX asrning 70-yillarida Shimoliy, keyinroq Markaziy Amerikadagi hindu qabilalarining tili, madaniyati, urf-odatlarini o’rganishning kuchayishi bilan paydo bo’ldi. Lekin mazkur yo’nalishning ilk davrida ko’proq etnografiya masalalariga diqqat jalb qilindi, faqat asrimizning 20-yillarida lingvistik tomoniga e’tibor kuchaytirildi.
Etnolingvistikaning mustaqil lingvistik yo’nalish sifatida shakllanishida Amerika tilshunosi, etnografi F.Boas va uning o’quvchilarining xizmati katta. Ular yo’nalishning muammolar doirasini va tadqiqot metodlarini belgiladilar. Etnolingvistika Amerika olimlari asarlarida ko’pincha «antropolingvistika», «etnosemantika» atamalari bilan ham almashtirib qo’llaniladi.
Etnolingvistika muammolaridan eng muhimi sifatida Amerika hindulari tillarining genetik qarindoshligini aniqlash masalasi qaraldi.
Bu tillarning tasnifi dastlab ma’lum tamoyilga asoslanmagan holda, taxminlarga tayanib qilingan bo’lsa, keyinchalik E.Sepir, S.Lem, M.Svodesh, J.L.Treyjer va boshqalar tomonidan aniq ilmiy metodlarga tayanildi. Hindular tillarini sinflarga birlashtirishda hissiy-tarixiy (E.Sepir, S.Lem), glottoxronologik (M.Svodesh), tarixiy-tipologik va areal (K.Xeyil, J.L.Treyjer) metodlardan foydalanildi.
Tillarning tasnifidan tashqari, yana tillarning va madaniyatlarning o’zaro ta’siri, bilingvizm masalalari, til taraqqiyotiga ijtimoiy madaniyatning ta’siri kabi muammolar ham etnolingvistikaning o’rganish doirasiga kiritildi.
Dastlab etnolingvistika doirasiga semantika ham kiritilgan edi. Lekin keyinchalik deskriptiv lingvistikaning avj olishi natijasida semantika lingvistik tadqiqotlar doirasidan chiqarildi.
Tilning semantik tomoniga e’tibor asrimizning 50-yilarida Sepir-Uorf gipotezasini keng muhokama qilish jarayonida qayta jonlandi. Ayni paytda, etnolingvistika masalalariga ham yana e’tibor kuchaydi. Bu davrda semantikaga e’tiborning qaratilishi natijasida uzviy tahlil metodi amaliyotda keng qo’llanildi. Bunday usul yordamida turli tillarda sosial-madaniy xususiyatlarni ifodalovchi so’zlar guruhi (qarindosh-urug’ nomlari, rang bildiruvchi so’zlar) atroflicha tahlil etildi.
Shuningdek, turli etnik guruhlarda qo’llaniladigan paralingvistik vositalar, folklor materiallarini o’rganish ham etnolingvistika obyektiga kiritildi. Xususan, asrimizning 70 – 80-yillarida folklor materiallariga e’tiborning tortilishi til va madaniyat o’rtasidagi aloqaning yangi turlarini ochishga imkoniyat yaratdi va bu bilan etnolingvistikaning o’rganish doirasini kengaytirdi.
Hozirgi kunda etnolingvistika dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida tilshunoslikning bir yo’nalishi sifatida e’tirof etildi va bu yo’nalish bo’yicha keng tadqiqot ishlari olib borilmoqda.

9-mavzu Tilshunoslik va semiotika