У. И. ҚЎЧҚоров тиббиёт институти магистратура, клиник ординатура ва

Х А Р А К Т Е Р 
 
Характер юнонча сўз бўлиб «зарб қилиш», «белги қўйиш» деган маънони 
билдиради. Ҳақиқатдан ҳам характер кишининг жамиятда яшаб эгаллайдиган 
алоҳида белгиларидир. Шахснинг индивидуаллиги темперамент сингари 
характерда ҳам намоён бўлади. Характер – бу шахснинг фаолият ва мулоқоти 
жараёнида таркиб топадиган ва намоён бўладиган индивидуал хусусиятлари 
бўлиб, индивид учун у типик хулқ-атвор хислатлари бўлиб ҳисобланади. 
Кишининг шахси у нима қилаётгани билан эмас, балки уни қандай 
бажараётгани билан характерланади. 
Характер киши шахсининг йўналишини белгилайдиган ижтимоий 
муносабатларга боғлиқ бўлади. Кишининг жамиятдаги юқори мавкеи, амали 
унда такабурлик, кеккайганлик, риёкорлик, таъмагирлик, мунофиклик каби 
салбий хислатларни шаклланишига олиб келиши мумкин. Оддий меҳнаткаш 
кишида жамиятдаги мавқеига қараб фидокорлик, мақсадга интилганлик, 
жасурлик, камтарлик, меҳнатсеварлик каби ижобий хислатларнинг 
шаклланишига олиб келади. 
Характернинг тузилиши 
Инсоннинг характери кўп қиррали бўлиб, унда алоҳида хусусиятлар 
ажратилиб кўрсатилиши мумкин, лекин улар бир-бирларидан ажратилган, 
алоҳида ҳолда бўлмайди, балки маълум даражада характернинг барқарор 
тузилишини ташкил этган ҳолда ўзаро боғлиқ бўлади. 
Характернинг структураси унинг айрим хусусиятлари ўртасидаги 
қонуний боғлиқликда намоён бўлади. Агар киши қўрқоқ бўлса, у 
ташаббускорлик, 
қатъийлик 
ва 
мустақиллик, 
фидокорлик 
ва 
олийҳимматлилик фазилатларига эга бўлмайди, деб айтиш учун асослар бор. 
Шу билан бирга характери бўйича қўрқоқ кишидан итоаткорлик ва 
хушомадгуйликни, кучли кишига нисбатан конформлиликни, қизғончиликни, 
сотқинликни, ишончсизлик ва эҳтиёткорликни кутиш мумкин. 

---

67 
Характернинг хусусиятлари орасида айримлари асосий, етакчи бўлиб, 
унинг намоён бўлишининг бутун комплексини ривожлантиришнинг умумий 
йўналишини белгилаб беради. Улар билан бир қаторда иккинчи даражали 
хусусиятлар ҳам борки, айрим ҳолларда улар асосий деб белгиланиши, 
бошқаларида эса улар билан уйғунлашмаслиги ҳам мумкин. 
Характер субъектнинг биргаликдаги фаолиятга қай тарзда фаол жалб 
қилинишига қараб ҳатти-ҳаракатларда ва ишларда намоён Булар экан, ҳам 
фаолият 
мазмунига, 
ҳам 
қийинчиликнинг 
муваффакиятли 
ёки 
муваффакиятсиз бартараф этилишига, ҳам асосий ҳаётий мақсадларга 
эришишда узоқ ва яқин истиқболларга боғлиқ бўлиб қолади. 
Юқоридагилардан келиб чикиб характернинг тўртта системасини 
фарқлаш мумкин:
1. Жамоага ва айрим одамларга бўлган муносабатларни ифодаловчи 
характер хусусиятлари: мулоқотчанлик, очиқлилик, яхшилик, меҳрибонлик, 
талабчанлик,бошқарувчанлик, такабурлик ва бошқалар. 
2. Меҳнатга бўлган муносабатни ифодаловчи характер хислатлари: 
меҳнатсеварлик, виждонлилик, ишга масъулият билан қараш, бошлаган ишни 
охирига етказиш, ялқовлик, масъулиятсизлик кабилар. 
3. Нарсаларга бўлган муносабатларни ифодаловчи характер хислатлари: 
озодалик ёки ифлослик, нарсаларни аяб ишлатиш ёки аямаслик, уларга 
нисбатан эҳтиёткорлик ёки аксинча кабилар. 
4. Одамнинг ўз-ўзига бўлган муносабатларини ифодаловчи характер 
хислатлари: иззат-нафслилик, ўз шаънини эҳтиёт қилиш, камтарлик, ўзига 
ортиқча баҳо бермаслик ёки шухратпарастлик, мағрурлик, димоғдорлик, 
ўзини катта олиш кабилар. 
Характер таркиби
Кучига қараб: кучли ва кучсиз 
Қатъийлигига кўра: турғун ёки нотурғун 

---

68 
Характер хусусиятларининг акцентуацияси 
Характернинг кишида кўринадиган ва тилимизда ўз ифодасини топган 
хусусиятлари беҳад кўп бўлиб, мингдан ортиқни ташкил этади. Шу сабабли 
характернинг ўзгариб турадиган хусусиятларини санаб ва таснифлаб бериш 
жуда қийин. Бундан ташқари ҳозиргача психологияда аниқ бир таснифлаш 
схемаси ишлаб чиқилган эмас. Характернинг у ёки бу хусусияти микдорий 
ифодалилиги охирги маррага етиб ва норма чегарасига бориб қолганда 
характернинг акцентуация /ортиқча урғу берилиши деб аталадиган вазият 
пайдо бўлади. Характернинг ортиқча урғу берилиши–айрим характер 
хусусиятларининг кучайиши натижаси сифатида норманинг охирги 
чегарасидир. 
Хулқ-атвор ва характернинг шаклланиши. 
Худи темперамент каби характер ҳам кишининг физиологик 
хусусиятларига, характернинг кўринишларига ўз таъсирини кўрсатади, 
уларнинг пайдо бўлиши ва кечишининг динамик хусусиятларини белгилаб 
беради. 
Темпераментнинг хусусиятлари характернинг муайян томонлари 
ривожланишига қаршилик кўрсатиши ёки ёрдам бериши мумкин. Холерик ёки 
сангвиник типдаги одамга қараганда флегматик типдаги одам ўзида 
ташаббускорлик ва қатъийликни таркиб топтириши қийинроқ. Журъатсизлик